Inikos nazariyasi
. Inikos nima?
Tabiat obektlari va hodisalarining umumiy
xossasi sifatidagi inikos – avvalo, o„zaro tasirdir
.
U bir jism boshqa jismga tasir
ko„rsatishini, boshqa jism esa birinchi jism tasiriga javob berishi yoki undan
tasirlanishini nazarda tutadi (A
V; V
A). Bunday
o„zaro tasir tarzida namoyon
bo„ladigan inikosda, bir jism o„ziga xos xususiyatlarining boshqa jismda aks
ettirish jarayoni tushuniladi
. Binobarin, inikos tashqi tasirga mos o„zgarishlar
majmuini ifodalaydi. Bunda o„zaro tasir natijasida aks etuvchi tizimlarning
strukturalaridan go„yoki «nusxa» ko„chirib olinadi va aks ettiruvchi tizimlarning
alohida strukturalarida o„zgartirilgan ko„rinishda, «izlar», «muhrlar» shaklida aks
ettiriladi. Inikosni o„zaro tasirga kirishuvchi narsa va hodisalarning o„z tarkibi
hamda xossalarida ayni shu o„zaro tasirning izlarini qoldirish qobiliyati sifatida
tushunish mumkin.
Inikosning shakllari
.
Inikos jarayonining namoyon bo„lish xususiyati
materiyaning tuzilish darajasiga bog„liq. SHu munosabat bilan inikosning turli,
chunonchi:
- jonsiz tabiatdagi;
- jonli tabiatdagi;
- jamiyatdagi darajalari farqlanadi.
Materiyaning rivojlanish jarayonida uning tuzilishining murakkablashuvi
yuz beradi. Shu bois materiyaning harakat shakllari qancha bo„lsa, inikos shakllari
ham shuncha bo„ladi: mexanik, fizik, kimyoviy, biologik (psixik), ijtimoiy va
hokazo. inikos shakllarining evolyusiyasi jonsiz tabiat narsalarining xossasi sifatida
amal qiluvchi inikos yuqoriroq darajadagi inikosning elementar negizini tashkil
etishini nazarda tutadi. Bu darajada inikos muhit haroratining o„zgarishiga qarab
oddiy mexanik deformatsiya, qisqarish yoki kengayish ko„rinishida, Yorug„lik
inikosi, elektromagnit to„lqinlarning o„zgarishi inikosi, ovoz to„lqinlari inikosi (aks
sado), kimyoviy o„zgarishlar (masalan, lakmus qog„oz rangining o„zgarishi) inikosi
sifatida amal qilishi mumkin.
Jonsiz tabiatdagi inikosga tanlash xususiyati va kumulyativlik, yani oldingi
tasirlarning izlarini saqlash xosdir
. Inikosning tanlash xususiyati o„zaro tasirga
kirishuvchi obektlarning o„ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan,
kimyoviy element boshqa har qanday element bilan emas, balki tanlash va ajratish
asosida kimyoviy reaksiyalarga kirishadi hamda birikadi. Tabiatdagi ayrim
predmetlar ekranlashtirish xossalariga ega bo„ladi va elektromagnit to„lqinlarni aks
ettiradi, ayrim predmetlar esa bunday xossalarga ega bo„lmaydi. Kumulyativlik –
oldingi tasirlarning izlarini saqlash tizimning eskirishi haqida hukm chiqarish
imkonini beradi. Aks ettiruvchi tizim oldingi tasirlarni «yodda saqlaydi» va
o„zining keyingi faoliyatida ularni hisobga oladi.
Jonlining jonsizdan farqi haqida gapirganimizda, biz XIX asrning ikkinchi
yarmida yuzaga kelgan, ammo hozirgi zamon fani inkor etmagan, balki
mufassallashtirgan hayotning universal tarifini eslaymiz: «Hayot – bu oqsilli
jismlarning mavjudlik usulidir». Oqsillar, aminokislotalar, nuklein kislotalar
tiriklikning eng muhim unsurlari hisoblanadi. Ko„payish, o„sish va moddalar
almashinuvi tirik organizmlarning o„ziga xos xususiyatidir. O„z-o„zidan ko„payish
qobiliyati kimyoviy reaksiyalarning jonsiz tabiatda uchramaydigan turi bilan
taminlanadi va matritsali sintez deb ataladi. V.A.Engelgardt jonli sistemalarning
yana bir muhim xossasi – «xaosdan tartib o„rnatish» qobiliyatini, yani hayot
jarayonlarining entropiyaga zid xususiyatini qayd etadi. Tirik organizmlar
molekulalarning xaotik issiqlik harakatini tartibga solishga qodir.
Jonli tabiatda inikos oddiy bir hujayralilar va o„simliklarning
tasirlanuvchanligi, asab hujayralarining tasirchanligi ko„rinishida, shuningdek,
hayvonlar darajasida ularning xulq-atvorini tartibga solishni taminlovchi psixik
inikos ko„rinishida mavjud bo„ladi.
Biologik inikos shunday bir xossaki, usiz
hayvonlar o„z mavjudlik sharoitiga moslasha olmaydi. Malumki, ayrim
o„simliklarning barglari doimo Yorug„lik manbai tomonga – nurlar ularga 90
gradusga intiluvchi burchak ostida tushadigan tarzda qarab o„sadi. Kungaboqar
boshchasi quyosh tomonga o„girilib o„sadi. Shunga o„xshash hodisalarni ildiz
sistemasining o„sishida ham kuzatish mumkin. Oziqlanish va suv taminoti shart-
sharoitlari optimal bo„lgan joyda ildiz yaxshi o„sadi.
