Materiya haqidagi tasavvurlar rivojlanishining to‘rtinchi konsepsiyasi
XX asr falsafasiga xos
.
Bu erda materiyani tushunishda tabiiy ilmiy jihat emas,
balki falsafiy jihat birinchi o„ringa qo„yildi.
Bu materiyaga narsalar va hodisalar
butun rang-barangligining ichki yagonaligi zamirida yotuvchi mohiyat –
substansiya sifatida yondashuvdir. Materiyaga obektiv borliq sifatida qarala
boshlandi. XIX va XX asrlar chegarasida falsafa va tabiatshunoslikda yuzaga
kelgan vaziyatni tahlil qilgan faylasuflar (ularni faqat sobiq marksizm vakillaridan
iborat, deb tushunmaslik lozim), xususan, «materiya» tushunchasidan voz kechish
yo„lidan emas, balki unga tabiatshunoslikdagi ixtirolarni umumlashtirish orqali
chiqarilgan yangi va yangi xulosalarni kiritish yo„lidan borishni taklif qildilar.
Materiyaning tuzilishi haqidagi har qanday fizik yondashuvlar xususiy jihatini
hisobga oladi, bunda butun borliq emas, balki uning ayrim jihatlarinigina tahlil
qilish nazarda tutiladi.
Materiyaning falsafiy talqini butun predmetli borliqni qamrab oladi va
umumiylik belgisiga ega. U butun obektiv borliqni to„liq ifodalaydi
.
Umumiylik
belgisiga suyanuvchi materiyaning falsafiy talqini amalda eskirishi mumkin emas,
chunki u insonning tashqi dunyoni aks ettirishga qaratilgan qobiliyatini ifodalaydi.
Materiyaning xossalari, tuzilishi va turlari haqidagi fizik yondashuvlar muqarrar
ravishda eskiradi va o„zgaradi. Bundan materiya emas, balki materiya haqidagi
bilimlarimizning kechagi chegarasi yo„q bo„ladi, degan xulosa kelib chiqadi.
Materiyaga
oid
turli
konsepsiyalar
shaklangan.
Materiyaning
substansional konsepsiyasi
uni yaratib ham, yo„q qilib ham bo„lmasligini, uning
mavjudligi va o„zgarishining tashqi sabablari mavjud emasligini ko„rsatadi.
Ushbu
tarif barcha narsalar materiyaning substansiyasi deb bilishga asoslanadi.
Materiyaning substrat konsepsiyasida
ilk materializm namoyandalari
materiyani substrat sifatida tushunishga asos solganlar: ular materiyani barcha
mavjud narsalarni yaratishga asos bo„luvchi substrat (lot. substratum – asos,
zamin), material, modda sifatida talqin qilganlar
. Bu substrat boqiy, uni yaratib va
vayron qilib bo„lmaydi, deb taxmin qilingan. Ammo ularning hissiy idrok
etiladigan ayrim moddalar (suv, Yer va boshqalar)ga umumiy substrat sifatida
qarashga urinishlari juda sodda va ishonarsiz bo„lgan.
Materiyaning genetik-kontrast konsepsiyasi
,
uni faqat ongga qarshi qo„yish
yo„li bilan tariflashga asoslanadi.
Ushbu tarif Russoning bu sohadagi
mushohadalari yoki G.V.Plexanovning: «Ruh»ga zid o„laroq, sezgi organlarimizga
tasir ko„rsatish orqali bizda muayyan his-tuyg„ular uyg„otuvchi narsa «materiya»
deb ataladi», degan tezisi asosida
mavjud bo„lishi mumkin.
Materiyaning atributiv konsepsiyasi uni biron-bir substrat bilan emas, balki
atributlar majmui: makon, vaqt, harakat, sifat, miqdor bilan tenglashtiradi.
Yuqorida materiyaning substrat konsepsiyalarida bilish obektining modeli muhim
rol o„ynashi ko„rsatib o„tildi. Bu jihatdan materiyaning falsafiy konsepsiyalari
ilmiy nazariyalar bilan o„xshash. Zero bu nazariyalarni ishlab chiqish doim ular
o„rganuvchi narsalar va jarayonlarning nazariy modellarini yaratish bilan bog„liq.
Ammo fanda model obektlarning muayyan turkumini bilish vositasi bo„lib xizmat
qilsa, ontologiyada har qanday obektlarni bilish vositasi bo„lishga qodir bo„lgan
«umuman bilish obekti»ning modeli tuziladi.
