17
AİLƏNİN STRUKTURU
- ail
ə vəziyyətinə
gör
ə, yəni müxtəlif saylı, tərkibli və tipli ailələrə
gör
ə əhalinin bölünməsini əks etdirir. Ailə
qohumluğa və ya qudalığa görə birləşən, ümumi
büdc
ə ilə birgə yaşayan və təsərrüfat aparan
adamlar qrupudur. Ail
ənin strukturu haqqında
m
əlumatlar əhali siyahıyaalınmalarından əldə
edilir.
AİLƏNİN ÜZVLƏRİNİN SAYI
(ail
ənin
ölçüsü) – mü
əyyən vaxt anında bir yerdə yaşayan,
qohum olan v
ə ailənin tərkibinə daxil olan
insanların (yaşlıların və uşaqların) sayıdır. Uçot
vahidi kimi, ail
ənin (ev təsərrüfatının) qəbul
edilm
əsi birgə yaşayan qohumların büdcə birliyi
əlamətindən asılıdır. Ailə onun tərkibi (bir və ya
bir neç
ə ailə özəyinin mövcudluğu, uşaqların sayı,
h
əmçinin digər qohumların olması) ilə müəyyən
olunur. Ail
ənin yaşının (ailədə əsas ər-arvad
cütlüyünün nikahının davam etmə müddətinin)
d
əyişməsi əvvəl artır, sonra isə azalır (“Ailənin
h
əyat tsikli”nə bax).
T
əsvir və təhlil zamanı ailə ölçüsü üzrə
bölüşdürülür və yekun xarakteristikası hesablanır.
Bu,
aşağıdakı düsturla hesablanır:
∑
∑
=
i
i
i
i
nt
n
x
x
burada x
i
– ail
ənin ölçüsü ( i=2, 3, ...), n
i
– h
əmin
ölçüd
ə ailələrin sayı,
∑
i
i
i
n
x
- bütün ail
ələrin
üzvl
ərinin sayı, həmin ölkənin, yaxud ərazinin,
t
ənhalar və institusional əhali çıxmaqla, əhalisinə,
yaxud da birg
ə yaşayan ailə üzvlərinin sayına
b
ərabərdir. Ev təsərrüfatının üzvlərinin sayının
orta k
əmiyyəti hesablanarkən bir insandan ibarət
olan t
ənhalar ev təsərrüfatları sayılır, onda ev
t
əsərrüfatının üzvlərinin sayının orta kəmiyyəti
t=1, 2, 3, ... b
ərabər kimi hesablanır. Çox vaxt
hesablama yalnız xüsusi ev təsərrüfatlarına aiddir:
ev t
əsərrüfatından kənar yaşayanlar (yəni
qruplaşmış ev təsərrüfatları üzvləri) istisna
olunur. B
əzi hallarda ev təsərrüfatının üzvlərinin
sayının orta kəmiyyəti bütün ölkə əhalisinin sayını
ev t
əsərrüfatlarının sayına bölməklə hesablanır və
t
əbii olaraq bir qədər çox olur.
Ail
ələrin ölçüləri üzrə bölüşdürülməsi və orta
ail
ənin ölçüləri müxtəlif həyat tsikli fazalarında
olan, y
əni hipotetik nəsli, ailəni xarakterizə edir
v
ə ona görə də onların dinamikası əhalinin yaş
t
ərkibi və nikah vəziyyəti üzrə dəyişməsindən
asılıdır. Orta ölçülü ailənin kəmiyyəti geniş
hüdudlarda mür
əkkəb ailələrin yayılmasından və
ail
ələrdə uşaqların sayından asılı olaraq dəyişir.
Doğuma uyğun olaraq, “ailənin ölçüləri” termini
tez-tez nikahda olan v
ə olmuş qadının nə vaxtsa
diri doğulan uşaqların sayını, yaxud bu və ya
dig
ər vaxt anına ər-arvad cütlüyünün uşaqlarının
sayını göstərmək üçün istifadə edilir.
