Aydin talibzadə

    “Hörmətli Ədil! 
     Azərbaycan teatrosunun, incə  sənətinin qazandığı müvəffəqiyyət 
münasibətilə sevincimi səninlə bölüşmək istəyirəm. 

______________Milli Kitabxana_______________ 
50 
     Dekadada iştirak edənlərin, xüsusən sənin, aldığın ənam, həqiqətən, 
iftixara layiqdir. Sənin keçdiyin qısa yol hər bir gənc üçün nümunəvi və 
həsəd aparılmalı yoldur. 
     Səni yeni və daha artıq müvəffəqiyyətlərlə  təbrik etməyi arzu 
edirəm. 
 
                          Səmimiyyətlə! Mehdi! 
Moskva, 18.04.38.”
44 
     1935-ci  ildən Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında bir 
diplomçu-rejissor kimi fəaliyyətə başlayıb sonradan bu 
fəaliyyəti genişləndirmiş, 1938-ci ildə Moskva dekadasında 
“Şahsənəm” operasının quruluşuna görə “Şərəf nişanı” ordenilə 
təltif edilmiş Ədil İskəndərova ünvanladığı məktubunda Mehdi 
onun keçdiyi sənət yolunu nümunəvi adlandırmaqla sanki 
Ədilə deyir ki, sənin böyüklüyünü və birinciliyini qəbul 
edirəm, səninlə çiyin-çiyinə  işləməyə hazıram və  gəl, bir-
birimizə mane olmayaq. Düşünülmüş  və  qədərincə doğru 
addımdır. Bəs  Ədil necə, ona cavab verirmi? Mehdini 
dəstəkləyirmi? Bilinmir. Mehdinin arxivi və gündəlikləri bağlı 
qapı arxasında... və  məndən gizlin... Amma Mehdi həyatının 
gedişi bəzi məqamları elə dürüst işıqlandırır ki... Bu məktub 
bizə heç də iki səmimi dostu yox, iki potensial rəqibi tanıtdırır, 
bu rəqiblərin bir-birinə olan hörmətini tarixi araşdırmanın 
səhifələrinə  gətirir. Amma paradoks bundadır ki, onlar 
potensial rəqib ola-ola heç vaxt bir-birilə  rəqabət 
aparmayacaqlar. 
     Hərçənd Mehdinin diplom tamaşasını Azərbaycan Dövlət 
Dram Teatrının səhnəsinə yaraşdırmayacaqlar... Onu diplom 
sorağında Gəncəyə göndərəcəklər... 
    Həyatın, olum faktının, 30-cu illərdə uzaq bir şəhərdə 
bulunmaq tarixçəsinin sosial-iqtisadi, ideololoji, ruhsal-
psixoloji çətinlikləri Mehdinin iradəsini qıra bilmir, onu soyuq 
Moskvadan isti Bakıya tələsdirmir. Yəqin ki, “sənət sevgisi”, 
“sənət yanğısı” adlı duyğusal bir yaşantının reallığı elə bu: 
fədakarlıq, donkixotluq, dözüm. Əvəzini tanrı Mehdiyə ikiqat 
qaytarır. A.V.Lunaçarski adına Teatr Sənəti İnstitutunun Tədris 

______________Milli Kitabxana_______________ 
51 
teatrında o, 1938-ci ildə klassik rus repertuarında aktyorların 
son dərəcə böyük önəm verdiyi Neznamov (A.N.Ostrovski 
“Günahsız müqəssirlər”), 1939-cu ildə isə Yevstiqneyko 
(M.Qorki “Günəşin övladları”) rollarını ifa edir. Elə həmin ildə 
Moskva Bədaye Teatrının sütunlarından biri L.M.Leonidov 
onun aktyorluq istedadını yüksək qiymətləndirir. 1940-cı ildə 
bədii qiraət üzrə son dərəcə böyük mütəxəssis A.N.Qlumov 
“Per Hünt” adlandırılmış konsert proqramında Mehdi 
Məmmədovu Puqoviçnik rolunda səhnəyə çıxardır və sonradan 
N.M.Qorçakova məktub göndərir ki, bəs Sizin tələbənizin ifası 
Leninqrad səhnə ustalarının səviyyəsindən heç də geri 
qalmırdı.
45
  Mən elə düşünürəm ki, Dövlət Teatr Sənəti 
İnstitutunun bu konsert proqramını bir qastrol layihəsi kimi 
keçmiş Sovetlər Birliyinin “şimal paytaxtı”na aparıblar; Mehdi 
Məmmədovu isə çoxlarından üstün bildikləri üçün bu işə 
qoşublar, proyektdə onun rolunu aktivləşdiriblər və  hətta 
Leninqradın (indiki Sankt-Peterburq) kübar teatr elitasına 
göstərməkdən belə ehtiyatlanmayıblar.  
     1939-cu  ildə Dövlət Teatr Sənəti  İnstitutunun rəhbərliyi, 
yəqin ki, təhsil illərində  fərqləndiyinə  və istedad, bacarıq 
sərgilədiyinə görə Mehdi Məmmədovun rejisssor təcrübəsini 
Moskva Bədaye Akademik Teatrına təyin edir. 
K.S.Stanislavski üçcə il var ki ölüb, Vladimir İvanoviç 
Nemiroviç-Dançenko isə  hələlik sağdır və... işləyir, teatrın 
bədii həyatında yönləndirici mərkəz, koordinator missiyasını 
yerinə yetirir. Görünür, bu təyinatdan sonsuz qürur, fərəh, 
sevinc duyan Mehdi öz yaşantılarını danışmaq, onları 
obyektivləşdirmək, dostları ilə paylaşmaq naminə Azərbaycan 
teatr elitasının ilk beşliyinə daxil olan Rza Təhmasibə rus 
dilində  məktub yazır. Bu məktub Mehdi yaradıcılığının 
tədqiqatçısı üçün, milli teatr tariximiz üçün qiymətsizdir: nədən 
ki, bir çox mətləbləri həməncə aydınlaşdırır, Mehdi 
Məmmədovun 1939-cu ildə yaşadığı günlərin bəzi lövhələrini 
təsəvvürə gətirməyə imkan verir, onun Rza Təhmasibə 1936-cı 

