A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aİ XARİCİNƏ ƏMTƏƏ VƏ XİDMƏT- LƏRİN İXRACI
- AİLƏ BAŞÇISI (EV TƏSƏRRÜFATININ BAŞÇISI)
- AİLƏ KƏNDLİ TƏSƏRRÜFATI
- AİLƏ MÜƏSSİSƏSİNDƏ İŞLƏYƏN ŞƏXSLƏR (köm ək edən ailə üzvləri)
|
AXINLAR – mü əyyən vaxt dövrü ərzində iqtisadi d əyərin yaradılması, yenidən yaradılması, mübadil əsi, köçürülməsi, itməsi üzrə istənilən f əaliyyəti əks etdirir. Başqa sözlə, axınlar institusional vahidl ər arasında, onların qarşılıqlı razılığı ilə baş verən iqtisadi əməliyyatları əks etdirir. Mal v ə xidmət, gəlirlər, maliyyə ehtiyatları axınları fərqləndirilir. Malların axını mal və xidm ətlərin həcminin miqdar xarakteristikasının d əyərlə ifadə olunmasından asılı olmayaraq, onların hərəkətini əks etdirir. Gəlirlərin axını ümumi daxili m əhsulun və milli gəlirin yaradılması və istifadəsini əks etdirir. Maliyyə ehtiyatlarının axını, uyğun olaraq, pulun, qiymətli kağızların və digər maliyyə aktivlərinin hərəkətini əks etdirir.
hesabıdır və yığım hesablarından fərqli olaraq, onlarda əmtəə və xidm
ətlərin istehsalı, istehsal prosesində gəlirlərin yaranması, gəlirlərin institusional vahid və bölm ələr arasında ilkin və təkrar bölüşdürülməsi, g əlirlərdən son istehlak məqsədləri üçün istifadə edilm əsi və əmanətlərin yaranması təsbit olunur. AXŞAM (QİYABİ) ÜMUMİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİ – v ətəndaşlara (işləyən və işləməyənlərə) ümumi orta və tam orta əsas təhsil almağa imkan verən ümumi təhsil müəssisələridir. Onların aşağıdakı növləri olur: axşam (növbəli) ümumt
əhsil məktəbləri, həmçinin islah-əmək mü əssisələrinin və tərbiyə-əmək koloniyalarının t ərkibində olan axşam (qiyabi) ümumtəhsil m əktəbləri. Ümumtəhsil proqramları əyani, qiyabi, f ərdi təhsil, eksternat formalarında m ənimsənilir. Aİ XARİCİNƏ ƏMTƏƏ VƏ XİDMƏT- LƏRİN İXRACI - Avropa milli hesablar sistemi (AMHS-1995) əmtəə və xidmətlərin ixracını Aİ ərazisi çərçivəsində yerləşən rezidentl ərdən Aİ-nin iqtisadi ərazisindən kənarda yerl əşən qeyri-rezidentlərə əmtəə və xidmətlərin axınını yaradan bütün əməliyyatlar (satış, barter, h ədiyyə v ə əvəzsiz ötürmələr) kimi mü əyyənləşdirir.