AİLƏSİZ
(t
ək) – təklikdə yaşayan adamdır.
Ail
ə vəziyyəti kateqoriyalarından biridir. Anlayışın
m
əzmunu əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi)
zamanı qəbul olunmuş ailənin, yaxud ev
t
əsərrüfatının müəyyən edilməsindən asılıdır. Ev
t
əsərrüfatlarını nəzərə alan siyahıyaalmalarda
ail
əsiz ifadəsi aşağıdakı kimi başa düşülür: 1) bir
adamdan ibar
ət olan ev təsərrüfatı kimi; 2) bundan
başqa, bir və ya bir neçə ailələr daxil olan ev
t
əsərrüfatlarının elementləri kimi; 3) qrup adlanan
ev t
əsərrüfatlarının tərkibində. 1939-cu il əhalinin
siyahıyaalınmasından sonra ailəsizlərlə yanaşı,
ayrıca yaşayan ailə üzvləri, yəni ailədən daima
k
ənar yaşayan, lakin onunla ümumi büdcəyə
malik v
ə ya müntəzəm maddi əlaqə saxlayan
insanlara ayrılır. “Ailəsiz” anlayışı insanın nikah
v
əziyyətini deyil, onun ailəyə dair vəziyyətini
xarakteriz
ə edir. Buna görə də, bu terminlə
nikahda olmayan insanları eyniləşdirmək olmaz.
AKKREDİTİV
(iqtisadiyyatda) – bir kredit
mü
əssisəsinin (bankın) digərinə depozitə qoyduğu
v
əsaitdən maddi sərvətin, xidmətlərin ödənişi və
ya nağd pul verilməsini həvalə edən pul sənədidir.
Akkreditiv – pul v
ə sənədlər, geri çağırıla bilən və
geri çağırıla bilinməyən, təsdiq edilmiş və təsdiq
edilm
əmiş kimi olur.
Pul akkreditivl
əri adlı akkreditivlərdir. Onlar
akkreditivl
ərdə göstərilən məbləği tam həcmdə və
ya mü
əyyən müddət ərzində hissə-hissə almağa
imkan verir. Mü
əssisələr və təşkilatlar arasında
nağdsız hesablaşma üsuludur.
AKSE
LERATOR (SÜRƏTLƏNDİRİCİ)
–
ekzogen (xarici) d
əyişənindən (dəyişmənin tezliyi)
endogen (daxili) d
əyişənin
asılılığını
mü
əyyənləşdirir.
Makroiqtisadi
dinamik
modell
ərdə kapital qoyuluşunun son məhsulun
d
əyişməsindən asılılığını əks etdirmək üçün
istifad
ə olunur. Məsələn, sadə bir halda:
I
t
= r(Y
t
-Y
1
−
t
) burada, I
t
- t dövründ
ə kapital
qoyuluşu; Y
t
- t dövründ
ə son məhsul; r –
akselerasiya
əm-salıdır. Akselerator məfhumu
J.M.Keynsom (görk
əmli ingilis iqtisadçısı)
t
ərəfindən təklif edilmişdir.
AKSEPT
(nağdsız hesablaşma forması) –
ölk
ədaxili və beynəlxalq əmtəə dövriyyəsində
öd
əmə sənədlərinə razılıq verilməsidir. Aksept
nağdsız hesablaşmalar zamanı alıcının mal
gönd
ərənin bank hesabına ödənişin həyata
keçirilm
əsinə razılığını əks etdirir. Aksept ilkin və
18
növb
əti ola bilər. İlkin akseptdə mal göndərən
öd
əmənin vaxtının çatmasına qədər akseptdən
imtinasını banka bildirməyibsə, onda mal
gönd
ərənin hesabı akseptləşdirilmiş hesab olunur.
