Adrenoleykodistrofiya Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Adrenoleukodystrophy

Etiologiyası və patogenezi 

 

Adrenoleykodistrofiya  üçün  ABCD1  struktur  geni  müəyyən  edilmişdir.  Qeyd 

edək  ki,  adrenoleykodistrofiya  ABCD1  genindəki  mutasiyadan  törəyən  X-xromosomla 

ilişikli bir xəstəlikdir.  

Xromosom  xəritəsində  «X»  xromosomunun  uzun  çiyninin  terminal 

seqmentində  Xq28  lokusunda  qərarlaşan  ABCD1  geni  ilk  dəfə  1993-cü  ildə  pozision 

klonlaşdırma metodunun tətbiqi sayəsində identifikasiya olunmuşdur [224].  

ABCD1 geninin 19000 nukleotid cütü vardır. Onun tərkibində 10 ekzon olur. 

ABCD1  geni  çox  mühüm  bir  peroksisom  zülalını  kodlaşdırır.  Həmin  zülali  maddəyə 

«adrenoleykodistrofiya  zülalı»  adı  verilmişdir.  İngilis  dilində  olan  ədəbiyyatlarda 

«adrenoleykodistrofiya  proteini»  («adrenoleukodystrophy  protein»)  termini  işlənir. 

Adrenoleykodistrofiya proteini adenozintrifosfatı özünə birləşdirəcək kassetlərin olması ilə 

səciyyələnən,  transportyor  rolunu  icra  edən  transmembran  zülalları  superailəsinə  aiddir 

[365]. Adrenoleykodistrofiya proteini tərkibinə görə 745 amin turşusundan ibarətdir [204]. 

Normal halda ABCD1 geninin kodlaşdırdığı zülal peroksisomun membranında 

yerləşir və çox uzun zəncirli yağ turşularının sitoplazmadan ona doğru daşınmasında (nəql 

olunmasında) iştirak edir. Bir sözlə, adrenoleykodistrofiya zülalı çox uzun karbon zənciri 

olan doymuş yağ turşularının adenozintrifosfat turşusu ilə birləşən transmembran keçiricisi 

rolunu oynayır. Ancaq ABCD1 genində anomaliya baş verdiyi təqdirdə çox uzun zəncirli 

yağ turşuları peroksisoma çatdırıla bilmir. Xq28 lokusunda baş verən mutasiya çox uzun 

zəncirli  yağ  turşularının  peroksisomal  oksidləşməsinin  defektinə  gətirib  çıxarır.  Çünki 

adrenoleykodistrofiya zülalının  mutasion dəyişikliyə  uğraması  zamanı  çox uzun zəncirli 

yağ  turşularının  peroksisomlara  nəqlinin  pozulması  baş  verir.  X-ilişikli 

adrenoleykodistrofiya  orqanizmin  toxuma  və  mayelərində  çox  uzun  karbon  zənciri  olan 

doymuş  yağ  turşularının  anomal  toplanması  ilə  əlaqədardır.  Qeyd  edək  ki,  çox  uzun 

zəncirli  yağ  turşuları  karbon  atomlarının  sayı  24  və  daha  artıq  olan  yağ  turşularıdır. 

Normada  onlar  bitkilərdə,  bakteriyalarda,  baş  beyin  toxumasında,  dəridə,  gözün  torlu 

qişasında,  tüklərdə  olur.  Mənbəyinə  görə  çox  uzun  zəncirli  yağ  turşularını  ekzogen  və 

endogen olmaqla iki qismə bölmək mümkündür. Onlar yeməklə bədənə daxil olan halda 

ekzogen,  orqanizmin  daxilində  sintez  edilən  halda  isə  endogen  adlanır.  X-ilişikli 

adrenoleykodistrofiya  zamanı  böyrəküstü  vəzilərdə,  beyində  və  xayalarda  çox  uzun 

zəncirli yağ turşularının miqdarı 1000 dəfə arta bilər. Orqanizmin bioloji mayelərində və 

toxumalarında onların miqdarının yüksəlməsi xəstəliyin müasir biokimyəvi diaqnostikası 

üçün bir əsasdır. 

DNT-diaqnostikası aparılarkən X-adrenoleykodistrofiyası diaqnozu biokimyəvi 

cəhətdən verifikasiya olunmuş xəstələrin müayinəsinin bütün hallarında ABCD1 genində 

mutasiyalar aşkar olunur [222; 360; 372]. 