ərin qohumluq və evlilik (nikah) əlaqələri, məişət birliyi və qarşılıqlı m əsuliyyətlərlə bir-birinə bağlı olduğu kiçik sosial qrupdur. Müxt əlif məqsədlər üçün ailələri müxt əlif cür müəyyənləşdirmək olar. BMT-nin əhalinin siyahıyaalınması üçün tövsiyəsinə görə, uşaqlı və uşaqsız ər-arvad, yaxud valideynlərdən biri il ə uşaqlı ailə hesab edilir. Burada subay və öz uşağı olmayan hər yaş qrupuna aid olan şəxslər uşaqlı kimi başa düşülür. Azərbaycanda (1989-cu 14
il ədək) əhalinin siyahıyaalınmasında bir-biri ilə qohumluq v ə qudalıq əlaqəsi ilə bağlı olan, bir yerd ə yaşayan və ümumi büdcələri olan iki və daha çox şəxsdən ibarət qrup ailə hesab edilirdi. Ail
ə övladları ilə bərabər, yaxud övladsız və digər qohumları ilə, eləcə də onlarsız bir və ya bir neçə ər-arvaddan ibarət ola bilərdi: tərkibində ər-arvad olmaya da bil ər (məsələn, qardaş və bacıdan ibar
ət ola bilər). Ail
ə xaricində yaşayan bütün insanlar ailəsizlər (kims
əsiz və ya ailəsindən ayrı yaşayan üzvlər) kimi xüsusi qrupa daxil edilir. Bu m ənada, 1999- cu
il siyahıyaalınmasından başlayaraq, Az ərbaycan statistikasında BMT-nin tövsiyələrinə uyğun olaraq, ailə məfhumu ev təsərrüfatı m əfhumuna yaxındır. Ev t əsərrüfatı ailə məfhumuna bənzər şəkildə, yalnız obyekt olaraq deyil, eyni zamanda müşahidə vahidi, yəni məlumatlarından istifadə edil ən özək kimi başa düşülür. Demoqrafik t əhlildə ailəyə əsas etibarı ilə əhalinin təkrar istehsalının özəyi kimi baxılır. Əhalinin siyahıyaalınması materiallarının işlənib hazırlanmasında ailənin, onun üzvlərinin bu və ya dig
ər əlamətlərə görə qruplaşdırılması həyata keçirilir. Burada ail ənin həcmi, ailədə uşaqların sayı, eyni zamanda ev təsərrüfatlarında ailənin yaşı, yəni evli olanların nikahlarının davamlılığı böyük
əhəmiyyətə malikdir. Əhalinin ailə tərkibi üzr
ə xarakteristikasında müxtəlif ümumil
əşdirilmiş göstəricilər geniş tətbiq olunur. AİLƏ (EV) TƏSƏRRÜFATI – nikahdan ir əli
g ələn münasibətlərlə bağlı insanlardan ibarət, başqa sözlə, bir və ya bir neçə qohumluqla bağlı
t əsərrüfatı anlayışı keçmiş SSRİ-də əhalinin siyahıyaalmasında qəbul olunmuş ailə anlayışına yaxındır.
əhbər rolunu yerinə yetirən, ailə (ev t əsərrüfatı) üzvlərindən biridir. Bir sıra ölk
ələrdə ailə başçısı xüsusi səlahiyyətlərə malikdir v ə ailəyə görə cavabdehlik daşıyır. Az ərbaycanda ailə münasibətlərində kişi və qadının, valideynlərin bərabərliyi qəbul olunmuşdur. Əhali statistikasında ailənin hər bir üzvü üçün qohumluq əlaqəsinin göstərilməsi, əhalinin siyahıyaalınmasında və müayinələrində bir ailəni dig
ər ailədən fərqləndirməyə və ailənin hər bir üzvünün ail ə vəziyyətini təyin etməyə imkan verir. 1989- cu il siyahıyaalınmasından başlayaraq, ail
ə başçısı kateqoriyası bu məqsəd üçün tətbiq olunmur, qohumluq əlaqələri isə BMT-nin tövsiy
ələrinə görə və digər ölkələrdə qəbul olunduğu kimi, siyahıyaalma vərəqəsində birinci yazılan ailənin (ev təsərrüfatının) yaşlı üzvl
ərindən birinə görə göstərilir. Bir sıra ölkələrdə ailənin dolanışığında əsas rol oynayan üzv başçı hesab olunur.
ənin faktiki gəlir və x ərclərinin həcmi və strukturu, müxtəlif ailə qruplarının h əyat səviyyəsinin vacib
xarakteristikasıdır. Ailənin gəlirlərinə əmək haqqı v ə əməyin digər ödənilməsi formaları, sahibkarlıq f əaliyyətindən, fermer təsərrüfatından, şəxsi yardımçı təsərrüfatdan gəlirlər, mülkiyyətdən gəlir (faiz, divident, evin icar əyə verilməsindən gəlir və s.) v
ə digər əlavə mükafatlar, pensiya, təqaüd, müavin
ət, ssuda və kreditlər, işsizlik müavinəti, aliment, müv əqqəti əmək qabiliyyətinin itirilm əsinin ödənilməsi, dotasiya, istirahət və müalic ə üçün putyovkanın alınmasında güzəştlər v ə s. daxil edir. Ailənin xərclərinə əmtəə alınmasına, xidmətin ödənişlərinə, könüllü haqların ödənilməsinə çəkilən bütün pul xərcləri daxildir.
