A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ALƏT
- Avadanlıq vahidlərindən istifadənin kəmiyyəti göst əriciləri
- Avadanlığın boş dayanması
- (ali t əhsil müəssisələri)
- ALİ VƏ ORTA İXTİSAS TƏHSİL ALMA FORMALARI
- ALICI BAZARI
- ALICIL ARIN TİPLƏRİ ÜZRƏ DÖVRİYYƏ (yalnız topdansatış ticarət üçün)
- ALICILARIN YAŞAYIŞ YERLƏRİNİN YAXINLIĞINDA YERLƏŞƏN MAĞAZA
- ALICILIQ QABİLİYYƏTİ PARİTETİ (AQP) – 1)
- ALICININ QİYMƏTİ – (I)
- ALINDIĞI VƏZİYYƏTDƏ TƏKRAR SATILMAQ ÜÇÜN ALINMIŞ ƏMTƏƏ- LƏRİN EHTİYATLARININ DƏYİŞMƏSİ
- ALINDIĞI VƏZİYYƏTDƏ YENİDƏN SATILMAQ ÜÇÜN ALINMIŞ MAL VƏ XİDMƏTLƏR
- ALINIB-SATILMAQ ÜÇÜN MALLAR
|
AQRAR İSLAHAT – 1) iqtisadi islahatın tərkib hissəsidir, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş aqrar-sənaye istehsalının kompleks şəkildə
yenidən qurulmasıdır; 2) torpaq mülkiyyətçisinin və torpaqdan istifadə sisteminin dəyişdirilməsi, təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar həyata keçirilən dövlət tədbirləridir. Aqrar islahatların aparılmasında əsas məqsəd xüsusi mülkiyyətə olan münasibətin dəyişməsindən (torpağın və istehsal vasitələrinin müəssisənin işçilərinin, onların kollektivlərinin və ayrı-ayrı şəxslərin mülkiyyətinə keçməsindən); mülkiyyətin xüsusi, dövlət, bələdiyyə, şəxsi və digər formaları əsasında çox quruluşlu aqrar iqtisadiyyatın formalaşdırılmasından; bazar şəraitində istehsalın d aha səmərəli aparılmasına qabil olan iri, orta və kiçik müəssisə və təsərrüfat sistemlərinin yaradılmasından və bazar münasibətlərinə keçməkdən; kəndin sosial məsələlərinin həll edilməsi və istehsalın hərtərəfli intensivləşdirilməsi üçün təşkilati-iqtisadi, maliyyə və hüquqi şərtlərin təşkilindən ibarətdir.
AQRAR- SƏNAYE KOMPLEKSİ – k ənd
t əsərrüfatı xammalından cəmiyyətin tələbatını öd əmək məqsədilə istehlak malları (ərzaq və qeyri- ərzaq) hazırlayan iqtisadiyyatın sahə və altsah ələrinin məcmusudur. Aqrar-sənaye kompleksinin sah ələri kənd təsərrüfatı m əhsullarının istehsalı, emalı və malın istehlakçıya çatan son məhsula çevrilməsi əməliyyatlarının ardıcıl yerinə yetirilməsini təmin edir. Aqrar-s ənaye kompleksinin müəssisə, t əşkilat və təsərrüfatlarının qarşılıqlı əlaqəsi, kooperasiya v ə aqrar-sənaye inteqrasiyası prinsipl əri ilə bazar şəraiti əsasında həyata keçirilir. (Bu termind ən SSRİ dövründə daha geniş istifadə edilmişdir).
