4-§. Maktabgacha ta’lim muassasasida nutqini rivojlantirishga doir ishlar tizimi

 Bola hayotining 
ikkinchi yili. Bola bilan nutqiy muloqotni yo‘lga qo‘yish va uning 
lug‘atini boyitish, o‘z harakatlarini so‘zlar bilan birgalikda amalga 
oshirish, kichkintoyni tarbiyachi (kattalar)topshirig‘iga ko‘ra ayrim 
oddiy topshiriqlarni (o‘yinchoqni, etiklarni, paltoni keltirish; qizil 
o‘yinchoqlarini ko‘rsatish) bajarishga undash, buyumlar, kiyim-
boshlar, idish-tovoqlar, sabzavotlar va mevalarning nomlari hamda 
ular bilan amalga oshiriladigan harakatlar haqidagi savollarga javob 
berish uchun barcha vaziyatlardan foydalanish lozim.
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash-
ning mazmuni va metodlari. Maktabgacha yoshdagi bolalarga 
ta’lim-tarbiya berishning asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy 
va ma’naviy jihatdan rivojlantirishdan, ularning tug‘ma layoqati, 
qiziqishi, ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda milliy va 
umum insoniy qadriyatlar asosida muntazam ta’lim olishga tayyor-
lashdan iborat.
Bolada kattalar bilan muloqot jarayonida axloqiy xulq-atvor-
ning dastlabki tajribalari shakllanadi. Muloqotga bo‘lgan ehtiyoj – 
muhim ijtimoiy ehtiyoj bo‘lib, katta yoshli kishi bu ijtimoiy ehtiyojni 
qondiruvchi manba hisoblanadi. Axloqiy his-tuyg‘ular va odatlarni 
tarbiyalash shunday zaruriy asos hisoblanadiki, usiz bola shaxsining 
murakkabroq xususiyatlarini, ma’naviy kamolotni ta’minlash, mam-
lakatning ijtimoiy hayot hodisalari hadidagi tasavvurlarni va ularga 
ijobiy munosabatni shakllantirib bo‘lmaydi.
Maktabgacha bolalikning dastlabki bosqichlarida tarkib toptirilgan 
insonparvarlik asoslari uning ijtimoiy yo‘nalganligi bolalarda asta-
sekin shaxsning jamoatchilik belgilari: xulq-atvor odatlari, munosabat-
lari va tasavvurlarini shakllantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Avvalo bolalar muassasasida jamoaning katta yoshli a’zolari 
o‘rtasida to‘g‘ri o‘zaro munosabat uslubini vujudga keltirish kerak. 

---

226
O‘zaro hurmat va g‘amxo‘rlik, ishga muhabbat, mamlakatning si-
yosiy va mehnat hayotida ishtirok etish – bularning barchasi zarur 
uslubni ta’minlashi lozim. Pedagogik jamoa va ota-onalar jamoala-
rining to‘g‘ri munosabatlari uslubi ham muhim ahamiyatga ega. Bu 
uslub esa bolalar bog‘chasining ota-onalar bilan muntazam ish olib 
borishi, oila tarbiyasi tajribalarini o‘rganish natijasida tarkib topadi.
Kattalar bilan bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning yuksak 
darajasi – muvaffaqiyatli axloqiy tarbiyaning majburiy shartidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashning mazmu-
ni va metodlari bu yoshdagi bolalarning xususiyatlariga mos kelishi 
va u eng yaqin vaqtdagi axloqiy rivojlanish jarayonini ko‘zda tuti-
shi kerak. Masalan, agar 4 yoshli bolalar o‘z tengdoshlariga asosan 
tarbiyachining maslahati, ko‘rsatmasi ta’sirida baholi-qudrat yordam 
ko‘rsatsalar, 5 yoshga to‘layotganda bunday yordamni o‘z xohishla-
riga ko‘ra ko‘rsatishlari lozim.
Oilaga xos bo‘lgan muhabbat, o‘zaro e’tibor, g‘amxo‘rlik muhiti 
bola his-tuyg‘usini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Oilada qaror 
toptiriladigan ijtimoiy his-tuyg‘ular bolaning kichik yoshdan boshlab 
to‘g‘ri axloqiy rivojlanishining muhim asosi hisoblanadi.
«Salomatlik va xayrixohlikni tarbiyalashning chinakkam maktabi – 
bu oiladir; Otaga, onaga, buvaga, buviga, aka-ukalariga, opa-singillariga 
munosabat insoniylikning sinovi hisoblanadi»,- degan allomalarimiz.
Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisining muhim vazifasi 
– ota-onalarga bola shaxsini shakllantirishda ularning alohida rol 
o‘ynashlarini tushuntirishi, zarur pedagogik bilim va ko‘nikmalarni 
egallashlarida ularga yaqindan yordam berishdan iborat. Bolalar-
ning ma’naviy kamolotini ta’minlashda mahallaning o‘rni ham kat-
tadir. Mahalla, avvalo, sog‘lom ijtimoiy muhitdir. Bu yerda kuchli 
ta’sirga ega bo‘lgan jamoatchilik fikri mahalla ahlining xulq-atvori 
o‘zaro munosabatlarini adolat va ma’naviy mezonlar asosida tartib-
ga solib turadi. Mahalla ijtimoiy kelib chiqishi, millati, mijozi turli 
xil bo‘lgan va oilalarni tashkil qilgan odamlardan iborat. Mana shu 
oilalarning boshlarini biriktirish, ularni ma’naviy va moddiy-jis-
moniy jihatdan mustahkamlash, yoshlarni tarbiyalash kabi muhim 
vazifalar ham mahallada amalga oshadi. Oilalarni bir jamoaga, ij-

---

227
timoiy guruhga, muassasaga, aynan mahalla birlashtiradi. Ularda 
ahillik, hamjihatlik, hamkorlik, hamdardlik, his-tuyg‘ularini shakl-
lantiradi, kamol toptiradi.
Har bir fuqaroning hayotida «Shaxs-oila-mahalla» uchligi katta 
ahamiyat kasb etadi. Bu sharqona turmush tarzimizning o‘ziga xos 
tizimidir va eng muhimi, insonning jamiyat hayotiga singib, ijtimoiy 
munosabatlar ishtirokchisiga aylanishida muhim vositadir.
Insonning oilada shakllangan imon-e’tiqodi, odobi, oriyati, vij-
doni, tafakkuri mahalla muhitida yanada yuksalib xalq manfaatlari, 
o‘zaro inoqlik va hamkorlik his-tuyg‘ulari bilan uyg‘unlashib, jami-
yatda sog‘lom munosabatlarning shakllanishiga olib keladi.
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar
1. Bolalar nutqini о‘stirish bо‘yicha ishlarni qanday re-
jalashtiriladi?
2. Bolaning ovoz imkoniyatlarini qanday rivojlantiriladi?
3. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashning 
mazmuni va metodlari nimalardan iborat?
4. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisining muhim vazi-
fasi nimalardan iborat?