Angren universiteti "ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi "

1-chizma. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi 
o‘rtasidagi bog‘liqlik. 
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish 
imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlarni qondirishning darajasini oshirish zarurligi 
iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolarni qo‘yadi. 
1. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning optimal variantlarini (eng zarur 
va tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko‘proq ishlab chiqarishga jalb 
qilish. 
2. Mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish. 
3. Fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilib, yangi 
energiya, material, xomashyo turlari, ularning manbalarini topib, foydalanishga 
jalb qilish, resurslar unumdorligining oshishiga erishish. Bu muammolarni hal 
qilish zaruriyati kishilardan chuqur iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lishni taqozo qiladi. 
Ehtiyoj va uning turlari. Iqtisodiy resurslar.
Jamiyatning tuzilishi qanday bo`lishidan kat'i nazar uning a'zolari o`z 
ehtiyojlarini qondirishlari shart, chunki hayot kechirish ehtiyojlarning 
qondirilishini talab etadi.
Hayotiy ehtiyojlarning turlari ko`p. Ular iqtisodiy, sotsial, madaniy,
siyosiy, ma'naviy va hatto sof fiziologik ehtiyojlardan iboratdir. Bularning 
orasida eng ustuvor ahamiyatga ega bo`lgani sotsial-iqtisodiy ehtiyojdir. 
Sotsial - iqtisodiy ehtiyojlar
-kishilarning yashashi, mehnat qilishi va 
ma'lum iqtisodiy mavqega ega bo`lishi uchun iste'mol etilishi zarur bo`lgan 
Iqtisodiy rеsurslar, 
imkoniyatlar 
Ishlab chiqarish yoki xizmat 
ko’rsatish
darajasi 
Ehtiyojlarning 
qondirilish darajasi

---

10 
mahsulotlar va xizmatlar majmuidir. Bu faqat tirikchilik ehtiyoji emas, balki 
insonning shaxs sifatida kamol topish zarurati hamdir. Uning jismoniy 
ehtiyojlardan farqi shuki, mehnat vositasida va tabiat ishtirokida qondiriladi,
ya'ni u ishlab chiqarish faoliyatini talab qiladi. Ehtiyoj avvalam bor yakka
tartibda bo`ladi, chunki har bir odamning xususiyatiga qarab ehtiyoj farqlanadi.
Shunday ehtiyojlar borki, ular yakka bo`lsada, birgalikda qondirilishi 
mumkin. Bunday vaqtda guruhiy ehtiyojlar paydo bo`ladi. Bu esa ma'lum 
guruhga birlashgan kishilarning umumiy ehtiyojidir. Bunga misol qilib oilaviy 
ehtiyoj, mehnat jamoasi, va siyosiy uyushmalarning ehtiyojlarini keltirishimiz 
mumkin.
Umumjamiyat ehtiyoji ham borki, u birinchidan, barcha turdagi yakka va 
guruhiy ehtiyojlarning majmuidan iborat bo`lsa, ikkinchidan, jamiyatni yaxlit 
organizm sifatida yashab turishi uchun zarur ehtiyojdir. Masalan, tabiiy 
resurslarni avaylash, mudofaa qilish, iqtisodiy zahiralar hosil qilish, jamiyatni 
boshqarib turish va boshqalar.
Jamiyatdagi ehtiyojlar o`zining turidan qat'i nazar, ularning mavjud 
bo`lishi, qondirilishi va o`sishi bir kancha omillarga bog`liq bo`ladi, ya'ni :
• 
jamiyat iqtisodiy taraqqiyotida erishilgan darajaga;
• 
jamiyatning sotsial- iqtisodiy tuzumiga ;
• 
hayot kechirishning tabiiy-jug`rofiy sharoitiga ;
• 
tarixiy - milliy an'analar va odatlar bilan bog`lanib ketishiga.
Agar iqtisodiyot qoloq bo`lsa ehtiyojlar doirasi tor bo`ladi, aksincha,
iqtisod yuksak bo`lsa, ehtiyoj keng va xilma xil bo`ladi.
Jamiyatning ehtiyoji turli ijtimoiy toifa va guruhlarga mansub kishilar 
ehtiyojining yaxlitligidir. Shu sababdan, u jamiyatning ichki tuzumiga bog`liq. 
Agar jamiyat mulkdor va mulksizlarga, boy va kambag`allarga ajralgan bo`lsa 
yoki jamiyatda ijtimoiy tenglik bo`lib, u chuqur tabaqalashmasa, uning asosini 
o`rtacha mulkdorlar sinfi tashkil etsa, shunga qarab ehtiyojlar har xil bo`ladi. 
Demak, inson ehtiyoji abadiy. Inson bor ekan, uning ehtiyoji mavjud. 