- ail ə üzvl ərinin və onlarla birgə fəaliyyət göstərən şəxslərin fərdi əməyi və mülkiyyətində və ya icar əsində olan əmlak əsasında hüquqi şəxs yaratmadan k ənd yerlərində istehsal və digər t əsərrüfat fəaliyyətinin (məhsulların istehsalını, emalını, saxlanmasını, daşınmasını və satılmasını) birg
ə həyata keçirilməsidir. Ail
ə kəndli təsərrüfatının tərkibi bir nəfərdən, ailə üzvl
ərindən və onlarla qohumluq və ya digər münasib
ətlər əsasında birgə fəaliyyət göstərən şəxslərdən ibarət olur. Ailə kəndli təsərrüfatı kənd yerl ərində qanunvericiliklə qadağan olunmayan v ə məhdudiyyət qoyulmayan bütün iqtisadi f əaliyyət növləri ilə məşğul olan təsərrüfatçılıq subyektidir v ə onun fəaliyyəti sahibkarlıq sayılmır. Ailə kəndli təsərrüfatının statusu onların uçotunu aparan orqan t ərəfindən ailə üzvlərinə veril
ən sənədlə rəsmiləşdirilir.
MÜƏSSİSƏSİNDƏ İŞLƏYƏN ŞƏXSLƏR (köm ək edən ailə üzvləri) – mü əssisənin sahibi ilə birlikdə yaşayan, daimi bu mü əssisədə işləyən, lakin işə düzəlmə haqqında müqavil əsi olmayan və gördüyü işə görə təsbit edilmiş məbləği almayan şəxslər bu kateqoriyaya daxildir. “Ail ə müəssisəsində işləyən şəxs” ifadəsi yalnız ailə müəssisəsində daima işləyən şəxslərə aiddir.
seçm
ə demoqrafik müşahidələr və empirik 15
sosioloji t ədqiqatlardır. Bir ailəni digərindən siyahıyaalmada, yaxud müşahidə zamanı ayırmaq üçün ail
ənin uçot vahidi kimi müəyyən edilməsi mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Bir çox ölkələrdə əhalinin siyahıyaalınmasında belə vahid ev t əsərrüfatıdır - bir yerdə yaşayan və ümumi t əsərrüfat aparan şəxslərdən ibarət əsas iqtisadi öz əkdir; onun tərkibinə qohum olmayanlar (muzdl u işçilər, ev qulluqçuları) da daxil ola bilər. BMT Statistika Komissiyasının tövsiyələrinə gör
ə, ev təsərrüfatı müstəqil yaşayan bir adamdan, yaxud qohum əlaqələri ilə bağlı olan və ya olmayan bir neç ə adamlardan, yaxud da hər ikisind
ən ibarət ola bilər. Ev təsərrüfatı bir və ya bir neç
ə ailədən ibarət ola bilər. Əksər hallarda ail
ə bir ev təsərrüfatında birgə yaşayan və öz aralarında qohum və ya nikahdan irəli gələn münasib ətlərlə bağlı şəxslər qrupu kimi müəyyən edilir. Ail ə özəyini uşaqsız ər-arvad cütlüyü, yaxud ist ənilən yaşda bir və ya bir neçə nikahda olmayan (v ə uşaqları olmayan) uşaqlar, yaxud bir v ə ya bir neçə nikahda olmayan uşaqlarla bir valideyn yaradır. Ailədən kənar yaşayan insanlar t əsərrüfatı müstəqil apardıqda, bir insandan ibarət ev t əsərrüfatı, yaxud müxtəlif növ birliklərdə ( əlillər, qocalar evlərində və s.) yaşadıqda, qruplaşmış ev təsərrüfatlarına aid edilmiş hesab olunur. Onların bir hissəsinə təkcə fərdlər deyil, h əm də ər-arvad cütlüyü (məsələn, qocalar evində yaşayan ər-arvad) daxil ola bilər. Ev t əsərrüfatlarına tətbiq olunan təriflər və onların uçotunun xüsusiyy ətləri konkret sosial-iqtisadi şəraitdən asılıdır və ölkələr üzrə fərqlənir. İnkişaf etmiş ölkələrdə ev təsərrüfatlarının əsas hissəsi yalnız qohumlardan ibarətdir. Bu səbəbdən, ev t əsərrüfatı və ailə kateqoriyaları çox vaxt üst-üstə düşür. Ail
ənin statistik tədqiqində ailənin orta ölçüsü (bütün ail ə üzvləri sayını ailələrin sayına bölm
əklə alınır), yaxud əks kəmiyyət olan ailəlik əmsalı
göstəricilərindən, ailənin iqtisadi xarakteristikası üçün isə ailə yükü göstəricisindən istifad ə olunur. AİLƏ VƏZİYYƏTİ – insanın ailənin, yaxud ev t əsərrüfatının demoqrafik strukturunda kı v
insanın ailəyə, yaxud ev təsərrüfatına (adətən, ail
əvi ev təsərrüfatı) daxil olduğunu və onun başqa üzvləri arasında hansı yeri tutduğunu göst ərir. Ailə vəziyyətinin iki iri kateqoriyası f ərqləndirilir – ailə (ev təsərrüfatı) üzvləri və ail əyə mənsub olmayan şəxslər. Birinci kateqoriya f ərdin ailənin strukturundakı yerinə müvafiq olaraq, subkateqoriyalara bölünür, çox vaxt n əsillər üzrə – ər-arvad, onların uşaqları, valideynl əri, baba-nənələri və s. qohumları (sonuncular qohumluq d ərəcələrinə görə də bölün ə bilər). İkinci kateqoriyanı tənhalar təşkil edir, o nların arasında müstəqil təsərrüfat aparanları və qruplaşmış ev təsərrüfatının t ərkibinə daxil olanları, bəzən tənhaları və ailədən ayrı yaşayan tənhaları ayırırlar. Ailənin hər bir üzvünün ail ə vəziyyəti əsasında nəsillər üzrə ail
ənin tərkibi öyrənilir və ailənin demoqrafik tipi mü əyyən edilir ki, bunun da ailənin müxtəlif h əyat tsikli fazalarında tərkibini xarakterizə etmək üçün v ə əhalinin ailə tərkibinin təhlili üçün böyük əhəmiyyəti var. AİLƏ YÜKÜ – müst əqil yaşamaq üçün gəlir m ənbəyinə malik olan, orta hesabla bir ailə üzvünün, yaxud m əşğuliyyəti olan bir ailə üzvünün öhd əsində olanların sayı. Bəzən ailənin iqtisadi v əziyyətinin ümumi və təxmini xarakteristikası kimi tətbiq olunur. Bu və ya digər sosial-demoqrafik qrupun ail ələr məcmusu üçün b əzən ailənin tipləri, yaxud ölçüsünə görə hesablanır. AİLƏLƏRİN TİPOLOGİYASI – ail ələrin
sosial-demoqrafik t ərkibinin xüsusiyyətlərindən v ə funksiyalarından asılı olaraq, onların bölünm əsidir. Demoqrafiyada əhalinin təkrar istehsalı üçün əhəmiyyətinə görə ayrılan ər-arvad cütlüyünün olmasından, onun bütövlüyündən, onların yaşından, yaxud nikahın müddətindən, uşaqların olması, onların sayı və yaşından asılıdır. Ail ələrin tipologiyası adətən ailələrin sadə və mür əkkəb ailələrə bölünməsini nəzərdə tutur. Ümumi q əbul olunmuş ailə tipologiyası mövcud deyil. Buna gör ə də, ailələrin tiplər üzrə bölünm əsi
