yagonaligi haqidagi g„oyalarni eslatadi. Amalda olamning kosmologik modellari,
garchi butun dunyoni tushuntirish uchun tuzilgan bo„lsa-da,
uning ayrim
qisminigina tushuntiradi. Faqat, mazkur sohaga taalluqli, butun dunyodagi makon
va vaqtga nisbatan tatbiq etilmaydi, deb talqin qilingan makon va vaqtning
chekliligi hamda Cheksiz ligi haqidagi kosmologik tasavvurlar Cheksiz lik
g„oyasini inkor etmaydi.
Kosmologiya rivojlanishining hozirgi bosqichi relyativistik kosmologiyaning
ustuvorligi bilan tavsiflanadi. Relyativistik kosmologiya butun dunyoni mukammal
tavsiflashga
davo qilmaydi, lekin cheklilik va Cheksiz likni biz yashayotgan
olamga tatbiqan, uning fizikaviy-makon tuzilishi tomonidan o„rganadi.
Relyativistik kosmologiya asoschilari A.Eynshteyn va A.Fridman hisoblanadi.
A.Eynshteyn 1917 yilda olamning birinchi relyativistik modelini tuzdi. U
bunda quyidagi taxminlardan kelib chiqdi.
1. Modda va nurlanish olamda bir tekis tarqalgan. Bundan olam maydoni bir
xil va izotrop tuzilishga ega. Garchi og„ir obektlar yaqinida makon-vaqt
geometriyasi o„zgarsa-da, bu o„zgarish olamning o„zgarmas egrilikka ega bo„lgan
bir xil izotrop maydonidan chetga ahamiyatsiz og„ishdir, xolos.
2. Olam turg„un, vaqtda o„zgarmasdir. Shu bois maydon geometriyasi
evolyusiyaga ega bo„lishi mumkin emas. A.Eynshteyn dunyosi, odatda,
«silindrsimon dunyo»
deb ataladi, chunki uni Cheksiz ko„lamli to„rt o„lchovli
silindr ko„rinishida tasavvur qilish mumkin. Silindrning yasovchisi bo„ylab vaqt
o„qi o„tadi, u o„tmishga ham, kelajakka ham Cheksiz qaratilgan. Silindr kesimi
maydonni beradi. Mazkur modelda bu o„zgarmas musbat egrilikka ega uch
o„lchovli doirasimon maydon bor. U chekli hajmga ega. Buning ortida hech narsa
mavjud bo„lmagan dunyoning qandaydir chekkasi bor, deb tushunmaslik kerak.
Ayni holda maydon «o„z-o„zida tutashadi» va bu unda hech qachon to„siqqa
uchramasdan Cheksiz aylanish imkonini beradi.
Biroq A.Eynshteynning «silindrsimon dunyo»si o„tmishda qolgan. Uning
olamning turg„un modelini yaratishga urinishlari
hozir olamning abadiyatda
o„zgarmas holda mavjudligi haqidagi ananaviy tasavvurlarga hurmat sifatida
qaraladi. Olamning turg„un modelini A.Eynshteyn maxsus taxmin asosida
yaratganini ham etiborga olish kerak.
Mazkur muammoning yangi echimini A.Fridman taklif qilgan va uni
belgiyalik kosmolog M.Lemetr rivojlantirgan. A.Fridman dunyoning turg„unligi
haqidagi taxmindan voz kechadi, lekin uning bir xilligi
va izotropligi haqidagi
postulatni saqlab qoldi. Bu muammoning uch xil echimini taklif qilish imkonini
berdi:
1. Agar olamda modda va nurlanishning zichligi ayrim kritik kattalikka teng
bo„lsa, maydon evklid maydoni bo„ladi, yani egriligi nolga teng bo„ladi va dunyo
Cheksiz bo„ladi.
2. Agar zichlik kritik kattalikdan kichkina bo„lsa, olam maydoni
Lobachevskiy geometriyasi bilan tavsiflanadi, u manfiy egrilik va Cheksiz hajmga
ega, ochiq va bel ko„rinishida bo„ladi.
3. Agar olamda moddaning zichligi kritik darajadan katta bo„lsa, maydon
musbat egrilikka ega, lekin hajmi cheklangan bo„ladi. Dunyo berk va chekli bo„lib,
Riman geometriyasi bilan tavsiflanadi.
Dostları ilə paylaş: