Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

N-ma’lum davrdagi tug‘ilganlar soni;
M-ma’lum davrdagi o‘lganlar soni;
Masalan O‘zbekiston respublikasida aholi tabiiy o‘sishini 2007 yil uchun
yuqorida keltrilgan formula yordamida aniqlaymiz
N
2007 -
608,9 ming
M
2007
-
137,4 ming
∆P
2007
=608,9-137,4=471,5 ming.
Demak, O‘zbekiston aholisi 2007 yilda tabiiy harakat asosida 471,5 mingga
ko‘paygan. Aholining absolyut tabiiy o‘sishi 471,5 ming kishini tashkil etgan.
Aholi tabiiy o‘sishini dunyo hududlari, davlatlar, alohida viloyat, tumanlar
bo‘yicha taqqoslashda uning nisbiy ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Absolyut
ko‘rsatkich asosida, hududlarni taqqoslab bo‘lmaydi, chunki har bir hudud
aholisining soni turlicha bo‘lib, ulardagi tug‘ilganlar, o‘lganlar soni ham aholi
umumiy soniga bog‘liq bo‘ladi. Aholi tabiiy o‘sishining nisbiy ko‘rsatkichi aholi
tabiiy o‘sish koeffisenti (K) orqali aniqlanadi.
Δ P
tab 
K =
* 1000 
P
Δ P
tab
– aholi tabiiy o‘sishining absolyut miqdoridagi ifodasi

---

---

32
P – ma’lum davrdagi aholinig o‘rtacha soni

1
T – davr, sana ifodasi. Mazkur formula yordamida O‘zbekistonda 2007 yilda aholi
tabiiy o‘sishi koeffisientini aniqlaymiz. 2007 yil o‘zbekistonda aholini tabiiy
o‘sishi (Δ P
tab
) 471,5 ming kishini, aholining o‘rtacha soni esa (R
2007
) 26867 ming
kishini tashkil etgan.
K
2007
=
* 1000 = 17,5 K
2007 
= 17,5 ‰
2

Demak, 2007 yil O‘zbekistonda har 1000 kishi hisobiga tabiiy o‘sish

koeffisenti 17,5 kishiga teng bo‘lgan.
Aholining tabiiy harakati qator omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Ushbu omillar
shartli uch guruhga ajratiladi.
Ijtimoiy- iqtisodiy omillar: ishlab chiqarish munosabatlarining xususiyatlari,
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, aholining turmush tarzi, ma’lumotlilik
va madaniyat darajasi, ayollarning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni, bandligi, din, urf
odat va qadriyatlar.
Tabiiy-biologik omillar: tabiiiy sharoit, tabiiy ofatlar, erkak va ayol
organizmining tashqi muhitga moslashish darajasi, iqlim va uning jinsiy
yetuklikka, farzand ko‘rish davriga, turli epidemiya va kasalliklarga ta’siri.
Demografik omillar: aholining yosh-jinsiy tarkibi, nikoh va ajralish
jarayonlari. Agar aholi tarkibida yoshlar salmog‘i yuqori va jinsiy mutanosiblik
bo‘lsa, nikohga kirish, ya’ni oilalar paydo bo‘lishi uchun demografik imkoniyat
mavjuddir. Bu hol o‘z navbatida tug‘ilishga ijobiy ta’sir etadi. Aksincha, aholi
tarkibida qariyalar salmog‘i yuqori bo‘lsa, tug‘ilish kamayib, o‘lim hollari
ko‘payadi.
Aholining takror barpo bo‘lishi , ya’ni avlodlar almashinish jarayoni jamiyat
taraqqiyotining turli bosqichlarida, davlatlarda, millatlarda o‘ziga xos xususiyatga
egadir. Ana shu xususiyatlarni aniq bilish uchun aholi takror barpo bo‘lishini
ifodalovchi maxsus ko‘rsatkichlar, ya’ni koeffisentlardan foydalaniladi.