9. ma’ruza. Qon fiziologiyasi. (2 soat) Reja: Qon sistemasi haqida tushuncha. Qon plazmasining tarkibi

Qonning shaklli elementlari. 
Qonning barcha shaklli elementlari – eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlar 
suyak ko’migida umumiy polipotent yoki plyuripotent, stvol (o’zak) hujayradan 
hosil bo’ladi.
 
Suyak ko’migida qon hosil qiluvchi hujayralar fibroblast va endotelial 
hujayralar bilan o’ralgan holda g’uj bo’lib joylashgan. Etilgan qon hujayralari 
fibroblast va endoteliylar orasidan yo’l topib sinuslarga, u erdan esa venoz qon 
tomirlarga tushadi. 
Qon shaklli elementlarining barchasi umumiy bir hujayradan hosil 
bo’lganligiga qaramasdan, har xil hususiy vazifalarni o’taydi, lekin o’tmishdoshi 
yagona bo’lganligi sababli ularning barchasi uchun umumiy bo’lgan vazifalarni 
ham bajaradi. Bu vazifalarga xammalarining har xil moddalarni tashishi, himoya 
va boshqaruvchi vazifalarni bajarishi kiritiladi. 
Eritrotsitlar.
 
Eritrotsitlar – qizil qon tanachalari, ikki tomoni botiq disk 
shaklida bo’ladi. Shaklining shunday bo’lishi eritrotsitlar yuzasining katta 
bo’lishini ta’minlaydi, natijada u har xil moddalarni ko’p miqdorda tashiy oladi. 
Bundan tashqari, eritrotsitlarning bunday shaklda bo’lishi uning osmotik 
chidamliligini orttiradi, qon ivishida eritrotsitlarga fibrin ipchalari yopishib tromb 
hosil qilishi osonlashadi. Eritrotsitlar shakli mayda kapillyarlardan o’tishga imkon 
beradi, shuningdek gemoglobin eritrotsitlarning barcha qismlarida yuzaga yaqin
bir xil holda yotadi. 
Eritrotsitning plazmatik pardasi Na
+
, K
+
ionlari, ayniqsa O
2
, CO
2
, Cl
2
-
va 
NCO
3
-
lar uchun yuqori o’tkazuvchanlikka ega.

---

Eritrotsitlar o’lchami o’zgaruvchan bo’lib, uning diametri 7,5-8,3 mkm, 
qalinligi - qabariq sohasida 2,1 mkm, botiq joyida esa 1,1-1,2 mkm, yuzasining 
kattaligi – 145 mkm
2
, hajmi 86 mkm
3 
ni tashkil qiladi. 
Eritrotsitlarning miqdori erkaklarda 4,5-5·10
12
/
l
, yoki 1 mkl qonda 4,5-5 
millionni tashkil qiladi. Ayollarda eritrotsitlar miqdori 4,5·10
12
/
l
dan ortmaydi.
Og’irligi 60 kg ga teng bo’lgan odam eritrotsitlarining umumiy miqdori 25 
trillionga tengdir. 
Eritrotsitlar miqdorining kamayishi 
eritropeniya
, ortishi esa 
eritrotsitoz
deb 
ataladi. 
Gemoglobin 
va 
uning 
birikmalari. 
Tarkibida 
xromotoproteid 
– 
gemoglobinni saqlash eritrotsitning asosiy vazifasidir. Odam gemoglobinining 
molekulyar massasi 68800 ga teng. Gemoglobin oqsil (globin) va temir saqlovchi 
(gem) qismlardan iborat. 1 molekula globinga 4 molekula gem to’g’ri keladi. 
Sog’lom odam qonida gemoglobin miqdori – erkaklarda 130-160 g/l va 
ayollarda 120-165 g/l ni tashkil qiladi.
Gemoglobinning asosiy vazifasi O
2
va CO
2
larni tashishdir. Bundan tashqari 
gemoglobin bufer xossaga ega, shuningdek u ayrim zaharli moddalarni biriktira 
oladi. 
Odam va hayvonlar gemoglobini tarkiban farq qiladi. Bu farq uning oqsil 
qismi globinga bog’liq. Gem esa barcha hayvonlarda bir xil tuzilishga ega. Gem 
markazida O
2
biriktira oladigan Fe
2+
ushlovchi porfirin molekulasidan iborat. 
Odam gemoglobinining oqsil qismi har xil tuzilishga ega bo’lib, bir necha 
fraktsiyalardan iborat. Katta yoshli odamlar gemoglobinining ko’p qismi (95-98%) 
A (lotincha adultus-katta yoshli); 2-3% gemoglobin A
2
; 1-2% fetal (lotincha fetus 
– homila), yoki F gemoglobin fraktsiyalaridan iborat. A va A
2
gemoglobinlar 
deyarli barcha eritrotsitlarda uchraydi, F gemoglobin esa har doim 
uchrayvermaydi. 
F gemoglobin asosan homila qonida uchraydi. Bola tug’ilish davriga kelib 
uning qondagi mikdori 70-90% ga etadi. F gemoglobin A gemoglobinga nisbatan 
yuqoriroq O
2
bilan ximiyaviy yaqinlikka ega bo’lganligi tufayli homila to’qimasida 
gipoksiya holati kelib chiqmaydi.