28-mavzu: Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini samaradorligi va uni oshirish istiqbollari Reja

Qishloq xo’jaligida ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarining o’rni va axamiyati

Agrar tarmoqda bozor tamoyillarini boskima-boskich joriy etish yunalishida amalga oshirilayotgan agroiktisodiy isloxotlar natijasidada bugungi kunda kishlok xo’jaligi tadbirkori deya nom olayotgan - yetishtirilgan maxsulot va mol-mulkka xususiy egalik kilgan xolda, yer uchastkalaridan uzok muddatli ijara asosida foydalanib ishlab chikarishni yulga kuyuvchi fermer xo’jaliklari ustuvor ravishda rivojlanmokda.

Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda, «...fermer xo’jaliklari bugungi kunda hakli ravishda kishlokda yetakchi bug’nga - kishlok xo’jalik maxsulotlarini ishlab chikaruvchi asosiy kuchga aylandi»1.
SHu bilan birgalikda fermer xo’jaliklarining iktisodiiy barkarorligi va xo’jalikda rakobatbardosh maxsulot ishlab chikarishni ta’minlash bozor tamoyillariga mos xo’jalik yuritish tizimini shakllantirishga bog’ik.
Ma’lumki, iktisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida fermer xo’jaligi oldiga kuyilgan asosiy maksad - tabiiy omillari va moddiy-texnik resurslardan samarali foydalanish asosida sifatli va rakobatbardosh maxsulot ishlab chikarib moliyaviy barkarorlikka erishish xisoblanadi, Ayni paytda bu jarayon fermer xo’jaligida ishlovchilarning darmadalarini ta’minlash, ularni ijtimoiy ximoyalash va munosib mexnat sharoitini yaratib berish bilan birga olib borilishi lozim.
Masalan, kishlok xo’jaligi maxsulotlari ishlab chikarilishi davri buyicha yakkol mavsumiy tavsifga egaligi boisdan maxsulot yoppasiga pishib yetilgan paytda bozorlarga olib chikiladi. Bu paytda baho keskin pasayishi sababli fermer uchun kam foyda keltiruvchi yoki umuman foyda keltirmaydigan urtacha baho shakllanadi.
SHu bilan birgalikda aksariyat kishlok xo’jaligi maxsulotlari (meva-sabzavot maxsulotlari, gusht va sut kabi) tez buzuluvchi va uz sifatini (tovarlilik darajasini) tez yukotuvchi maxsulot xisoblanadi. Natijada fermer maxsulotini tezrok sotishga harakat kiladi, bu esa bozordagi baxoning yanada pasayib borishiga olib keladi.
Ko’pchilik kishlok xo’jaligi maxsulotlari transportda uzok masofalarga tashish uchun chidamsiz maxsulotlar xisoblanishi boisdan uzok bozorlarga olib borishda kiyinchiliklar tuщiradi. Natijada fermer yetishtirgan maxsulotini bahosi pastrok bulsa ham uzi uchun yakinrok bulgan mahalliy bozorlarda sotishga majbur buladi.
SHuning uchun ham fermer xo’jaliklari ishlab chikargan kishlok xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash, saklash, kayta ishlash va samarali sotish masalasini hal etmasdan turib kuzlangan foydalilik darajasiga erisha olmaydi. Bunday faoliyat bilan sho’g’ullanayotgan fermer xo’jaliklarini biz bugungi kunda ko’ptarmoqli fermer xo’jaliklari deb atamokdamiz.
Sizga ma’lum ko’ptarmoqli fermer xo’jaliklarini rivojlantirish rafbatlantirish masalasi O’zbekistan RespublikasiBirinchiPrezidentining 2012 yil 22 oktyabrdagi PF-4478-sonli Farmoniga muvofik amalga oshirilmokda.
Endi masalaning ba’zi tomonlariga e’tibor karatamiz.
Bu yerda birinchi urinda ko’ptarmoqli fermer xo’jaligini tashkil etish - qanday matssad va vazifani kuzlagan uolda amalga oshiriladi - degan savolga javob topilishi muhim deb hisoblaymiz.
Nimaga deganda ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rivojlantiish masalasini hal etishda kuyilga maksadga baho berar ekan - mahalliy amaldor boshkacha ko’rinishda, fermer boshkachako’rinishda, olimlar esa yana bir boshkacha ko’rinishda talkin kilishadi.
Bizning nazarimizda bu yerda bitta va yagona maksad kuyiladi. Bu maksad - mavjud yer-suv, mehnat resurslari, neft mahsulotlari, mineral ug’tlar, texnika vositalari, bino va inshootlardan kabi vositalardan unumli foydalangan holda fermer xo’jaligining oladigan foydasi mikdorini oshirish hisoblanadi.