– v əziyyətinin dəyişməsi məqsədilə əmək al ətlərinə təsir üçün nəzərdə tutulmuş texnoloji l əvazimatlardır. Alətlərin müəyyənləşdirilmiş meyarlara cavab ver ən (xidmət müddəti bir ildən çox, m əbləği müəyyən dəyərdən yüksək) hissəsi əsas fondların tərkibinə, qalan hissəsi isə azqiym
ətli və tez köhnələn alətlərə daxil edilir. Avadanlıq vahidlərindən istifadənin kəmiyyəti göst əriciləri özündə mövcud ümumi və ya qurulmuş avadanlıqların sayında faktiki işləyən avadanlıqların payını əks etdirir. Mövcud avadanlıqlara müəssisənin balansında olan bütün avadanlıqlar, qurulmuşlara isə istismara verilmiş avadanlıqlar aid edilir. İstismar vaxtı üzrə alətlər aşağıdakı göstəriciləri xarakteriz ə edir: 1) hər bir avadanlığın gün ərzində orta hesabla neçə növbə işlədiyini göst ərən, quraşdırılmış (işləyən) avadanlığın növb əlilik əmsalını. Dövr ərzində iş günlərinin sayının müəyyən olunmuş (işləyən) avadanlıq vahidinin orta sayının hasilinə bərabər olan işlənmiş dəzgah-növbə sayının dəzgah-günlərin maksimum mümkün olan sayına nisbəti ilə hesablanır. Avadanlığın növbəli iş rejimindən istifad ə
əricisi növbəlilik əmsalının mü əssisənin növbəsi üçün müəyyən olunmuş sayı il ə müqayisə nəticəsində əldə edilir; 2) qurulmuş avadanlığın faktiki iş vaxtının, onun istifadə edilə bil
əcəyi vaxta olan nisbəti ilə müəyyənləşdirilən ekstensiv yükl ənmə əmsalı. Sonuncu vaxtın t əqvim fondu (saatların sayını təqvim dövrünə və avadanlıq vahidinin orta sayına vurmaqla), yaxud vaxtın rejim fondu (təqvim vaxtından fərqli olaraq, qeyri- iş günlərində və növbə fasilələrindən k ənar vaxtlar), yaxud da vaxtın plan fondu (planlı t əmir vaxtını çıxmaqla, vaxtın rejim fondu) ilə xarakteriz ə olunur. Plan fondunun tərkibinə faktiki işlənmiş vaxt və boşdayanmalar daxil edilir.
Avadanlığın boş dayanması tam günlük (avadanlıq bütün günü işləməyib), tam növbəli (avadanlıq işləyib, amma gün ərzində bütün növb
ələrdə yox) və növbə daxili boşdayanmalara (növb
ə çərçivəsində boşdayanmalar) bölünür. 21
Boşdayanmaların səbəbləri işçilərin, xammalın, yanacağın, enerjinin çatışmaması, avadanlığın nasazlığı və s. hesab edilir. Avadanlığın orta faktiki gücünün maksimum gücün ə (güc dedikdə, vaxt vahidi ərzində istehsal olunmuş məhsul başa düşülür) olan nisbəti ilə mü əyyən olunan güc üzrə alət intensiv yüklənmə əmsalını əks etdirir. İntensiv yüklənmə əmsalı avadanlığın texniki imkanlarından istifadə d ərəcəsini əks etdirir. İşlənmiş məhsulun və ya yerinə yetirilmiş işlərin faktiki h əcmini maksimum mümkün olan həcmə bölm
əklə, yaxud ekstensiv yüklənmə əmsalının inteqral yükl ənmə əmsalına vurmaqla hesablanan, ad ətən istifadənin səmərəliliyini artırmaq hesabına istehsalın həcminin artma ehtiyatını mü əyyənləşdirməyə imkan verən inteqral yükl ənmə əmsalı istismar müddəti üzrə və güc üzr ə alətin ümumiləşdirici xarakteristikasına xidm
ət edir.
MÜƏSSİSƏLƏRİ (ali t əhsil müəssisələri) – hüquqi şəxs statusuna malik olan və ali ixtisas t əhsilinin peşə təhsili proqramlarını həyata keçirən mü əssisələrdir. Ali təhsil almaq məqsədilə təhsil verm əni təhsil müəssisələrinin aşağıdakı növləri h əyata keçirir: akademiyalar, universitetlər, institutlar, konservatoriyalar, kollecl ər. Bu təhsil mü əssisələrinin filialları, fakültələri, kafedraları, hazırlıq bölmələri, elmi-tədqiqat laboratoriyaları, magistraturaları, doktoranturaları, peşə təhsilinin t əhsil bölmələri, təcrübə təsərrüfatları, təhsil teatrl arı və digər struktur bölmələri ola bilər.