Materiyaning dialektik konsepsiyasi
XIX-XX asrlar chegarasida shaklandi.
Materiyani dialektik tushunish uni bilishga nisbatan falsafiy va ilmiy
yondashuvlarning birikuvi natijasida vujudga keldi
. Zero, bir qator yirik olimlar
(Gelmgols, Darvin, Mendeleev, Plank, Eynshteyn, Bor va boshqalar)ning
asarlarida materiyaning dialektik talqinini rivojlantirish bilan bog„liq bo„lgan
g„oyalar ilgari surildi.
Materiyaga substrat sifatida yondashishga asoslangan konsepsiyalarning
barchasi bir umumiy kamchilikka ega: u mazkur konsepsiyalarning tarixiy
cheklanganligini belgilaydi va ilmiy bilishning rivojlanishi natijalari bilan ularning
nomuvofiqligini muqarrar qilib qo„yadi.
Gap shundaki, ularda materiya uning bir (yoki bir nechta) turi – suv, atomlar
va hokazolar bilan bog„lanadi, materiyaning bu turi dunyoda mavjud bo„lgan
barcha narsalarning birlamchi, universal, mutlaq asosi deb elon qilinadi. Fan
mazkur materiya turining mavjudligi bilan belgilangan hodisalarni o„rganish bilan
mashg„ul ekan, ko„rsatilgan kamchilik sezilmaydi va uning rivojlanishiga jiddiy
moneliklar tug„dirmaydi. Ammo materiyaning yangi turlari, shakllari va
holatlarining kashf etilishi darhol bu turga narsalarning birdan-bir, umumiy va
universal asosi sifatida qaraydigan substrat konsepsiyasining torligini namoyon
etadi. Shunda uni yangi, kengroq konsepsiya bilan almashtirish zaruriyati tug„iladi.
Materiyaning har qanday substrat konsepsiyasi o„z qo„llanish chegarasiga ega va
fanning rivojlanish jarayonida u ertami-kechmi aniqlanadi.
Fan taraqqiyoti materiyaning substrat konsepsiyasi asossiz ekanligini
namoyish etib, falsafaga dialektikadan saboq berdi. Bu saboq ilmiy bilishning
rivojlanish mantig„iga mos keluvchi ontologik konsepsiyani yaratish uchun izchil
dialektik fikrlash zarurligini yana bir karra tasdiqladi. Substrat konsepsiyalari
dialektik xususiyatga ega emas. Ular narsalarda qanday o„zgarish yuz bermasin,
ularning substrati o„zgarishsiz qolishini nazarda tutadi.
Materiyani dialektik tushunish uning bitmas-tuganmasligi, yani materiya
turlari, shakllari, holatlarining Cheksiz rang-barangligi mavjud ekanligi haqidagi
g„oyaga olib keladi.
XIX-XX asrlar chegarasida atomlarning parchalanishini o„rganish
materiyaning ilgari malum bo„lmagan turi – elementar zarralar kashf etilishiga
olib keldi. SHunday qilib, atomlar parchalanganda materiya yo„q bo„lmasligi,
balki faqat bir shakldan boshqa shaklga o„tishi aniqlandi.
Hozirgi zamon fizikasida ham moddiy obektlarning yangi turlari
aniqlanmoqda. Fiziklar mikrodunyoni o„rganish jarayonida fizik bo„shliq, virtual
zarralar, kvarklar kabi g„ayrioddiy obektlarga duch kelmoqdalar. Megadunyo
(ulkan kosmik miqyosdagi dunyo) sari harakatlanib, ular bu erda protoyulduzlar,
kvazarlar, «qora» va «oq» tuynuklarni kashf etmoqdalar.
Fikrlashning dialektik metodi fanning rivojlanish tajribasiga tayanadi va shu
bilan bir vaqtda bu tajriba uni yanada rivojlantirishga tatbiq etadi.
Shunday qilib, materiyaning dialektik talqini uni materiyaning biron-bir turi
bilan bog„lashdan xoli. U materiya, uning shakllari va holatlarining Cheksiz
darajada rang-barangligini nazarda tutadi va ularning barchasi o„zgaruvchan va
o„tkinchi ekanligini qayd etadi.
Dostları ilə paylaş: |