Öd
əyici ilə əlaqə çətinləşdikdə və o bankdan uzaq
m
əsafədə olduqda, alıcıya xidmət göstərən bankın
r
əhbərliyi tərəfindən akseptin vaxtı uzadıla bilər.
Növb
əti akseptdə tələblər banka daxil olduqca
öd
ənilir, lakin əmtəə sənədlərinin ödənişindən
sonra bank t
ərəfindən nəzərdə tutulmuş vaxtda
öd
əyicinin akseptdən imtina etmək hüquqi
saxlanılır.
Əgər ödəyicinin
ərizəsi
əsaslandırılmışdırsa, onda bank ödənilmiş
m
əbləğin artığını onun hesablaşma (cari) hesabına
b
ərpa edir. Aksept və ondan imtina tərəfləri bir-
birin
ə qarşı iddia qaldırmaq hüququndan məhrum
etmir. Bank akseptd
ən imtina ilə bağlı mal
gönd
ərən və tədiyyəçi arasındakı mübahisələrə
baxmır.
Bazar
iqtisadiyyatında ölkə banklarında tələb-
tapşırıq tədiyyəsi ilə hesablaşma tətbiq edilir ki,
bunun
əsasında da alıcı göndərilən məhsulun (icra
edilmiş işin) dəyərini ona göndərilən hesablaşma
s
ənədlərinə əsasən mal göndərənə ödəyir.
T
ədiyyəçi mal göndərənin ödəniş tələb-tapşırığını
ona xidm
ət edən bankda akseptləşdirir.
Akseptl
əşmiş sənəd tədiyyəçinin bankı tərəfindən,
onun hesablaşma hesabında vəsait olduqda
öd
əmək üçün qəbul edilir. Əməliyyat başa
çatdıqdan sonra saxlanılmaq üçün sənədlər
“günün s
ənədlərində” yerləşdirilir. Sənədlərin
ikinci nüsx
əsi isə mal göndərənə xidmət göstərən
banka gönd
ərilir. Mal göndərəndən alınan tələb-
tapşırıqların tədiyyəçi tərəfindən banka verilmə
vaxtı iki tərəf arasında bağlanmış müqavilə ilə
mü
əyyənləşdirilir.
AKSİZ
–
aksizli malların satış qiymətinə daxil
edil
ən, aksizli malları istehsal edən və satan vergi
öd
əyicilərindən tutulan dolayı vergi növüdür.
Bütün dolayı vergilər kimi, aksizlər əmtəənin
qiym
ətini formalaşdırır və onun ödənməsi faktiki
olaraq alıcıların üzərinə keçir. Formal olaraq bu
verginin öd
əyiciləri aksizli mal istehsal edən və ya
satan mü
əssisələr olsa da, faktiki olaraq onun
d
əyəri istehlakçılar tərəfindən satıcıya ödənilir.
Az
ərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal
edil
ən, yaxud idxal olunan spirtli içkilərdən, pivə
v
ə pivə tərkibli içkilərdən, tütün məmulatlarından,
neft m
əhsullarından və s. aksiz vergisi tutulur.
Tutulma üsuluna gör
ə aksizlər fərdi və universal
aksizl
ərə bölünür. Fərdi aksizlər malların və
xidm
ətlərin ayrı-ayrı növləri üzrə tətbiq edilir və
malın (xidmətin) ölçü vahidindən müəyyən
olunmuş norma üzrə tutulur. Universal aksizlər isə
ümumi dövriyy
ədən tutulur və malların və ya
xidm
ətlərin dəyərinə faizlə müəyyən edilir.
AKT
(latınca actus-təsir) – 1) hüquqi qüvvəyə
malik olan r
əsmi sənəddir. Aktın kim tərəfindən
v
ə
idar
əetmənin
hansı
səviyyəsində
buraxılmasından (qəbul edilməsindən) və onun
m
əzmunundan asılı olaraq dövlət aktları idarə,
normativ regional v
ə digər aktlar vardır;
2) mü
əyyən faktın qeydə alındığı protokoldur.
