4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili

Dunyoning birligi va rang-barangligi
. Dunyo Cheksiz yaxlitlik sifatida 
o„zgarmas va ayni vaqtda o„zining ayrim qismlari va ko„rinishlarida o„zgaruvchan 
bo„lib, o„zini muttasil shakllanish va o„zgarish jarayonlarida namoyon etadi. U 
nafaqat shakllanish va o„z tuzilmasini murakkablashtirish yo„lida, balki aksincha – 
buzilish va tanazzul yo„lida ham harakatlanadi va rivojlanadiki, bu uning sifat va 
miqdor ko„rsatkichlari muttasil o„zgarishida aks etadi.
SHunday qilib, dunyo, bir tomondan, o„z rang-barangligida bir jinsli emas, 
boshqa tomondan esa, o„zining barcha tarkibiy qismlarining uzviy birligini tashkil 
etib, muayyan universal yaxlitlik hisoblanadi.
Ruh (Xudo, o„lmas g„oyalar, ong va sh.k.) moddiy va ko„lamli tabiatdan 
tashqaridagi asos deb hisoblaydigan faylasuflar dunyoning birligi muammosiga 
boqiy,
yaratilmagan va turli atributlarga ega bo„lgan materiyani butun borliqning 

---

asosi sifatida etirof etadigan faylasuflarga qaraganda butunlay boshqacha 
yondashadilar.
Birinchi holda 
idealistlar
to„g„risida so„z yuritiladi. Ularning qarshisida 
butun dunyo ikki ko„rinishda namoyon bo„ladi: birinchisi – 
ideal 
(chin) dunyo, 
ikkinchisi – 
moddiy, ashyoviy
(o„tkinchi) dunyo. Bu erda dunyoning birligini 
tasdiqlovchi nuqtai nazarlar ham, mazkur birlikni rad etuvchi nuqtai nazarlar ham 
bo„lishi mumkin.
Bunday qarashlarga zid o„laroq, materiyani birdan-bir substansiya sifatida 
etirof etuvchi 
materialistik monizm
tarafdorlari dunyoning birligini uning o„zidan 
kelib chiqib tushuntirishga harakat qiladilar. Bunda ular dunyoga o„z borlig„ini 
saqlash uchun hech kim va hech narsaga muhtoj bo„lmagan, borliqning butun rang-
barangligini o„zidan yaratuvchi deb qaraydilar. Ayni holda echishga to„g„ri 
keladigan eng og„ir vazifa bugungi kunda (balki umuman) o„rganilgan mikrodunyo 
va anglab etilgan Koinotning muttasil surilib borayotgan chegaralari ortiga nazar 
tashlash imkoniyatiga ega bo„lmagan holda dunyoning Cheksiz ligi (yoki 
chekliligi)ga shak-shubhasiz dalillar keltirishdan iboratdir.
Mazkur yondashuvning hech narsaga ishonmaydigan tarafdorlari bu va 
boshqa shunga o„xshash savollarga o„z javoblarida faqat oqilona asoslash va unga 
muvofiq bo„lgan tajribani dalil sifatida tan oladilar va bunda umuminsoniy 
amaliyotga va fanga tayanadilar.
Dunyoning moddiy jihatdan yagonaligini tabiatshunoslikning quyidagi 
muhim malumotlari tasdiqlaydi: 
a) energiyaning saqlanish va o„zgarish qonuni; 
b) Mendeleevning davriy qonuni; 
v) Darvinning evolyusiya haqidagi talimoti; 
g) hujayra haqidagi talimot; 
d) fizika (kvant mexanikasi, relyativistik fizika va sh.k.), biologiya (genetika 
qonunlari, fotosintez hodisalari, inson fiziologiyasi haqidagi malumotlar va sh.k.), 
kosmos haqidagi fan sohasida erishilgan hozirgi ilmiy yutuqlar.
Inson organizmini, tabiat va jamiyatning o„zaro aloqalarini, ularning 
rivojlanishini o„rganishga nisbatan yaxlit yondashuv ham dunyoning moddiy 
jihatdan yagonaligini namoyon etadi.
Dunyo birligi haqidagi fan dalillari, xususan, sayyoralar dastlabki 
«tumanlik»dan tabiiy kelib chiqqanini tushuntiruvchi Kant – Laplas nazariyasi 
Quyosh sistemasi kosmik jismlarining birligi to„g„risida so„z yuritishga asos 
bo„ldi; energiyaning saqlanish va o„zgarish qonuni tabiatda amal qiluvchi barcha 
kuchlar universal harakat namoyon bo„lishining turli shakllari ekanligini namoyish 
etdi; jonli organizmlar hujayrali tuzilishga ega ekanligi haqidagi nazariya butun 

---

tiriklikni strukturaviy birlashtirish imkonini beradi; D.I.Mendeleevning davriy 
qonuni barcha kimyoviy elementlarni birlashtirdi, CH.Darvinning hayvon va 
o„simlik turlarining kelib chiqishi haqidagi nazariyasi esa nafaqat butun 
tiriklikning birligini tushuntirib berdi, balki ideal ong tabiatini jonli modda bilan 
uzviy bog„liq deb tushunish uchun imkoniyat yaratdi. Mazkur nazariya ayrim 
narsalarni o„rganishdan jarayonlar va holatlarni o„rganishga, tabiatni qismlarga 
ajratishdan uni yagona tizimga birlashtirishga o„tish bilan tavsiflanadiki, bu 
keyinchalik inson va uning ongi genezisini yaxshiroq tushunish, ularning 
dunyodagi haqiqiy o„rnini belgilash, pirovard natijada inson va tabiatning birligini 
ko„rsatish imkonini berdi.
XX asrda nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasining yaratilishi dunyo 
yagona va hamma narsa bir-biri bilan o„zaro bog„liq ekanligi haqidagi 
tasavvurlarni sezilarli darajada kengaytirdi va mustahkamladi. XX asrning ikkinchi 
yarmida qudratli teleskoplar va tezlatgichlar paydo bo„lishi bilan hozirgi zamon 
fani makro- va mikrodunyolarni o„rganishda yanada ko„proq olg„a siljidi. U koinot 
kengliklariga kirib, dunyoning fundamental asoslari haqidagi tasavvurlarimizni 
boyitdi. Hozirgi zamon fani maydon va moddaning, korpuskulyar va to„lqinli 
moddiy obektlarning birligini isbotlab berdi, materiya, harakat, makon va vaqtning 
uzviy birligini asosladi.
Dunyoning birligi g„oyasi tabiiy-ilmiy dalillardan tashqari tarixiy asoslashni 
ham taqozo etadi. Bunday asoslashni falsafasiz amalga oshirish mumkin emas, 
chunki u butun dunyoga yaxlit tizim sifatida yondashib, rang-baranglikda birlikni 
va birlikda rang-baranglikni ko„radi. Dunyoning rang-barangligi va birligi 
muammosining qo„yilishi va uning ilmiy asoslangan echimi borliqni bilish va 
izchil o„zgartirish uchun juda muhimdir. Mazkur muammoni falsafiy anglab etish 
ham juda alohida ahamiyat kasb etadi. Zero hozirgi davr sharoitida dunyoviy 
o„zaro aloqalarning universalligini nafaqat nazariy darajada tushunib etish, balki 
tabiatning birligi umumiy tamoyilini amaliy faoliyatda ham hisobga olish talab 
etiladi.