A. I. Karshibayev n. O. Ataullayev b. Sh. Narzullayev

IEM – issiqlik elektr markazlarida
elektr va issiqlik energiyalari
birgalikda ishlab chiqarish amalga oshiriladi.
Bu turdagi elektr stansiyalari sanoat korxonalari va shaharlarni issiqlik
hamda elektr energiyasi bilan markazlashgan usulda ta‘minlash uchun
mo‗ljallangan. Ular ham KES lar kabi issiqlik stansiyalari bo‗lib,
turbinalarda "ishlatilib bo‗lingan" bug‗ning issiqligidan sanoat ishlab
chiqarishi ehtiyoji, shuningdek, isitish, havoni kondensionyerlash va
issiqlik suv bilan ta‘minlash uchun foydalanilishi bilan KES lardan farq
qiladi.
Elektr
va
issiqlik
energiyasi
hosil
qilishning
bunday
kombinatsiyalangan usulida, energiya bilan alohida ta‘minlashdagiga
qaraganda, ya‘ni elektr energiyani KES da, issiqlikni esa mahalliy qozon
qurilmalarida olishga qaraganda, yoqilg‗idan ancha tejaladi. Shuning
uchun IEM issiqlik va elektr energiyasi ko‗p miqdorda iste‘mol
qilinadigan tuman (shahar) larda keng tarqalgan. Umuman olganda
mamlakatimizda hosil qilinayotgan elektr energiyasining 25% gacha qismi
IEM larda olinadi.
IEM larni esa iste‘molchilarga yaqin joylarga quriladi va tashib
keltiriladigan yoqilg‗idan foydalaniladi. IEM larda elektr va issiqlik
energiyasi ishlab chiqariladi. Ular nisbatan tejamli ishlaydi va foydali ish
koeffitsientlari 60–70% ga etadi.
Hozirgi gaz turbinali elektr stansiyalarning asosini quvvati 25–100
MVt li gaz turbinalari tashkil etadi. Yonish kamyerasiga yoqilg‗i (gaz,
dizel yoqilg‗isi) tashlanadi, shuningdek, u yerga kompressor orqali
siqilgan havo haydaladi. Qizigan yonish mahsulotlari o‗z energiyasini gaz
turbinasiga beradi va u kompress hamda sinxron generatorni aylantiradi.
Shu sababli gaz turbinali qurilmalar yuqori manyovrlikka ega bo‗lib,
energetika tizimlaridagi yuqori (pikovaya nagruzka) yuklamalarni qoplash

---

---

58
uchun yaraydi. Qizigan yonish mahsulotlari o‗z energiyasini gaz

turbinasiga beradi va kompressor, hamda sinxron generatorni aylantiradi.
Qurilma ishga tushiruvchi elektr motori yordamida 1–2 minut davomida
ishga tushiriladi.
Elektr energiyasini IEM larda ishlab chiqarish katta isroflar bilan
bog‗liqdir. Shu bilan bir qatorda, sanoatning kimyo, to‗qimachilik, oziq–
ovqat, metallurgiya kabi sohalarida, issiqlik, texnologik maqsadlarda talab
etiladi. Yashash uylarida kattagina miqdorda issiqlik suv talab etiladi.
Mamlakatimizda yoqilg‗ining yarmidan ko‗prog‗i korxonalarning
issiqlik ehtiyojlariga sarf qilinadi. Sanoatda issiqlikni iste‘mol qilish
o‗lchami haqida tahminiy xulosani har qanday aniq korxona misolida
ko‘rib chiqish mumkin. Masalan, avtomobil ishlab chiqarish qurilishi
zavodida iste‘mol qilinuvchi issiqlik energiyasining ¾ qismi isitish,
ventilyasiya hamda maishiy xizmatga; ¼ qismigina ishlab chiqarish
maqsadlarida foydalaniladi. Kimyo sanoatining azot ishlab chiqarish
kombinatida unga teskari holatni kuzatamiz. Bu yerda iste‘mol qilinuvchi
issiqlik energiyasining tahminan ¼ qismini, ishlab chiqarish ehtiyojlari
uchun esa ¾ sarf qilinadi.
Issiqlik energiyasiga bo‗lgan ehtiyojni, kichik quvvatli qozon
qurilmalarini qurish asosida qondirish, ko‗p hollarda maqsadga muvofiq
emasdir. Bunday hollarda elektr va issiqlik energiyalarini ishlab
chiqaruvchi issiqlik elektr stansiyalarini bug‗ qozonidan olinuvchi bug‗dan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu vazifani bajarish uchun xizmat
qiluvchi elektr stansiyalar – issiqlik elektr markazlari deb yuritiladi.