haqda siyahıyaalmaların və müşahidələrin məlumatları çox vaxt heç bir ölkə üçün d ə belə müqayisə olunmur. Əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) anına ailələrin tipl
ər üzrə bölünməsi əvvəlki demoqrafik inkişafın, xüsusən ailənin həyat tsiklinin, doğum dinamikasının, nikah-ailə münasib ətlərinin inkişafındakı dəyişikliklərin ümumi nəticəsidir. D əyişikliklərin vaxta görə öyrənilməsi bütün bu prosesl ərin əhalinin ailə tərkibinə ümumi təsirini mü əyyən etməyə imkan verir. AİLƏLİK ƏMSALI – t ənhalar daxil olmamaqla, 1000 n əfər daimi əhaliyə düşən ail
ələrin sayıdır. Ailənin ölçüsünə əks olan k əmiyyət; hər bir ölkənin, yaxud ərazinin əhalisində insanların ailələrdə “qruplaşma” d ərəcəsini xarakterizə edir. Ailəlik əmsalı k əmiyyəti ölkə əhalisində ailə üzvlərinin sayı ilə t ənhaların sayı arasında olan nisbətdən, həmçinin ail ənin böyüklüyündən asılıdır və adətən, 200-dən 16
400-d ək tərəddüd edir. Bu göstəricinin artması ail ənin orta kəmiyyətinin azalmasını əks etdirir. AİLƏNİN ARTMASI EHTİMALI –
qadınların tərkibində (n+1) uşaq doğan qadınların payını göstərir. Bütün doğumların ardıcıllığı üçün bel ə göstəricilər koqortada real, yaxud hipotetik doğum səviyyəsini tam xarakterizə edir. Ailənin artması ehtimalı, eləcə də hipotetik koqorta üçün əvvəlki doğumdan sonra intervallar üzrə doğumların bölüşdürülməsi əsasında onun təxmini hesablanma metodu fransız demoqrafı L.Anri t ərəfindən 1953-cü ildə təklif olunmuşdur. Uşaq doğumunu başa vurmuş real koqorta üçün ail
ənin artması ehtimalı aşağıdakı düsturla hesablanır: ∑ ∑
= ω ω n k n k n W W a 1
burada n, (n+1) – doğumların (n+1) ardıcıllığı; W k
– k ardıcıllıqda uşaq doğan qadınların sayıdır. Göst
ərici həm nikahda olanlar koqortasını, həm də anadan olma ill əri üzrə koqorta üçün tətbiq oluna bil
ər. Sonuncu halda o, sonrakı doğum ehtimalları adlanır. Hipotetik koqorta üçün ail
ənin artması ehtimalı xüsusi doğum c ədvəllərinin yekun göstəricisi kimi alına bilər. Ail ənin artması ehtimalı doğumun dinamikası və f ərqləndirilməsinin öyrənilməsi üçün həm müst əqil, həm də digər xarakteristikalarla birlikdə t ətbiq olunur; xüsusilə ailənin formalaşması templ ərinin təhlilində zəruridir və intergenetik interval ölçül əri ilə yanaşı istifadə edilir. Digər doğum göstəriciləri ilə ailənin artması ehtimalı n uşaq doğan qadınların sayı ilə bağlıdır: W n = a 0 a 1 ... a n (1+n). Əgər hesablama nikahda olanlar koqortası üçün aparılıbsa, onda W n -d ən orta hesab nikahın m əhsuldarlığından, əgər bütün qadınlar üçün aparılıbsa, onda ümumi nəsilvermə əmsalıdır. Ail ənin artması ehtimalı kəmiyyəti sonsuzluq mövcud olduğundan, birə bərabər ola bilməz, lakin 0,96– 0,97 çatmaqla ona yaxınlaşa bilər.