universitet, akademiya v ə institutdan ibar ətdir. Universitet – fəaliyyəti fundamental elmi axtarışların keçilməsi yolu ilə t əhsil, elm və mədəniyyətin inkişafına və ali, ali t əhsildən sonra və əlavə təhsilin bütün s əviyyələrində təbii-elmlərin, humanitar elmlərin v ə elmin, texnikanın və mədəniyyətin sair istiqam ətlərinin geniş spektri üzrə öyrədilməsinə yön əldilmiş ali məktəb müəssisəsidir. Akademiya – f
keçilm əsi yolu ilə təhsil, elm və mədəniyyətin inkişafına və ali, ali təhsildən sonra və əlavə t əhsilin bütün səviyyələrində əsasən elm, texnika v ə mədəniyyət sahələrindən yalnız biri üzrə öyr ədilməsinə yön əldilmiş ali məktəb
mü əssisəsidir. İnstitut – elm, texnika və m ədəniyyətin bir sıra istiqamətləri üzrə peşəkar t əhsil proqramlarını reallaşdıran və elmi t ədqiqatlar həyata keçirən müstəqil ali məktəb mü əssisəsidir və ya universitet və akademiyanın bir hiss əsidir (struktur bölməsidir). AL İ TƏHSİLİN DÖVLƏT TƏHSİL STANDARTI – ali peşə təhsil strukturuna və ali t əhsil proqramına, onların həyata keçirilmə şərtlərinə, təhsil alanların normativ yüklərinə və onların maksimal həcminə olan ümumi tələbləri özünd ə birləşdirən sənədlər toplusudur. A Lİ TƏHSİLİN PİLLƏLƏRİ – Az ərbaycan Respublikasında ali təhsil müəssisələrində müt
əxəssislər və elmi-pedaqoji kadrlar hazırlığı üç s
əviyyəlidir: bakalavriat (tibb təhsili istisna olmaqla); magistratura (tibb t əhsili istisna olmaqla); doktorantura. ALİ TƏHSİLİN ÜMUMİ QEYDİYYAT ƏMSALI – ali t əhsil yaşında olan əhalinin ali t əhsil məktəblərində oxuyan tələbələrə olan nisb ətidir. Ali təhsil yaşında olan əhali YUNESKO-nun tövsiy ələrinə uyğun olaraq 17-20 yaş həddində olan əhali götürülür.
FORMALARI – ali v ə orta ixtisas təhsilinin t əhsil
proqramları müxtəlif formalarda m ənimsənilə bilər. Bu formalar müəllimlərin t əhsil alanlara keçdikləri mütləq dərslərin həcmi il ə fərqlənir: əyani, əyani-qiyabi (axşam), qiyabi, eksternat formada.
- t əklifin tələbi keçdiyi və satıcının alıcı axtardığı, onun tələbatına yönəldiyi (istiqam
ətləndiyi) vəziyyətdir.
RAM TƏMİNATI – alıcıların tələbatına uyğunlaşdırılmış xüsusi proqram təminatıdır.
ARIN TİPLƏRİ ÜZRƏ DÖVRİYYƏ (yalnız topdansatış ticarət üçün) – “T
əkrar satış məqsədi ilə əmtəələrin alınması üzr
ə ticar
ət fəaliyyətindən dövriyyə” göst
əricisinin alıcıların tipləri üzrə bölüşdürülməsidir. Təxmini qiymətləndirmək mümkündür. İqtisadiyyata əmtəə axınında topdansatış müəssisələrinin rolunu və yerini mü əyyənləşdirir. Müxt əlif tipli alıcıların bölgüsü yekuna nisbətən faizl ərlə ifadə oluna bilir. ALICILARIN YAŞAYIŞ YERLƏRİNİN YAXINLIĞINDA YERLƏŞƏN MAĞAZA – kiçik v ə ya orta ticarət sahəsi olan, əsasən yaxınlıqda yerləşən məhəllələrdə və küçələrdə yaşayan, mağazaya piyada gələn alıcılarla işləyən mağazalardır. Belə mağazalar bir sıra əmtəələri,
22
h ər şeydən əvvəl tez və hazırlıqsız düzəldilmiş şeyləri təklif etməklə, gündəlik tələbatın öd ənilməsini təmin edir. Bir qayda olaraq, qanunvericiliyin imkan verdiyi ölk ələrdə bu mağazalar alıcılar üçün gecəyarıyadək açıq olur.
