4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili

Materiya haqidagi tasavvurlar rivojlanishining ikkinchi bosqichi 
Yangi 
davr
 (XVI-XVII asrlar) falsafasida
materiya tushunchasi fizikada qabul qilingan 
muayyan o„zgarmas xossalar yig„indisi sifatidagi «modda» tushunchasi bilan 
ayniylashtirilgan.
Masalan, ingliz materialistlari F.Bekon va T.Gobbs bunday 
xossalar qatoriga ko„lamlilik, shakl, og„irlik va hokazolarni kiritgan. Bazan 
materiya tushunchasi bitta muayyan «birlamchi» xossa, masalan ko„lamlilik yoki 
massa bilan ayniylashtirilgan (
R.Dekart, I.Nyuton
). 
YAngi davrning mexanistik materializmida materiya tarifi zamirida 
«material» tushunchasi emas, balki barcha moddiy narsalar uchun umumiy bo„lgan 
asosiy va o„zgarmas xossalar tushunchasi yotadi. Bu davr faylasuflari antik davrda 
amal qilgan metodologik qoidani yangi bosqichga ko„tardilar. Ular materiyaga 
birinchi modda sifatida emas, balki birinchi belgi sifatida yondashdilar. Qadimgi 
faylasuflardan farqli o„laroq, ular suv, olov yoki havoni butun borliqning birinchi 
asosi va birinchi sababi deb elon qilganlari yo„q. Barcha fanlar tajriba asosida 
rivojlangan ushbu davrda hamma narsa zamirida ayrim mexanik xossalar: 
ko„lamga egalik, o„zidan hech narsani o„tkazmaslik, og„irlik, shakldorlik yotadi, 
degan qarash shakllandi.
Materiyani tavsiflashga nisbatan mazkur yondashuv XIX asr oxirigacha 
dunyoning ilmiy manzarasiga zid bo„lmagan. Buning negizida materializmning 
shakli metafizik yoki mexanistik degan nom olgan, chunki u fizikaning nazariy 
malumotlariga 
asoslanibgina 
qolmasdan, 
balki 
ilmiy 
izlanishlarning 
dunyoqarashga doir metodologik asosi sifatida amal qilgan.
Xullas, materiyaning antik va mexanistik talqiniga xos bo„lgan bir qancha 
umumiy jihatlarni qayd etish mumkin. Birinchidan – materiya birinchi modda yoki 
birinchi belgini topish yo„li bilan aniqlanadi. 
Ikkinchidan – materiyani aniqlash zamirida obektivlik mezoni, yani bizdan 
tashqarida va bizga bog„liq bo„lmagan holdagi mavjudlik qobiliyati yotadi.
Uchinchidan – materiya o„zgarmas bo„lib, o„z navbatida, o„zgaruvchi 
sifatidagi ayrim narsalarga qarshilik ko„rsatadi. To„rtinchidan – «materiya» 
tushunchasini tariflashda yakkalik va xususiylik haqidagi metodologik qoidaga 
amal qilinadi.