2013-cü ildə nəşr edilən ədəbiyyatlardakı  məlumatlara görə, metabolizm üçün 

vacib olan ABCD1 geninin 400-dən artıq müxtəlif mutasiyası məlum olmuşdur [375]. 

2015-ci ildə www.x-ald.nl beynəlxalq məlumat bazasında ABCD1 geninin 800-

dən artıq müxtəlif mutant variantı haqqında məlumat verilmişdir [360]. Bu patologiya üçün 

---

8 

 

yüksək  faizdə  təkrarlanmayan  mutasiyaların  olması  xarakterikdir.  Yenidən  (de  novo) 

mutasiyalar yaranma səviyyəsi 8–9 % təşkil edir [11; 250; 360; 373]. 

Hələ 2001-ci ildə Stefan Kemp (Stephan Kemp) tərəfindən aparılmış tədqiqatda 

ABCD1 genində bir dəfə tapılan mutasiyaların 60 %-ə yaxını qeydə alınmışdır. ABCD1 

genindəki  mutasiyaların  əsas  payı  missens  mutasiyaları  ilə  tutuşdurulma  çərçivəsinin 

yerdəyişməsi  mutasiyalarına  düşür,  az  faizi  nonsens  mutasiyalarının,  amin  turşularının 

kiçik yerləşdirmə/delesiyalarının və splaysinq  mutasiyalarının ayağına yazılır. Xəstələrdə 

ABCD1  genindəki  mutasiyalarla  X-ilişikli  adrenoleykodistrofiyanın  gedişinin  ağırlıq 

dərəcəsi arasında korrelyasiya aşkar olunmamışdır [120; 360; 372].  

Karbon  zəncirinin  uzunluğu  C24  və  C32  arasında  olan  doymamış  yağ 

turşularının konsentrasiyası maksimal həddə çatır. Gendəki mutasiya nəticəsində karbon 

zənciri  çox  uzun  olan  doymuş  yağ  turşularının  beta-oksidləşməsinin  azalması  dərhal 

müvafiq arzuolunmaz dəyişikliklərin təməlini qoyur. Orqanizmdə belə demək mümkünsə 

başlı-başına buraxılan çox uzun zəncirli doymuş yağ turşuları qanla dövr edərək müxtəlif 

orqanlarda  toplanmağa  başlayır.  Liqnoserin  (karbon  zəncirlərinin  uzunluğu  C

24

  olan 

tetrakozan) turşusundan tutmuş karbon zəncirlərinin uzunluğu artıq C

32

 olan dotriakontan 

turşusuna  qədər  xeyli  birləşmənin  toplanması  baş  verir.  Bu  zaman  karbon  zəncirlərinin 

uzunluğu C

26

 olan serotin (heksakozan) turşularının konsentrasiyası ən yüksək həddə çatır. 

Bir sözlə desək, adrenoleykodistrofiya hüceyrə peroksisomlarında hasil edilən və çox uzun 

zəncirli doymuş yağ turşularını, xüsusən C

26

 turşusunu parçalaya bilən zülalın olmaması 

xəstəliyidir. 

Çox uzun zəncirli doymuş yağ turşuları əsasən baş beyinin ağ maddəsində və 

böyrəküstü  vəzilərin  qabıq  qatında  toplanır.  Onların  artıq  miqdarda  toplanması  X-ilişikli 

adrenoleykodistrofiyanı  biokimyəvi  baxımdan  səciyyələndirən  əsas  əlamət  kimi 

qiymətləndirilir. Xeyli miqdarda çox uzun zəncirli doymuş yağ turşuları ilə yüklənən baş 

beyin və böyrəküstü vəzi bundan ciddi əziyyət çəkir. Buna görə mövcud vəziyyət həmin 

orqanların funksiyalarının geniş ölçüdə pozulmasına gətirib çıxarır.  

Yeməklə  daxil  olan  və  peroksisomlarda  yenidən  (de  novo)  sintez  edilən  çox 

uzun  zəncirli  doymuş  yağ  turşularının  deqradasiyasının  olmaması  X-ilişikli 

adrenoleykodistrofiya  xəstəliyinin  patogenezinin  molekul  səviyyəsində  əsas  işəsalıcı 

mexanizmidir [366]. 

X-ilişikli  adrenoleykodistrofiya  zamanı  daha  aydın  ifadə  olunan  dəyişikliklər 

sinir sisteminin mərkəzi və periferik şöbələrində, böyrəküstü vəzilərin qabıq qatında aşkara 

çıxarılır.  Xəstəlik  üçün  çox  uzun  zəncirli  yağ  turşuları  ilə  esterifikasiya  olunmuş 

xolesterindən  ibarət  lövhəcikli  əlavələr  xarakterikdir.  Belə  əlavələr  baş  beyin 

makrofaqlarında, Şvann hüceyrələrində və Leydiq hüceyrələrində müəyyən edilir [357]. 