---

11 
Ehtiyojlar xilma-xilligi boisi insonning ehtiyojlari boshqa bir insonning 
ehtiyojlariga o`xshamaydi.
Ammo ehtiyojda bir qator yirik belgilar borki, ularga qarab ehtiyojlarni 
guruhlarga bo`lish mumkin. Bunga ehtiyojning xarakteri, uning nimaga 
qaratilishi asos qilib olinadi. Shu jihatdan qaralganda sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar 
uch qismga bo`linadi.
1.
moddiy ehtiyojlar;
2.
sotsial-ma'naviy ehtiyojlar ;
3.
mehnat ehtiyoji.
Moddiy ehtiyojlar azaliy, ular inson paydo bo`lishi bilan yuzaga kelgan. 
Ular tabiiy ehtiyojlardir. Moddiy ehtiyojlar eng zarur va hayotiy bo`lib, oziq - 
ovqat, kiyim - kechak, turar - joy, transport, aloqa, gigiena ehtiyojlaridan 
iboratdir. Ularning qondirilishi yashashning birlamchi shartidir.
Sotsial-ma'naviy ehtiyojlar asosan xizmatlardan masalan, o`qituvchi,
vrach, san'at arbobi xizmatlaridan iborat bo`lib, ular ma'lum faoliyat shakliga 
ega, ularning yaqqol moddiy ko`rinishi yo`q.
Mehnat ehtiyojining mavjudligi faqat mehnatsiz nozu-ne'matlar yaratib 
bo`lmasligida emas, balki mehnatsiz inson shaxsi kamol topa olmasligidadir. 
Mehnat ehtiyoji insonni o`zida mujassamlashgan moddiy shaklda bo`lmaydi, u 
ishlashga bo`lgan ishtiyokda ifoda etiladi.
Ehtiyojlarning uzluksiz o`zgarib turishi har qanday jamiyatga xosdir, ya'ni 
ehtiyojlar cheksizdir. Ehtiyojlarning cheksizligi ularning to`xtovsiz yangilanib 
borishidan iboratdir.. Ehtiyojning yuksalish qonuni borki, u umumiqtisodiy 
qonunlar jumlasiga kiradi va jamiyatning ichki tuzilishidan qat'i nazar insoniyat 
taraqqiyotining hamma bosqichlarida amal qiladi. Bu qonunga ko`ra jamiyat 
a'zolarining, butun aholining ehtiyojlari uzluksiz yuksalib boradi, ehtiyoj 
miqdoran o`sib, tarkiban yangilanib turadi, eski ehtiyojlar o`rniga yangisi 
keladi, ehtiyojlarning rivojlanishi murakkab tarzda yuz beradi.
Ehtiyojlar yuksalishining to`rt jihati bor.

---

12 
1.Ehtiyoj kengayib miqdoran o`sib boradi, ya'ni muayyan ehtiyoj 
saqlangan holda uning ortib borishi. Masalan: gazlamaga ehtiyoj boshqa ehtiyoj 
bilan o`rin almashmaydi, ammo uning miqdori oshadi.
2.
 