Mimikriya hodisasi jonli tabiatdagi inikosning o„ziga xos shakli hisoblanadi
.
Jonli sistemalar inikosining mazkur shakli mavjudlikning muayyan shart-
sharoitlariga yaxshiroq moslashish imkonini beradi. Turli hayvonlar ularni ko„zga
ko„rinmas qilib qo„yadigan yoki ularning dushmanlarini hurkitadigan shakl, tus
yoki holatga kirganida mimikriya hodisasi yuz beradi.
Biologik inikosda ikki jarayon kuzatiladi
. Birinchi – inikosda aks etayotgan
narsani inikosning barcha (tubanroq) shakllariga xos bo„lishi mumkin bo„lgan
tuzilishi o„z ifodasini topadi. Masalan, issiqlik tasirida har qanday jism, shu
jumladan, organizm qiziydi.
Ikkinchi - aks etayotgan narsaning o„ziga xos
xususiyatlari inikosning jonli tizimlargagina xos bo„lgan alohida jarayonlari bilan
bog„lanadi.
Keltirilgan jarayonga tatbiqan aytish mumkinki, organizmning nafaqat
qizishi, balki uning suvsizlanishi ham yuz beradi. O„simlik suvni bug„lantiradi,
inson terlaydi, uning butun ichki sistemalari normal faoliyati o„zgaradi. I.Pavlov
fikriga ko„ra, har qanday inikos ikki asosiy komponentdan tashkil topadi: birinchi –
tashqi komponent predmetlar o„rtasidagi reaksiyalar shaklida namoyon bo„ladi;
ikkinchi – ichki komponent o„zaro tasirlar natijasida yuzaga keluvchi ichki
holatlar, izlar shaklida mavjud bo„ladi
12
.
Biologik inikos tasirlanuvchanlik va tasirchanlik bilan tavsiflanadi. Sezgi
psixik inikosning asosiy shakli hisoblanadi. Organizm asab sistemasiga ega
bo„lgan holdagina psixik inikos to„g„risida so„z yuritish mumkin. Sezgi
organizmning xulq-atvoriga tasir ko„rsatuvchi subektiv, ichki holat sifatida amal
qiladi, lekin organizm uchun muhim omillarni obektiv aks ettiradi.
Inikosning psixik shakliga
sezgi bilan bir qatorda instinktlar, shartli
reflekslar, idrok etish, emotsiyalar, fikrlash kiradi.
Instinkt mazkur turning hamma
ko„rinishlarida bir xil bo„lgan murakkab tug„ma xususiyat sifatida amal qiladi.
Lekin instinkt juda tor doiradagina maqsadga muvofiqdir. Asalarilar shaklan va
mustahkamlik jihatidan mukammal bo„lgan mumkataklar yasaydi. Lekin katak tubi
qirqib olib tashlansa, asalari bunga etibor bermaydi va katakka asal quyishda
davom etadi. Tirik organizm darajasidagi inikosning o„ziga xos xususiyati shundan
iboratki, jonli sistemalarda aktual inikoslar tarzida yuz beruvchi o„zgarishlar
individlar tajribasida va turlarning xossalarida saqlanib qoladi hamda yig„ilib
boradi.
12
Павлов И.П. Двадцатилетний опыт объективного изучения высшей деятельности (поведения) животных.-
М.: Наука, 1973. –С.607
Subekt o„zini qancha faol tutsa, u shuncha ko„p predmetni aks ettiradi.
Masalan, qoyatosh to„lqinlar tasirida emiriladi, korall – organizm o„sib boradi. U
suvdan oziq moddalarni o„zlashtiradi. Bunda organizm tasirga shunchaki javob
bermaydi, u atrof-muhitni o„zgartiradi.
Materiya tuzilishining ijtimoiy darajasida inikos
quyidagilarni o„z ichiga
oladi: a) o„z faoliyatini tartibga soluvchi individni ongli aks ettirish; b) fan, sanat
hamda ijtimoiy ongning jamiyat hayotini aks ettiruvchi boshqa shakllari; v)
inikosning inson suniy sistemalar yaratuvchi texnika, bog„lanish va boshqaruvdagi
shakli alohida o„rin egallaydi.
Materiyaning umumiy xossasi sifatida tariflaganda, inikosning quyidagi
xususiyatlari namoyon bщladi:
– inikosning moddiy-energetik o„zaro tasir jarayonlari bilan uzviyligi;
– har qanday aks ettirish jarayoni zamirida sabab-oqibat bog„lanishi yotadi.
Inikos sabab-oqibat munosabatlarining shunday shakli sifatida tushunilishi
mumkinki, bunda sababning tarkibi, xususiyati, xossalari oqibatga o„tadi. Oqibat
originalning nusxasi, o„xshashi sifatida amal qiladi;
– aks ettirish – yo„naltirilgan jarayon. U aks etuvchidan aks ettiruvchi sari
harakatlanadi, demak, bu jarayon simmetrik emas, yani bunda sabab (aks
ettiriluvchi)ning harakati – birlamchi, oqibat (aks ettiruvchi)ning harakati –
ikkilamchi. hatto oddiy aks ettirish jarayoni va uning natijalari ham aks ettiriluvchi
obektning mavjudligi va xususiyatiga nisbatan ikkilamchidir;
– avvalo, o„zaro tasir sifatida tushuniluvchi inikos jarayonining obektivligi
alohida diqqatga sazovordir;
– obraz va originalning o„zaro mosligi darajasi har xil bo„lishi mumkin.
Inikos natijasi nafaqat tashqi tasirlar (aks ettiriluvchi), balki hodisaning ichki
tabiati (aks ettiruvchi) bilan ham belgilanadi.
Dostları ilə paylaş: |