M
əsələn, təftiş aktı, malın əskik gəlməsi barədə
akt, maddi d
əyərlərin verilməsi barədə akt;
3) mü
əssisələrin, təşkilatların, vəzifəli şəxslərin,
v
ətəndaşların hərəkətləridir, adətən bu cür
h
ərəkətlər əsasında hüquqi normalara riayət
edilm
əsi və pozulması barədə mühakimə
yürüdürl
ər.
AKTİVİN QALIQ DƏYƏRİ
-
malın istifadə
v
ə ya icarə dövrü ərzində gözlənilən dəyəridir.
AKTİVLƏR
– (I) 1) t
əkrar istehsal prosesində
roluna gör
ə
qruplaşdırılmış
vəsaitlərin
yerl
əşdirilməsini və istifadəsini xarakterizə edən
mühasibat balansının bir hissəsidir; 2)
mü
əssisənin (firmanın) tələblərinin məbləğinin
onun öhd
əliklərini üstələməsidir; 3) öz sahibi
üçün qiym
ətli olan, ixtiyari maddi və ya qeyri-
maddi obyektdir. Əksər hallarda bu, ya nağd
puldur, ya da nağd pula çevrilə bilər. Maddi
aktivl
ərə torpaq, binalar və tikililər, maşın və
avadanlıqlar, alət və qurğular, mal ehtiyatları,
investisiyalar, debitor borcları və nağd pullar
daxildir; qeyri-maddi aktivl
ərə
(faydalı
qazıntıların kəşfiyyatı, hesablama texnikası üçün
proqram t
əminatı, ədəbiyyat və incəsənət
əsərlərinin orijinalları) “goodwill” (qudvil),
patentl
ər, müəllif
hüquqları;
gələcəkdə
reallaşdırılacaq aktivlər aiddir.
(II) - D
əyəri pulla ifadə olunan və balansın
aktivind
ə nəzərə alına bilən maddi və qeyri-maddi
aktivl
ərdir.
(III) - Avropa
İttifaqı İqtisadi Şurasının dördüncü
direktivinin 9-cu madd
əsinə uyğun olaraq,
mühasibat balansının aktivləri aşağıdakıları əks
etdirir:
A. Öd
ənilməmiş səhmdar kapitalı
B. İlkin xərclər
C. Əsas fondlar
I. Qeyri-maddi aktivl
ər
1. T
ədqiqat və işləmələrə çəkilən xərclər.
2. Konsessiyalar, patentl
ər, lisenziyalar, ticarət
nişanları və oxşar hüquq və aktivlər.
3. Qudvill
ər.
4. G
ələcək dövrün xərcləri (aralıq ödəmələr).
II. Maddi aktivl
ər
1. Torpaq v
ə binalar.
2. Avadanlıqlar və maşınlar.
3. Qurğular və ləvazimatlar, alətlər.
19
4. G
ələcək dövrün xərcləri (aralıq ödəmələr) və
başa çatmamış tikinti.
III. Maliyy
ə aktivləri
1. Dig
ər müəssisələrin səhmləri.
2. Dig
ər müəssisələrin borcları.
3. Kapitalda iştirak.
4. Kapitalda iştirakı təmin etmək üçün borclar.
5. Əsas fondlar şəklində investisiyalar.
6. Sair borclar.
7. Mü
əssisənin öz səhmləri.
Ç. Cari aktivl
ər
I. Maddi dövriyy
ə vasitələrinin ehtiyatları
1. Xammal, materiallar v
ə digər əmək əşyaları.
2. Bitm
əmiş istehsal.
3. Hazır məhsullar və satmaq üçün alınmış
mallar.
4. G
ələcək dövrün xərcləri (aralıq ödəmələr).
II. Debitorlar
1. Ticar
ət debitorları.
2. Dig
ər müəssisələrin borcları.
3. Kapitalda iştirakı təmin etmək üçün borclar.
4. Sair debitorlar.
5.