Fermer xo’jaligining oladigan foydasi mikdorini oshirish esa - mavjud yer va suv resurslaridan foydalanishda zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, iltor tajribalar, agrar ilm-fani yutuklariga tayanish, kishlok xo’jaligi mahsulotlarini kayta ishlash, saklash, tashish va boshka xizmatlar kursatish sohalariga investitsiyalar jalb kilish evaziga amalga oshiriladi.
Demak, ko’ptarmoqli fermer xo’jaligi oldiga kuyilgan asosiy vazifaga aniklik kiritib oldik. Bundan buyongi barcha tadbirlarimiz kuyilgan asosiy maksadni amalga oshirishga kumaklashishi kerak buladi.
Endi yana bir muhim masala "Ko’ptarmoqli fermer xo’jaligi" uzi kanday tushuncha ekanligiga aniklik kiritib olishimiz lozim.
Odatda tarmoq suzi iktisodiy nuktai-nazardan yagona bir soha doirasida amal kiladigan ammo, ishlab chikarishning biron bir tugallangan, alohida mahsulot yetishtirish maksadlariga buysindirilgan yunalishiga aytiladi. Bunda ko’pincha asosiy va kuyimcha tarmoqlar ajratib olinadi.
Masalan, kishlok xo’jaligi alohida soha hisoblanadigan bulsa, uning asosiy tarmoqlarisifatida usimlikchilik va chorvachilik yunalishlari kabul kilingan. dar bir tarmoq uz urnida yana kichik tarmoqlarga bulinib boradi. Demak, "ko’ptarmoqli fermer xo’jaligi" ning asosiy tarmoq sifatida - fermer xo’jaligi tashkil etilishi paytida yer uchastkalarini uzok muddatli ijaraga olish shartnomasida belgilangan asosiy ixtisoslashuv yunalishi kabul kilinishi to’g’ri buladi.
Masalan, paxtag’allachilik yunalishidagi fermer xo’jaliklarida asosiy tarmoq bu paxta va falla yetishtirish hisoblansa,sabzavotchilik fermer xo’jaliklarida asosiy tarmoq sabzavot mahsulotlari yetishtirish hisoblanadi. Bunday ajratishni to’g’ri deb hisoblaymiz. CHunki, har bir yunalishda fermer xo’jaliklari uchun konunlarda anik ulchamdagi yer maydonlari belgilab kuyilgan. Bu yer maydonlaridan maksadli foydalanish ham amaldagi konunlar bilan tartibga solinadi.
Ko’ptarmoqli fermer xo’jaliklaridagi "Asosiy tarmoq" tushunchasiga aniklik kiritib oldik. Fermer xo’jaliklarida bu masala - yer uchastkalarining uzok muddatli ijarasi bilan bevositabog’ik bulmokda. Endi o’z-o’zidan qo’shimcha tarmoqlar masalasi hal buladi.
YA’ni, fermer xo’jaligining asosiy tarmoqdan boshka yunalishlarda tashkil etgan ishlab chikarish faoliyati qo’shimcha tarmoq hisoblanadi.
"Ko’ptarmoqli fermer xo’jaligi" - fermer xo’jaligi tashkil etilishi paytida yer uchastkalarini uzok muddatli ijaraga olish shartnomasida belgilangan asosiy ixtisoslashuv yunalishidan boshka sohalarda ishlab chikarishni tashkil etib mahsulot ishlab chikarishni yulga kuygan fermer xo’jaliklari hisoblanadi. Ayni paytda qo’shimcha tarmoq turli yunalishlarda bulishi mumkin. Eng muhimi mavjud konunlarimiz bilan takiklanmagan va boshka fermer xo’jaliklariga zarar keltirmaydigan ishlab chikarish (xizmatlar kursatish) faoliyati bulishi kerak.
Ko’ptarmoqli fermer xo’jaliklarida ishlab chikarishning qo’shimcha tarmoq asosiy tarmoq bilan boglits holda yoki asosiy tarmoq bilan boglits bulmagan soxalarda tashkil etilishi mumkin. Xususan:

• 
  qo’shimcha tarmoq asosiy tarmoq bilan bog’ik xolda tashkil etilganda - masalan, fermerxo’jaligisabzavotchilik yunalishida (asosiy tarmoq) faoliyat yuritsa qo’shimchatarmoq sifatidasabzavotni kayta ishlash tsexlari faoliyatini yulga kuyishi, maxsulotlarni tayyorlash, tashish va saklash, chorvachilik maxsulotlari yetishtirish kabi soxalarda uz faoliyatini kengaytirishi nazarda tutiladi;
  
• 
  qo’shimcha tarmoq asosiy tarmoq bilan bog’ik bulmagan soxalarda tashkil etilganda - masalan,fermer xo’jaligi paxta fallachilik yunaligida (asosiy tarmoq) yuritsa qo’shimcha tarmoq sifatida axoliga taransport xizmati kursatish, xo’jalik koshida kichik tikuv tsexlarini tashkil etish kabi soxalarda uz faoliyatini kengaytirishi nazarda tutiladi.
  

2.