A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

T u r li tu p r o q n a m lig id a b u g ‘d o y n in g u n -s h u d r in g k a s a llig ig a
c h id a m lilig i ( G o r l e n k o , 1 9 6 6 )
Navlar
Tuproqning nisbiy namligi % da
80
50
30
Un shudring kasalligining rivojlanishi % da
Melyanopus 069
0,2
1,6
1,6
Shvetsiya 33954
3,3
2,8
4,9
Yaponiya 25525
3,2
2,3
7,6
Leukurum 26
6,3
3,3
33,2
Germaniya 19138
17
28
27
Sarrubra
21
42
54
TASHQI M UH IT OMILLARINING 0 ‘SIMLIKLARNING
0 ‘SISH , SAQLASH JARAYONLARIDA IM M UNITET
XUSUSIYATLARINING PASAYISHIGA TA’SIRI
0 ‘simliklarning kasalliklarga chidam lilik xususiyati ulardagi 
individual xususiyat bo‘lib qolm asdan, bu jarayon navlarning 
ontogenezda muntazam o ‘zgarib boradi. 0 ‘simliklardagi bunday 
o ‘zgarishlar ekologik sharoit bilan b o g iiq bo‘lib qolmasdan 
o ‘simlik o ‘sadigan dalada q o ‘llanilgan agrotadbirlar jarayonlari 
bilan ham bog‘liqdir. Bunday o‘zgarishlami sitrus o ‘simliklarining 
nekroz kasalligini keltirib chiqaruvchi 
Pseudomonas citriputeale
bakteriyasining taraqqiyotida ham kuzatish mumkin. Bahor 
faslining oxiri m art oylarida sitrus o ‘simliklarinmg nekroz bilan 
kasallanganligi sezila boshlaydi. Bu kasallik belgiJari aprel, may 
oylarida kuchli nam oyon bo‘ladi. Yoz faslida esa bu kasallik 
butunlay yo‘qolib, belgilari kelgusi yil bahor fasliga qadar 
kuzatilmaydi. Bunga asosiy sabab, bahor faslida nekroz kasalligi 
sitrus o ‘simliklarining qishgi sovuqlar ta ’sirida kasallikka nisba­
tan im m u n ite t xusu siy atlarin i y o ‘qotganligi va kasallik 
q o ‘zg‘atuvchisining tez rivojlanishidir. Qish faslida havo haro- 
rati qancha ko‘p pasaysa, bahor faslida sitrus o ‘simliklarida 
nekroz kasalligi shuncha ko‘p va kuchli namoyon bo‘ladi. Ba’zan
47

---

qish fasli issiq kelgan davrlarda sitrus o ‘simliklarining nekroz 
bilan kasallanishi keskin kamayib ketadi. Bunday holatlarda 
sitrus o ‘simliklari erta vegetatsiyasini boshlab bakterial nekro- 
zning kam m iqdorda rivojlanishiga imkoniyat yaratadi.
K o‘rsatilgan misollarni sarimsoqpiyozning penitsilloz (
Pen-
icillium)
kasalligida ham kuzatish mumkin. Bu kasallik sarim- 
soqpiyozlarda ularni saqlash jarayonining oxirlarida ularning 
im m unitet xususiyati pasaygan davrlarda nam oyon b o ‘ladi. Bu 
davrda sarim soqpiyozni saqlash uchun noqulay sharoit hosil 
qilinsa, ya’ni om borxonalar harorati biroz k o ‘tarilsa, piyoz- 
boshlarning tabiiy im m uniteti yo‘qolib, kasallanish jarayoni 
tezlashadi. Ombonconalarda harorat nol gradusda saqlansa piyoz- 
boshlarning saqlanish muddatlari uzoqlashadi. Bunga yuqori 
haroratda parchalanish jarayoni tezlashib (gidroliz), o ‘simlikning 
chidam lilik xususiyatining pasayishi sabab b o ‘ladi. Yuqori h a ­
roratda esa, 
o ‘simlikning im m unitet xususiyatlari pasayib 
ketadi.
Fasol o ‘simligining vegetatsiya davomida bakterioz kasalligiga 
chidam liligi ham har hil bo‘ladi. Vegetatsiyaning birinchi yar- 
mida havo harorati past bo‘lganligidan fasol bargida belgilar 
ko‘rinm ay, zaif yog‘ tom chilarini hosil qilganidan bakteriyalar 
sust k o ‘rinadi. Belgilarning bunday nam oyon bo‘lishi o ‘simlik 
gullaganga qadar davom etadi. Vegetatsiyaning bu davrida fasol 
etishtiriladigan xo‘jaliklarda havo haroratining birdan ko‘tarilishi 
kuzatilganligidan, kasallik q o ‘zg‘atuvchisining rivojlanishiga 
maksirnal qulay sharoit vujudga kelganligidan o ‘simlikning 
im m unitet xususiyati ham kamaya boshlaydi. Bu davrda o ‘simlik 
bargi va generativ organlariga oziq moddalarning oqimi kucha- 
yib, yuqori haroratda o ‘simlikning sharoit ta ’siridan zaiflash- 
ganligidan bakterioz kasalligiga immunitet xususiyati ham pasayib 
ketadi. Bunday sharoitda bargdagi yog‘ tom chilarida to ‘planib 
turgan bakteriya infeksiyasi barg yuzasi b o ‘ylab tez tarqalib, 
uni kuchli darajada zararlay boshlaydi.
Dem ak, tashqi muhit omillari vegetatsiya davomida o ‘zgarib 
borishi o ‘simlikning bakterioz kasalligiga turlicha chidamlilikni 
nam oyon qilishga majbur qiladi. Shuning uchun fasolni past 
haroratli m uhitda etishtirilganda kasallanish m iqdorini kam
48

---

b o ‘lishiga erishiladi. B unday natijalarga past haro ratn i kechki 
m uddatlarda ekish yoki to g ‘oldi rayonlarida etishtirish bilan 
erishish m um kin. Fasolni bargdagi oziq m oddalar m iqdorini 
m ineral o ‘g ‘itlar b ilan o z iq la n tirish natijasida k o ‘payishi, 
o ‘sim likning kasallikka chidam liligini ham ortishiga olib keladi.