İmzalanmış, ödənilməmiş səhmdar kapitalı.
6. Əvvəlcədən ödəmə və əlavə hesablanmış gəlir.
III. İnvestisiyalar
1. Dig
ər müəssisələrin səhmləri.
2. Mü
əssisənin öz səhmləri.
3. Sair s
əhmlər.
D. Əvvəlcədən ödəmə və əlavə hesablanmış gəlir.
E. Maliyy
ə ilində zərər
Qeyd: Əsas fondların tərifi Avropa İttifaqının
İqtisadi
Şurasının
dördüncü
direktivində
mü
əyyənləşdirilmişdir. Milli Hesablar Sistemində
(MHS) t
əklif olunmuş tərifdən fərqli olaraq, onlar
özünd
ə həm maliyyə, həm də qeyri-maliyyə
aktivl
ərini birləşdirirlər. Burada əsas fondlar
MHS il
ə müqayisədə daha geniş mənada
mü
əyyənləşdirilmişdir.
AKTİVLƏR VƏ PASSİVLƏR BALANSI
(MÜHASİBAT BALANSI)
– hesabat dövrün
ə
iqtisadi vahidin mülkiyy
ətində olan aktivlərin və
onun t
ərəfindən ödənilməmiş öhdəliklərin dəyəri
haqqında sənəddir. Balanslaşdırılan maddə xüsusi
kapitalın xalis dəyəri adlanır.
Aktivl
ər və passivlər balansında (mühasibat
balansında) qeydə alınmış aktivlərin və
öhd
əliklərin dəyəri balansın məlumatlarının aid
olduğu vaxta üstünlük təşkil edən bazar qiymətləri
əsasında qiymətləndirilir.
Milli hesablarda aktivl
ər və passivlər balansı
iqtisadiyyatın sektorları, iqtisadiyyat üzrə və qalan
dünya üçün t
ərtib edilir. İnstitusional sektor üzrə
aktivl
ər və passivlər balansı bütün istehsal
olunmuş, istehsal olunmamış maliyyə aktivlərini
v
ə öhdəliklərin dəyərini, həmçinin sektorun
xüsusi kapitalının xalis dəyərini göstərir.
İqtisadiyyat üçün aktivlər və passivlər balansı
balanslaşdırıcı maddə kimi milli sərvəti, yəni
qalan dünya il
ə münasibətdə qeyri-maliyyə
aktivl
ərini və xalis maliyyə aktivlərini əks etdirir.
Xarici aktivl
ər və öhdəliklər hesabı adlanan qalan
dünya üçün aktivl
ər və passivlər balansı
bütövlükd
ə
maliyy
ə
aktivl
ərindən və
öhd
əliklərindən ibarətdir.
Şirkətlərin hesablarında mühasibat balansı
zamanın hər hansı dövrünə aktivlərin və
öhd
əliklərin dəyərini əks etdirilir. Balans hesabat
dövrünün
əvvəlinə (eyni zamanda keçən dövrün
sonuna) v
ə sonuna tərtib edilir.
AKTİVLƏRİN DÖNƏRLİYİ ƏMSALI
-
mü
əssisənin rentabelliyini xarakterizə etməklə
m
əhsul satışının artımı üçün aktivlərdən səmərəli
istifad
ənin dərəcəsini müəyyənləşdirir. Bu əmsal
aktiv
ə qoyulmuş pulun bir vahidinin gətirdiyi
m
əbləği, başqa sözlə, hesabat dövründə aktivlərin
neç
ə dəfə dövr etməsini göstərir. Dövriyyənin
sür
əti ilə aktivlərdən istifadənin səmərəliliyi düz
müt
ənasibdir. Bu əmsal orta illik satışın
m
əbləğinin aktivlərin məbləğinə bölünməsi ilə
tap
ılır.
