A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

HAVO HARORATINING IM M UNITET
XUSUSIYATLARINING RIVOJLANISHIDAGI
AHAMIYATI
Havo harorati ham o ‘simliklarning im m unitet xususiyatla­
rining o ‘zgarishida asosiy rol o ‘ynaydi. Havo haroratining im ­
m unitet xususiyatlarining nam oyon b o ‘lishidagi asosiy roli har 
bir m intaqada o ‘sadigan o ‘simliklar m a’lum miqdordagi haro- 
ratga moslashgan bo‘ladi. Yuqori haroratda bug‘doy o ‘simligi 
sariq zang kasalligiga chidamlilikni namoyon qilishiga o ‘simlik 
to ‘qimasida oqsil miqdori ortib, uning kasallikka chidamliligini 
to ‘liq nam oyon b o ‘lishi sabab b o ‘ladi. Past haroratda bargdagi 
oqsil miqdori ortib, bug‘doyning sariq zang kasalligiga im m u­
nitet xususiyatining ortishiga olib keladi.
M akkajo‘xori o ‘simligining fuzarioz kasalligiga chidamliligi 
irsiy belgi hisoblanib, ayrim turlar 12 °C haroratda chidam li­
likni nam oyon qilsa, boshqalari 24 °C da nam oyon qiladi.
H aroratning turli bug‘doy navlariga ta ’siri masalasi Kokin 
A.Ya. (1948) tom onidan o ‘rganilan. Dasht zonasida o ‘sadigan 
bug‘doy navlari qo‘ng‘ir zang kasalligiga chidamlilikni namoyon 
qilsa, o 'rm o n zonasida yetishtirilgan navlarda kasalliklarga be- 
riluvchanlik xususiyati ustunligini isbotlagan. Bunga asosiy sabab, 
dasht zonasidagi navlar yuqori haroratda o ‘sib moslashganli- 
gidan yuqori haroratga kam miqdorda o‘zgaruvchanlikni namoyon 
qilsa, o'rm on zonasida past harorat sharoitida o ‘sishga moslash­
gan navlarda zang kasalligiga nisbatan chidamlilik xususiyati 
namoyon bo‘ladi.
Bug‘doy o ‘simligining haroratga bog‘liq ravishda immunitet 
xususiyatining o ‘zgarishiga bargda saqlangan oqsil miqdorining 
chidam siz navlarda ko‘payib ketishi sabab bo‘ladi. Shuning 
uchun o ‘rmon inintaqasida o ‘sadigan o ‘simliklarda oqsil m iq­
dori ko‘pligi, dasht mintaqasida o ‘sadigan navlarda kamligi 
bilan xarakterlanadi. Natijada, chidam li navlarning oqsil miq-
45

---

dori yorug‘lik ta ’sirida saqlanib qolsa, kasallikka chidam siz 
navlarda 1,3 % dan 3 % gacha pasayib ketadi. Shuning uchun, 
chidamsiz navlarda past haroratda bug‘doyning zang kasalligiga 
chidamsizlik xususiyati ortib ketadi.
0 ‘sim liklarning kasalliklarga chidam lilik xususiyatining 
namoyon bo‘lishida havo haroratining rolini kartoshka tuganak- 
larini om borxonalarda saqlash jarayonida ham kuzatish m um ­
kin. M asalan, fitoftorioz kasalligiga chidam li navlar tuganagini 
yuqori haroratli m uhitda saqlanganda, undan hosil bo‘ladigan 
o ‘simliklar bu kasallikka chidam siz b o ‘lib qoladi. Havo h aro ­
ratining saqlash davridagi miqdoriga turli navdagi kartoshka 
tuganaklari turlicha munosabat bildiradi. Hatto, saqlash m e’yori 
buzilganda navlaming kasalliklarga chidamliligi um um an yo‘qolib 
ketadi. Kartoshkaning gibrid navlari saqlash davridagi havo 
haroratining o ‘zgarishiga e ’tibor bermasligi aniqlangan.
Tuganaklami saqlash davrida kasalliklarga im m unitet xususi­
yatining pasayishiga sabab, ularning yuqori haroratda unishidan 
holatining yom onlashishi va chidamlilik xususiyatining pasayib 
ketishidir.
0 ‘simliklarning im m unitet xususiyatining o ‘zgarishida tup- 
roq namligi ham o ‘ziga xos o ‘ringa ega b o ‘lgan ekologik omil 
hisoblanadi. H ar xil parazitlar va har xil o ‘simlik navlari tup- 
roq namligiga turlicha m unosabat bildiradi.
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, tuproqdagi namlik m iqdori- 
ning ortishi o ‘simliklaming zang kasalligiga chidamliligini kama- 
yishiga olib keladi. Bunday m uhitda o ‘simliklarning im m unitet 
xususiyatlarida o ‘zgarish amalga oshadi. Yuqori nam likda 
o ‘sim liklam ing im m unitet xususiyatining ortganligi kasalliklar­
ga chidam siz navlarning barglaridagi zang pustulalari atrofida 
hosil b o ‘lgan xloroz va zam burug‘ning rivojlanishini to ‘sib 
q o ‘yilganligi misol b o ‘ladi. Shuning uchun respublikamizning 
sug‘oriladigan bug‘doyzorlarini erta bahorda o ‘z vaqtida sug‘orib 
turish o ‘simlikning chidamliligini ortishiga va zang kasalligining 
zararini keskin kamayishiga olib keladi. Bunga asosiy sabab nam 
joylarda bug‘doy o ‘simligining bardoshlilik xususiyatining ortib 
ketishidir.
Tuproqdagi nam lik miqdoriga turli o ‘sim lik navlari turlicha
46

---

munosabat bildiradi. Bu to ‘g‘ridagi m a’lum otlar quyidagi jad- 
valda berilgan.