ə demoqrafik c əhətdən mühüm vəziyyətlərin ardıcıllığı, ailənin yarandığı vaxtdan həyatını dayandıranadək olan müddətdir. Ailənin həyat tsikli anlayışı 1930-cu illərdə kənd əhalisinin sosiologiyasında yaranmışdır, 1950-ci illərdən demoqrafik t ədqiqatlarda tətbiq olunur. Zəruri m əlumatları toplamaq çətin olduğu üçün, ailənin h əyat tsikli nadir hallarda hesablanır. Ail ənin həyat tsikli öyrənilərkən aşağıdakı fazalar seçilir: uşaqların doğulmasınadək, ailənin artması, azalması, qocalması. Bəzən artma fazasında uşaq doğumunun növbəliliyindən və yaşından asılı olan altfazalar, azalma fazasında – yaşlı uşaqların ail ədən getməsi ilə bağlı altfazalar seçilir. Bir qayda olaraq, azalma fazasında ailə digər nüvə ail
ənin (yaxud ailələrin) başlanğıcını (özəyini) qoyur, bu da ail ənin inkişafına tsiklik xarakter verir. Fazaların hüdudları ailənin həyatında bu və ya dig ər hadisənin baş verməsi ilə, məsələn, ail ənin yaranması, birinci uşağın doğulması, son uşağın doğulması, birinci uşağın nikah bağlaması (yaxud ail ədən ayrılması), ər-arvadın birinin vəfat etm
əsi (ailənin həyatının dayandırılması) ilə, konkret ail ənin müəyyən fazada olması isə – h əmin vaxtda onun tərkibi ilə müəyyən edilir. Çox vaxt ail ənin həyat tsikli nuklear (özək) ailəyə gör ə baxılır, lakin əgər böyük oğul və ya qız nikah bağlayıb (arvadı, əri) artma
fazasında valideynl ərin ailəsinə daxil olursa, ailə mürəkkəb olur. Fazaların normal ardıcıllıqdan kənarlaşması, m əsələn, ər və ya arvadın uşaq doğulanadək boşanması, yaxud vəfat etməsi hallarına da rast g əlinir. Ail ənin həyat tsiklinə ailənin məcmusunda, bir qayda olaraq, hipotetik n əsil üçün ər və ya arvadın birinin (çox vaxt arvadın) yaş şkalası üzrə, yaxud nikahın müddəti əsasında baxılır. Birinin (yaxud ikisinin) orta yaşı, yaxud ailənin bu və ya digər fazaya keçm əsi zamanı nikahın orta müddəti hesablanır; qonşu fazalarda orta yaşların müqayis əsi bütövlükdə dövrələrinə ayrı-ayrı fazaların sürəkliliyini qiymətləndirməyə imkan yaradır. Orta göstəricilərin hesablanması fazaların normal ardıcıllığından bütün kənarlaşmaların t əsirini dolayı yolla nəzərə almağa imkan verir. Tsiklin h ər fazasına ailənin müəyyən tərkibi müvafiq olduğu üçün, ailənin həyat tsikli bəzən ail
ələrin tərkibi və tipləri üzrə bölüşdürmənin köm
əyi ilə xarakterizə edilir. Bu, qeyri-dəqiqdir, çünki bu, bölüşdürmənin həmin ailənin müasir strukturundan v ə keçmiş dinamikasından asılıdır. Ail ənin həyat tsikli siyahıyaalmaların, xüsusi müşahidələrin məlumatları əsasında, yaxud modell
ərin köməyi ilə öyrənilir. Tsikl fazalarının dəyişməsi ailənin tərkibinin d əyişməsinə, həmçinin onun strukturuna və mü əyyən dərəcədə həyat tərzinə uyğundur. Bu s əbəbdən, ailənin həyat tsiklinin təhlili onun inkişaf xüsusiyyətlərini, tələbat strukturunun d əyişməsini, xüsusi mənzilə olan tələbatını; demoqrafik aspektd ə, mikrosəviyyədə əhalinin t əkrar istehsalı xüsusiyyətlərini və əsas demoqrafik prosesl ərinin ailənin inkişafına ümumi t əsirinin öyrənilməsinə imkan yaradır. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|