AKTİVLƏRİN HƏCMİNDƏ DİGƏR
DƏYİŞİKLİKLƏR HESABI
– (I) -
yığımın
hesablarından biridir, bu hesabda iqtisadiyyat
sektorlarının aktiv və passivlərinin dəyişməsinə
qeyri-iqtisadi f
əaliyyətin təsiri (yeni faydalı
qazıntı yataqlarının açılışı, təbii fəlakətlər və s.),
h
əmçinin rezidentlərin xaricdə malik olduqları
aktivl
ərin həcmindəki dəyişikliklər (məsələn,
kompensasiya edilm
əyən müsadirə, kredit verənin
qeyri-rezident
ə verdiyi borcun alınmaması
haqqında etirafı (təsdiqi) və s.) əks olunur. Qızılın
monet
arizasiyası və demonetarizasiyası da bu
hesabda öz
əksini tapır.
Bu hesabda balanslaşdırıcı maddə kimi, tərkibi üç
elementd
ən (1. əmanətlər və kapital transferləri
n
əticəsində kapitaldakı dəyişikliklər; 2. aktivlərin
h
əcmində
dig
ər dəyişikliklər nəticəsində
kapitaldakı dəyişikliklər; 3. nominal holdinq
g
əlirləri (itkiləri) nəticəsində
kapitaldakı
d
əyişikliklər) ibarət olan “Aktivlərin həcmindəki
dig
ər dəyişikliklər nəticəsində şəxsi kapitaldakı
d
əyişikliklər” maddəsi istifadə olunur.
(II) –
yalnız dəyərin deyil, eləcə də aktiv və
passivl
ərin həcminin dəyişməsinə səbəb olan
xüsusi hadis
ələri əks etdirir. Yuxarıda qeyd edilən
növ hadis
ələrə müharibə və zəlzələlərin
n
əticələrini də əlavə etmək olar. Bu hesab
kapitalın xalis dəyərinə təsir edən təsnifat və
struktur kimi d
əyişikliklərin bəzi düzəlişlərini
özünd
ə əks etdirir. Balanslaşdırıcı maddə -
aktivl
ərin həcmindəki digər dəyişikliklər
20
n
əticəsində xüsusi kapitalın xalis dəyərindəki
d
əyişikliklər – hesabın sağ tərəfində yazılır.
AKTUALLAŞDIRMA
– iqtisadi göst
əricilərin
g
ələcək vəziyyətini onların indiki qiymətlərinə
uyğunlaşdırmaqdan
ibarət olan iqtisadi
hesablaşma metodudur. Bu metodlar adətən
investisiyalar bar
ədə qərarları əsaslandırmaq üçün
t
ətbiq edilir. Bu, bir tərəfdən müəyyən vaxtda
z
əruri olan kapital qoyuluşlarının həcmini
qiym
ətləndirməyə, digər tərəfdən məsrəflərin və
n
əticələrin diskontlaşdırılması nəzərə alınmaqla
mövcud variantlardan birini seçm
əyə imkan verir.
AKTUARİ
(lat. actuarius – mirz
ə, hesabdar) –
h
əyatın sığortalanması ilə bağlı olan riyazi
hesablamalar sah
əsi üzrə mütəxəssisdir. Aktuari
ixtisası XVIII əsrdə Avropa ölkələrində sığorta
işinin inkişafı ilə əlaqədar yaranmışdır. Aktuarinin
f
əaliyyəti demoqrafik statistikanın təşəkkül
tapmasına, xüsusən ölümün ölçülməsinə və ölüm
c
ədvəllərinin işlənib hazırlanmasına müəyyən
t
əsir göstərmişdir.
ALBOM (STAT
İSTİKADA)
–
statistik
hesabat formalarının nümunələrinin əks olunduğu
topludur. Burada statistikanın aparılması üçün
qüvvədə olan bütün hesabat formaları əhatə
olunur və istifadəçilər bütün formalar haqqında
məlumat əldə etmək imkanı əldə edirlər.
Dostları ilə paylaş: |