(AQP) – 1) müxt əlif ölkələrin pul vahidləri, valyutaları arasında nisbətin eyni əmtəə və xidm
ətlər arasındakı nisbətin eyni əmtəə və xidm
ətlər səbəti əsasında hesablanan alıcılıq qabiliyy
əti üzrə müəyyən edilməsidir. Yəni B ölk
əsinin (bazis ölkəsi) 1 pul vahidinə və ya ölk
ələr qrupunun 1 şərti (ümumi) valyuta vahidinə alınması mümkün olan, əmtəə və xidmətlərin standart d əstinin A ölkəsindən alınması üçün lazım olan pul vahidinin miqdarıdır. AQP-nin köm
əyi ilə milli valyutadan müqayisəli valyutaya çevrilmiş göstəricinin qiyməti “real həcmlər” adını daşıyır. Valyuta kursu üzrə müqayisəli valyutada hesablanmış milli valyuta göstəriciləri v ə beynəlxalq müqayisə üçün qiymətlər “nominal h əcmlər” adlanır. Əgər qiymət indeksi dinamikası vaxta gör ə bir ölkənin valyutasının alıcılıq qabiliyy ətindəki dəyişməni ölçürsə, onda AQP m əkanda müxtəlif ölkələrin valyutalarının alıcılıq qabiliyy ətindəki müxtəlifliyi ölçür. Bununla yanaşı, AQP-nin bir sıra xüsusiyyətləri mövcuddur: 1) milli iqtisadiyyatın miqyası üzrə müxt əlif olan ölkələr müqayisə oluna bilər; 2) müqayis ə bazis ili müddətində həyata keçirilir. Hazırda makroiqtisadi göstəricilərin beynəlxalq müqayis
əsinin həyata keçirilməsi üçün qiymətlər üzr
ə AQP hesablanan təmsilçi malların “səbət”i əsasında indeks metodundan istifadə edilir. T əmsilçi malların siyahısına ÜDM-in son istehlakını təşkil edən (ev təsərrüfatlarının i stehlakı, investisiya malları (maşın və avadanlıqlar), tikinti işləri) mal və xidmətlərin m əcmusundan seçilmiş mallar, xidmətlər, şərti obyektl ər aiddir. “Səbət”ə təmsilçi mal və xidm ətlərin seçilməsi AQP-nin və “real h əcmlərin” düzgün hesablamalarının alınması üçün beyn əlxalq müqayisələrin aparılmasında əsas problemlərdən biri hesab edilir. Alıcılıq qabiliyyəti pariteti müəyyən əmtəə qrupu üzr ə hesablandıqda fərdi, bütün ümumi daxili m əhsul üzrə hesablandıqda isə ümumi olur. Valyutaların alıcılıq qabiliyyətinin paritetləri insan inkişafı indeksinin hesablanmasında əsas vasit ələrdən biridir. ALICININ QİYMƏTİ – (I) - alınma
m əntəqəsində əmtəə vahidinə görə alıcının öd ədiyi qiymətdir. O, alıcı tərəfindən ödənilən istehsalçının qiyməti üstə gəlinsin ticarət və n əqliyyat əlavələrinə bərabərdir. (II) - alış anında alıcının qiyməti – alıcının m əhsula görə faktiki ödədiyi qiymətdir. Bura, subsidiyalar çıxılmaqla (ƏDV kimi vergilər istisna olmaqla), ayrıca olaraq tələb olunan vaxtda v ə yerə çatdırılması üçün alıcılar tərəfindən öd ənilən istənilən nəqliyyat xərcləri daxil olmaqla; geniş çeşidlənməmiş partiya və ya mövsümi olmayan mallara gör ə endirimlər (standart qiym ətləri ilə müqayisədə) çıxıldıqdan sonra; kreditin t əqdim edilməsi