substrat» (lot. – to„shama, negiz)
tushunchasi yaqin turadi, deb qaraladi. Substrat borliqning eng quyi va asosiy
qatlami sifatida tushuniladi.
Qadimgi atomistik talimotlarda atomlar ana shunday
asos hisoblangan. Har qanday substrat muayyan vujudga kelish jarayonining o„ziga
xos xususiyatini ifodalaydi. Hozirgi talqinda, malum fizik jarayonlarning substrati
sifatida elementar zarralar va fundamental (kuchli, kuchsiz, elektromagnit va
gravitatsion) o„zaro tasirlar amal qiladi. Turli moddalarning hosil bo„lish va
o„zgarish jarayonlarida o„zining barqaror holatini saqlab qoluvchi atomlar
kimyoviy jarayonlarning substrati sifatida namoyon bo„ladi. Elementar «hayot
birliklari» sifatida amal qiluvchi nuklein kislotalar (DNK va RNK) va oqsil
moddalarning molekulalari biologik jarayonlar substrati bo„lib xizmat qiladi.
Barcha ijtimoiy o„zgarishlar zamirida maqsadga muvofiq faoliyati mavjud bo„lgan
inson ijtimoiy hayot substrati hisoblanadi.
Materiya tushunchasining vujudga kelishi va uning funksiyalari. “ Materiya” atamasi lotincha
materia so„zidan kelib chiqqan bo„lib, modda degan
manoni anglatadi. Shunga qaramay, falsafa tarixida “materiya” tushunchasining
mazmuni bir necha marta o„zgargan, tabiatshunoslikning va falsafaning
rivojlanishiga muvofiq rivojlangan.
Hamma narsalarning asosi bo„lgan birinchi modda haqidagi tasavvur
materiya bilan bog„langan. Materiya yuzaga keluvchi hamma narsalarning substrati
sifatida namoyon bo„lgan.
Materiya haqidagi tasavvur shakllanishining quyidagi bosqichlari farqlanadi.
Материя ҳақидаги тасаввур шаклланишининг босқичлари I босқич. Антик фалсафа Материя бирламчи
материал (сув,
олов, атом ва ш.к.)
сифатида
II босқич. XVI-XVII асрлар метафизик Материя муайян
ўзгармас хоссалар
йиғиндиси
сифатида
