4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili

Materiyaning uchinchi konsepsiyasi
XVIII-XIX asrlarda vujudga 
kelgan
bo„lib, bu davrda «materiya» tushunchasi tabiiy fanlarning rivojlanish 
jarayonida olimlar bilimning muayyan sohalarida aniqlagan belgilar bilan boyib 
bordi.
Masalan, mexanikada makrojismlarning alohida xossasi – massa aniqlandi. 
U materiyaning eng muhim belgisiga aylandi, materiya massa bilan bir xil, deb 
hisoblana boshlandi. Kimyoda analiz metodi kimyoviy elementning aniqlanishiga 
olib keldi va materiyaga ana shu belgi – vaznlilikka ega bo„lgan elementlar majmui 

---

sifatida qarala boshlandi. Mazkur yondashuvlarning kamchiligi shunda ediki, 
barcha moddiy narsalar alohida modda deb tushunildi, moddaning o„zi sof mexanik 
ko„rinishda tasavvur qilinib, unga o„lcham, massa, og„irlikka ega, deb qaraldi. SHu 
bilan birga, materiyaning maxsus ilmiy va falsafiy talqinlari ayniydir, deb tushunila 
boshlandi. Materiyaning falsafiy talqiniga sof induktiv yo„l, oddiy umumlashtirish 
yo„li bilan ayrim fanlarning g„oya va qoidalari kiritildi.
Bu yondashuv noto„g„ri edi. Lekin, 1924 yilda B.Rassel, elektromagnit 
maydonlar va gravitatsiya maydonlari mavjudligini unutib, o„zidan boshqa 
narsalarni o„tkazmaslikni materiyaning asosiy xossasi sifatida tavsifladi. 1964 
yilda amerikalik tomist Layten «materiya» tushunchasining massa va energiyaga 
bog„langan talqinini taklif qildi.
Materiyani uning xossalaridan biriga bog„lash uni tariflashning ancha keng 
tarqalgan, lekin imkoniyatlari cheklangan usulidir. Ilmiy bilishda mazkur usul 
elementarizm vujudga kelishiga sabab bo„ldi. Bunda hodisani tushunish uchun 
murakkabni oddiyga, butunni esa elementga bog„lash lozim.
Ammo yakkalik yoki xususiylik – muayyan modda yoki xossaga asoslanib 
materiya haqida yaxlit tasavvur hosil qilish mumkin emas. Ushbu asosda 
materiyaga tarif berib bo„lmasligi haqida Volter shunday deb yozgan edi: «Biz 
materiyani o„lchaymiz, uni tarkibiy qismlarga ajratamiz, lekin bu qo„pol harakatlar 
doirasidan chetga bir qadam tashlashga urinsak ham o„zimizning ojizligimiz va 
jarlikni sezamiz»
10
. Materialist faylasuflar materiyaga uni hech narsaga 
bog„lamasdan tarif berishga harakat qildilar. Ayni vaqtda XVII-XVIII asrlardayoq 
materiya haqida ancha keng tasavvur shakllandi. Bu yo„nalishda F.Bekon, 
G.Golbax va D.Didro, ayniqsa, jiddiy muvaffaqiyat qozondi. «Bizning sezgi 
organlarimizga tasir ko„rsatuvchi hamma narsalar bizga nisbatan materiyadir», deb 
yozadi G.Golbax
11
. Uning fikricha, materiyani biron-bir yagona birinchi asosga 
o„xshatib bo„lmaydi, dunyo bundan rang-barangroqdir, shu bois materiya tarifi ham 
mumkin qadar keng bo„lishi kerak.
XIX-XX asrlar chegarasida amalga oshirilgan buyuk kashfiyotlar metafizik 
dunyoqarashga qaqshatqich zarba berdi. XIX asrning ikkinchi yarmida Faradey va 
Maksvell tadqiqotlari natijasida materiyaning moddaga qaraganda yangiroq shakli 
– elektromagnit maydonining o„zgarish qonunlari aniqlandi. Tadqiqotlar 
elektromagnit maydon qonunlari klassik mexanika qonunlariga bog„lanmasligini 
ko„rsatdi.
Radioaktivlikning kashf qilinishi atomning noo„tkazuvchanligi haqidagi 
talimotni rad etdi, elektronning kashf etilishi, uning bo„linmasligi haqidagi tezisni 
kun tartibidan chiqardi, rentgen nurining kashf etilishi bilan modda maydonga 
aylanishi mumkin emasligi isbotlandi. Jismlar harakatining tezligiga qarab 
10
Волтер // Всемирная энциклопедия. -М.: Современный литератор, 2001 –С. 110 
11
Гольбах // Всемирная энциклопедия. -М.: Современный литератор, 2001.-С.110 