Çox uzun zəncirli doymuş yağ turşularının məhz baş beyinin ağ maddəsində və 

böyrəküstü  vəzilərin  qabıq  qatında  toplanması  ətrafında  ciddi  müzakirələr  aparılmış  və 

əhəmiyyətli  nəticələr  əldə  olunmuşdur.  Peroksisom  membranının  inteqral  zülalı  olan 

adrenoleykodistrofiya  proteininin  çatışmazlığı  sinir  hüceyrələrində  (neyronlarda), 

böyrəküstü vəzinin qabıq qatının hüceyrələrində, qanın formalı elementlərindən eritrosit və 

leykositlərdə,  həmçinin  fibroblastlarda  müşahidə  edilir.  Sinir  sisteminin,  ələlxüsus  onun 

mərkəzi  şöbəsinin  ağ  maddəsindəki  və  böyrəküstü  vəzinin  qabıq  qatındakı  hüceyrələrdə 

---

9 

 

zülalın  çatışmazlığına  qarşı  həssaslıq  daha  böyük  ölçüdə  olur.  Lakin  X-ilişikli 

adrenoleykodistrofiya zamanı  çox uzun  zəncirli  yağ  turşularının  toplanması ilə  əlaqədar 

olaraq  sinir  sisteminin  zədələnməsinin  dəqiq  mexanizmləri  hələlik  axıracan 

müəyyənləşdirilməmişdir və tam açılmamış olaraq qalır. Belə güman olunur ki, X-ilişikli 

adrenoleykodistrofiyanın serebral forması zamanı çox uzun zəncirli yağ turşularının beta-

oksidləşməsinin  birincili  pozulması  mərkəzi  sinir  sistemində  mielinin  strukturunun 

destabilizasiyasına və dağılmasına səbəb olur. Baş verən qüsur (mielinin destabilizasiyası 

və  dağılması)  makrofaqların  və  T-limfositlərin  mərkəzi  sinir  sisteminə  miqrasiyası  baş 

verməklə sitokin cavabının ikincili aktivasiyasına gətirib çıxarır ki, bunlar öz növbəsində 

hematoensefalik  baryerin  zədələnməsi  və  sinirlərin  aydın  ifadə  olunan  ikincili  iltihabi 

demielinizasiyası,  baş  beyinin  diffuz  mieloklastik  sklerozu  ilə  müşayiət  olunan  növbəti 

dəyişikliklərə yol açır [127; 204].  

Demielinləşməkdən  ibarət  olan  dəyişiklik  kəskin  dağınıq  ensefalomielit  və 

dağınıq skleroz zamanı müşahidə olunan autoimmun demielinləşdirici prosesləri xatırladır, 

onlara çox bənzəyir [222; 349; 365; 380].  

Anomal  strukturlu  çox  uzun  zəncirli  doymuş  yağ  turşularının  daha  böyük 

konsentrasiyada  olması  baş  beyindəki  demielinizasiya  ocaqlarına  müvafiq  gəlir  [360]. 

Beləliklə,  çox  uzun  zəncirli  doymuş  yağ  turşularının  sinir  toxumasında  toplanması 

nəticəsində  mielin  strukturunun  destabilizasiyası  və  demielinizasiya  baş  verərək  əsəb 

sisteminin fəaliyyətinin pozulmasını və müvafiq simptomların təzahürünü şərtləndirir.  

Digər tərəfdən böyrəküstü vəzilərin qabıq qatının eozinofil infiltrasiyası gedir.  

Adrenoleykodistrofiya bir nadir irsi xəstəlik olaraq nəslə ötürülmə baxımından 

X-ilişikli  resessiv  tipinə  malikdir.  Xəstəlik  məhz  həmin  tip  üzrə  irsən  ötürülür  ki,  belə 

hallarda qadınlar daşıyıcı olur, kişilər isə xəstələnir.  

Ədəbiyyatda  verilən  məlumata  görə,  ağır  kəllə-beyin  travması  təhrikedici 

əhəmiyyətə  malikdir,  çünki  adrenoleykodistrofiyaya  genetik  meylliliyi  olan  adamlarda 

onun  inkişafını  provokasiya  edə,  yəni  belə  xəstəlik  hallarını  süni  surətdə  doğura,  özünü 

göstərməsi prosesini sürətləndirə bilər.