Mutlaqo yangi ehtiyojlar paydo bo`lib, eskilarini surib qo`yadi,
ehtiyojlarning ichki tartib strukturasi o`zgaradi. Masalan: televidenie va 
videoapparatura paydo bo`lishi bilan uyda xohlagan tomoshani ko`rish ehtiyoji 
paydo bo`lib, teatr yoki kinoga borish ehtiyoji qisqaradi.
3. Muayyan ehtiyojlar guruhi doirasida turli ehtiyojlar nisbati o`zgaradi. 
Bunda ehtiyoj umumiy tarzda saqlanadi, lekin uning aniq ko`rinishlari va 
shakllari o`zgaradi. Masalan: umumiy transport ehtiyoji saqlangan holda,
transport aniq turlariga ehtiyoj o`zgaradi.
4. Bir ehtiyojning ikkinchisi bilan almashtirilishi. Bunday almashuv 
o`rinbosar ehtiyojlarning paydo bo`lishi bilan yuzaga keladi va bunday 
ehtiyojlar yuksak rivojlangan iqtisodiyotga xosdir. Masalan: shakar, qand,
konfet, tort, navvot shirinlikka ehtiyojni qondiradi, ammo bir-birining o`rnini 
bosishi ularning foydaliligi darajasidan kelib chiqadi.
Ko`rinib turibdiki ehtiyojlarning yuksalishi muqarrar ekan, lekin asosiy 
muammo ehtiyojlarni qondirishdir. Buning birdan-bir vositasi ishlab 
chiqarishdir. Ehtiyoj yuksalar ekan uni qondirish vositalari ham rivojlanadi. 
Gap shundaki, ehtiyojlar cheksiz o`zgargani holda uni ta'minlash uchun kerak 
bo`lgan ishlab chiqarish resurslar cheklangan bo`ladi.Bu resurslar tabiiy 
resuslar, mehnat resurslari, pul resurslari, texnika va texnologiya resurslaridir. 
Buni g`arbda iqtisodchilar resurslarning kamyobligi deb atashadi. Ehtiyoj va 
resurslarning nomutanosibligi, birining cheksizligi va ikkinchisining 
kamyobligi ishlab chiqarish imkoniyatlaridan to`la va samarali foydalanishni 
talab qiladi.
Resurslar deganda faqat pulni tushunmaslik kerak. Resurslar birinchidan,
moddiy shaklga ega bo`lib, yer-suv, yer osti va yer usti boyliklari, asbob-
uskuna, mashinamexanizmlar, bino-inshoatlar va boshqalardan, ikkinchidan,
inson resurslari yoki mehnat resurslaridan, aniqrog`i kishilarni mehnat qilib 

---

13 
ishlab chiqara olish qobiliyatidan. Uchinchidan, moliyaviy resurslar: Valyuta 
birligi va qimmatbaho qog`ozlardan, to`rtinchidan tabiiy resurslar ya'ni 
ishlatilsa o`rnini to`ldirish mumkin yoki mumkin bo`lmagan tabiiy boyliklardan 
iborat.
Er kurrasi va qa'ridagi tabiiy boyliklar ekin maydoni, o`rmonlar, qazilma 
boyliklar, umuman o`simlik va hayvonot dunyosi miqdoran cheklangan. 
Masalan Markaziy Osiyodagi sug`orma dehqonchilik Amudaryo va 
Sirdaryoning suv zahirasi bilan cheklangan. Aholining o`sish sur'atlari 
pasaygan sharoitda, aholi qariydi, uning tarkibida ishga layoqatli kishilar 
salmog`i qisqaradi.
To`xtovsiz yuksalib boradigan ehtiyojni qondirish uchun kamyob 
resurslar oqilona ishlatilishi shart. Shu sababli hatto ibtidoiy jamiyatdagi 
kishilar yerni chirindilar va kul bilan o`g`itlab, hosildorlikni oshirishga 
intilganlar. Har doim cheklangan resurslarni tejamli ishlatish cheksiz 
ehtiyojlarni qondirish vositasi bo`lib kelgan.
Yuksalayotgan ehtiyojning uni qondirish vositasi bilan aloqasi ikki 
yoqlama bo`ladi:
1. Ehtiyojning miqdoran ortib borishi resurs birligidan miqdoran ortib 
borishi resurs birligidan ko`proq iste'mol buyumlari olishni talab qiladi.
2. Ehtiyoj tarkibining yangilanishi resurs birligidan ko`p turdagi mahsulot 
olishni talab qiladi. Masalan: 1 tonna metalldan 10 xil emas, 25 xil uy-ro`zg`or
buyumlari olinadi. Ehtiyojlar tez o`zgargani sababli, muayyan resurslar 
sharoitida ularning hammasini birdan qondirib bo`lmaydi. Shu sababli jamiyat
muqobil mahsulotlardan qaysi birini ishlab chiqarishni tanlab oladi. Resurslar 
cheklanganligidan bir mahsulotni ko`paytirish ikkinchisini kamaytiradi, chunki 
qo`shimcha mahsulot qo`shimcha resurs talab qiladi.
Demak, chegaralangan resurslar doirasida hamma ehtiyojlarni bir 
vaqtning o`zida bir yo`la qondirib bo`lmaganidan ishlab chiqarish imkoniga 
qarab, u yoki bu ehtiyojlarni qondirishning optimal darajasini tanlab olish 
kerak bo`ladi.
Resurslar sarfining birligidan olingan natija ko`paysa,

---

14 
ehtiyoj yaxshi qondiriladi.Resurslarning tejalishi ular sarfining yaratilgan 
mahsulot va xizmatlar birligiga nisbatan qisqarishi demakdir.