---

massaning o„zgaruvchanligi kashf etildi, jismlarning makon va vaqtga oid 
xossalari ularning harakat tezligiga bog„liqligi tushunib etildi. 
Bu ixtirolar tabiatshunoslikda yangi inqilobni boshlab berdi. Bularning 
barchasi fizik jismlarning xossalari haqidagi odatdagi tasavvurlarga shu darajada 
zid ediki, ayrim tabiatshunoslar sarosimaga tushib qoldilar. Shu bois, fizikada 
materiyaning mexanistik talqini, dunyoning mexanistik manzarasi inqirozga yuz 
tutdi. Materiya atomga tenglashtirilgan sharoitda va keyinchalik uning 
parchalanish qobiliyati aniqlanishi munosabati bilan ayrim fiziklar, shu jumladan, 
E.Max va A.Puankare («fizik idealistlar») «materiyaning yo„q bo„lishi 
(annigilyasiyasi)» to„g„risidagi xulosaga keldilar. Bu xulosaning metodologik 
jihatdan asossizligi shunda ediki, unda falsafiy kategoriya sifatidagi materiya uning 
fizik tuzilishi haqidagi talimot bilan tenglashtirildi.
Ular, atomlarning radioaktiv parchalanishini materiyaning «g„oyib bo„lishi», 
uning energiyaga aylanishi sifatida tushuntirishga harakat qildilar. Amalda 
materiya g„oyib bo„lmaydi, u haqdagi tasavvurlar eskira boshlagan edi. Yangi 
ilmiy kashfiyotlar qarshisida materiyaga uning ayrim turlariga xos bo„lgan 
sifatlarni yuklashga urinishlarning yanglishligi ayon bo„ldi.
Fanning rivojlanishida muhim rol o„ynagan materiyaning uchinchi 
konsepsiyasi efir g„oyasiga tayangan. Efir deganda butun dunyoni to„ldiruvchi 
uzluksiz muhit tushuniladi. 
Atomlar va efir haqidagi talimotlarning birikuvi natijasida shakllangan 
atom-efir konsepsiyasida materiya atomlar ko„rinishida ham, efir ko„rinishida ham 
mavjud, yani ikkita har xil substansiyadan iborat,
 
degan fikr ilgari suriladi. Bu 
tasavvurlardan kelib chiquvchi obektning modeli bilishning ikki yoqlama 
strategiyasini belgilaydi. Bu strategiyaga binoan ayrim (masalan, kimyo yoki 
molekulyar fizikadagi) hodisalarga izohni moddaning atom tuzilishidan, ayrim 
(masalan, optika yoki elektrodinamikadagi) hodisalarga izohni esa – efir 
muhitining holatidan qidirish lozim. 
XIX asrdagi tabiatshunoslik bu strategiya yordamida erishgan yutuqlar 
materiya haqidagi atom-efir tasavvurlarning to„g„ri ekanligiga zamondoshlarni 
ishontirdi. Aynan ularning yordamida fan nihoyat mustahkam zamin kasb etgandek 
va tabiatning barcha sirlari tagiga etish yo„lida ishonch bilan harakatlanayotgandek 
bo„lib tuyuldi. Ammo XIX-XX asrlar chegarasida tabiatshunoslikda chinakam 
inqilob yasagan kashfiyotlar qilindi. Bo„linmas va buzilmas deb hisoblangan 
atomlar parchalanishi mumkinligi, efir xossalari o„ta ziddiyatli bo„lib, uning 
mavjudligiga shubha bilan qarashga majbur etishi aniqlandi. Materiyaning atom-
efir konsepsiyasi asossiz ekanligiga ishonch hosil qilgan olimlar materiya 
tushunchasining o„zi eskirgani haqida o„ylay boshladilar va materializmdan yuz 
o„girdilar. 
Ammo bu davrda materiya tushunchasi emas, balki uning olimlar 
tafakkurida qadim zamonlardan boshlab to XX asrgacha hukm surgan substrat 

---

sifatidagina talqinigina puchga chiqqan edi. Tabiatshunoslikda yuz bergan 
o„zgarishlarning falsafiy mazmuni shundan iborat ediki, ular materiyani 
tushunishga nisbatan o„zgacha yondashuv zarurligini ko„rsatdi