şərtlərindən irəli g ələn xidmətlərə görə faiz və ya ödəmələr istisna olmaqla; alış zamanı razılaşdırılmış vaxta öd əmədən imtina edilməsi nəticəsində yaranan ist ənilən əlavə xərclər istisna olmaqla, bütün vergil ər daxildir. ALINDIĞI VƏZİYYƏTDƏ TƏKRAR SATILMAQ ÜÇÜN ALINMIŞ ƏMTƏƏ- LƏRİN EHTİYATLARININ DƏYİŞMƏSİ – əlavə dəyər vergisiz, alıcıların qiymətləri ilə qiym ətləndirilir. Bu göstərici yenidən satılmaq üçün alınmış məhsulların dəyərini ölçür və təkrar satış üçün əldə olunmuş malların ehtiyatları ilə, ehtiyatlardan götürülmüş belə m
arasındakı fərqi əks etdirir. Ehtiyatların bu kateqoriyasına yalnız alındığı v əziyyətdə təkrar satılmaq məqsədilə alınmış mal v ə xidmətlər daxildir. Üçüncü tərəfə komisyon əsaslarda təkrar satılan mal və xidmətlər bu kateqoriyaya daxil edilmirl ər. T
t ərəfindən xidmət sferasının ehtiyatlarına yön əldilmiş məhsullara mal (mühəndis sövd
ələşmələri “açar altı” həyata keçirildikdə, s ənaye avadanlıqları və ya daşınmaz əmlakla əməliyyatlar zamanı binalar və s.) və xidmətlər (reklam üçün yerl ər, nəqliyyat, verilən yerlər və s.) daxil edil ə bilər. Bu göst
ərici (müsbət və ya mənfi kəmiyyətlə) qalıqların və istehsalın həcmini mü əyyənləşdirməyə imkan verir. ALINDIĞI VƏZİYYƏTDƏ YENİDƏN SATILMAQ ÜÇÜN ALINMIŞ MAL VƏ XİDMƏTLƏR - emal edilm ədən üçüncü tərəfə satılmaq üçün alınmadır. Onlara həmçinin dövriyy
əsi təkcə xidmətlərin göstərilməsi üzrə ( əmlakla əməliyyatlar halındakı kimi) agentlik yığımlarından (qonorar) ibarət olmayan, eyni zamanda xidm ətin göstərilməsi üzrə əməliyyatlara daxil olan, m əsələn, nəqliyyat agentliklərindən n əqliyyat xidmətlərinin alınması kimi, şirkətlər t ərəfindən yerinə yetirilən faktiki həcmlərlə toplanan xidm ətlərin alınması da daxil edilir. Komisyon əsasda üçüncü tərəfə satılan mal və xidm ətlərin dəyəri istisna edilir. Belə ki, komisyon alan agent t ərəfindən bu mallar alınıb 23
satılmır, bu da agentin alıcı ilə satıcı arasında vasit
əçi olması ilə əlaqədardır. Alındığı vəziyyətdə yenidən satılması üçün alınan xidm ətlərə, digər təşkilatlarla bağlanmış müqavilə üzr ə işlər və sifarişi birinci almış təşkilata edilən öd əmələr də daxil edilir. Məsələn, bu, ixtisas üzrə h əmkara verilən iş ola bilər. Alındığı vəziyyətdə yenidən satılması üçün alınan mal v
ə xidmətlərdən dəyər ifadəsində istehsalın h əcminin müəyyən edilməsində istifadə olunur. Bu, sah ə sektorları və istehsal vahidləri arasında müqayis ənin aparılması üçün daha faydalı d əyişəndir.
sonradan emal edilm ədən (alıcı üçün cəlbedici hala g
ətirilməsi istisna olmaqla), alınıb-satılmaq m əqsədilə müəssisələr (məsələn, topdan və p ərakəndə satış ticarət müəssisələri) tərəfindən alınan mallardır.
əmtəənin alınma dəyəri aşağıdakı elementlərin toplanması ilə müəyyən edilir:
- razılaşdırılmış alış qiyməti, yəni ticarət əməliyyatının baş verdiyi tarixə, tərəflər arasında müqavil
ə tərtib edildiyi zaman müəyyən edilmiş, pul ifad
əsində olan ümumi məbləğdir; - qaytarılmayan vergilər və transfer ödəmələri; - əlavə xərclər, yəni əmtəənin alınmasına birbaşa v ə ya dolayı yolla aid olan və komisyon haqqı və yaxud saxlanma x ərcləri (məsələn, nəqliyyat x ərcləri, avadanlıqların quraşdırılması və montajı x ərcləri, komisyon haqqı
və dig
ər mükafatlandırma növləri) daxil olan xərclər. ALINMA VƏ ÖDƏMƏLƏRƏ AİD OLAN FAİZLƏR – bu termin ə bank fəaliyyəti n əticəsində meydana çıxan bütün mənfəət və z ərərlər, o cümlədən aşağıdakılar daxil edilir: - mühasibat balansının “Aktivlər” maddəsinin 1- 5-ci b əndlərində qeyd edilən aktivlərin dövriyy əsindən əldə edilən bütün gəlirlər. Bu g əlirlərə, eyni zamanda faizlərin ödənilməsi müdd əti üzrə ödənilən məbləğdən kiçik məbləğ üzr ə əldə edilən aktivlərin faiz dərəcələri ilə faizl ərin ödənilmə müddətinin yetişməsi üzrə öd əmələrə aid olan məbləğdən yuxarı məbləğ t ərtib edən müqavilə üzrə borcların faiz dərəcələri a rasındakı fərqlər nəticəsində əldə olunan gəlirlər d ə daxil edilməlidir; - “Passivl ər” maddəsinin 1, 2, 3 və 8-ci bölm ələrində qeyd edilən öhdəliklər üzrə hesablanan x ərclər. Belə xərclərə ödəmə müddəti üzr ə ödənilən məbləğdən yuxarı məbləğ üzrə əldə edil ən aktivlər üzrə sığorta ödəmələri ilə ödəmə müdd əti üzrə ödənilən məbləğdən aşağı məbləğ t əşkil edən müqavilə üzrə passivlər üzrə sığorta öd əmələri arasındakı fərqlər nəticəsində həyata keçiril ən ödəmələr də daxil edilməlidir. - müqavil ənin qüvvədə olduğu faktiki müddət ərzində müddətli müqavilələrlə sığortalamalarla əlaqədar gəlir və xərclər; - t ələblərin və öhdəliklərin vaxtı və məbləğindən asılı olaraq hesablanan və faizlərə uyğun yığım və komisyon haqları. ALINMAYA VƏ ÖDƏNMƏYƏ AİD OLAN KOMİSYON HAQQI – alınmaya və öd ənməyə aid olan faizlərlə ziddiyyətdən qaçmaq üçün alınan komisyon haqlara üçüncü tərəfə göst
ərilən bütün xidmətlərdən gələn gəlirlər daxil edilm
əlidir, ödənməyə aid olan komisyon haqlara is ə üçüncü tərəfin göstərdiyi bütün xidmətlərə ç əkilən xərclər daxil olmalıdır, o cümlədən: - dig
ər kreditorların adından kreditləri idar
əetməyə və üçüncü tərəf adından qiymətli kağızlarla əməliyyatlara zəmanətə görə komisyon haqları; - t
ədiyyə əməliyyatlarından komisyon haqları və x ərclər və digər gəlirlər, hesabların idarə edilm əsindən xərclər və qiymətli kağızların saxlanılmasına və idarə edilməsinə görə komisyon haqları; - xarici valyutalarla əməliyyatlara və üçüncü tərəf adından qiymətli metalların, sikkələrin alınması v ə satışından olan komisyon haqları; - əmanət və sığorta müqavilələri və kreditləri ilə bağlı broker xidmətlərinə görə alınan komisyon haqları. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|