______________Milli Kitabxana_______________ 
52 
ildə Bakıdan Moskvaya ünvanladığı birinci məktubu kimi. 
İndisə o, Rza Təhmasibin Bakı mənzilinə Moskvadan göndərir 
məktubunu. Həmin “namə”nin mətni: 
 
    “Çoxhörmətli Rza! 
     Sizə uzun müddət yazmadığıma görə məni bağışlayın. Məsələ bu ki, 
Bakıdan çıxanda Sizin poçt ünvanınızı götürmədim və bunun 
ucbatından məktublarımı Sizə yollaya bilmədim. 
     Moskvaya  gəldiyim gündən MBT-da təcrübədəyəm. Nemiroviç-
Dançenkonun hazırladığı “Üç bacı” tamaşasına təhkim edilmişəm. 
Hərçənd mənim təcrübəm müşahidəçi olmaqdan o yana getmir; amma 
buna baxmayaraq məşqlər məni darıxdırmır və cana gətirmir. Belə ki, 
hər dəfə özüm üçün faydalı-faydalı  şeylər tapıram və onları beynimə 
həkk edirəm. Mənim təcrübəmin o biri hissəsi ki, Kirovobad teatrında 
keçməliydi, yəqin ki, baş tutmayacaq. Çünki bu teatrın mənimlə əlaqəsi 
yalnız ondan ibarət olub ki, onlar mənə min rubla yaxın bir məbləğ 
göndəriblər. Nə pyes var, nə bir xəbər var, nə  də bir izahat... hətta 
yolladığım məktublara qısa bir cavab da yoxdur. Nəhayət ki, bu 
adamlara sonuncu məktubu yazıb onlardan qəti bir söz istədim: 
xatırlatdım ki, vaxt bitir və  əgər kollektivə  mənim vəziyyətim  əl 
vermirsə, qoy, mənə bu haqda açıq  şəkildə bildirsinlər. Mənim 
göndərdiyim “ultimatum”a cavab olaraq bu günlərdə bir xəbər 
almışam: yazırlar ki, incəsənət işləri üzrə idarə ilə razılaşdırmaya 
əsasən onlar məni Kirovabad teatrının rejissoru vəzifəsindən azad 
ediblər. Bu, mənim üçün gözlənilməz olmadı deyə, mənə bir elə də təsir 
eləmədi. Mən bilirdim ki, bizdə orada hamı Mkırtıçyanlar deyil. 
Beləliklə, mən dilxor olmadan və bunu unutmadan öz maraqlı 
təcrübəmi MBT-da davam etdirirdim. Fevraldan isə bizim dərslərimiz 
başlayır. 
     Bu  mövsümün  Moskva  premyeralarından MBT-da “Tartüf” və 
Vaxtanqov adına teatrda “Müfəttiş” diqqəti cəlb edir. “Tartüf” 
Stanislavskinin son işi olub və bu işi M.N.Kedrov davam etdirib. İndi 
özü də həmin rolda oynayır. Bu tamaşa onunla diqqəti çəkir ki, burada 
Stanislavskinin tamaşanın və obrazların fiziki həyatı barədə söylədiyi 
fikirlər öz təcəssümünü tapıb. Müzakirə, deyəsən, sabahdır. 
Fikirləşirəm ki, gərək hökmən orada olam. Söhbət maraqlı alınsa, 
ətraflı yazaram. “Müfəttiş”sə, mənə elə  gəlir ki, quruluşçu rejissorun 
(B.Zaxava) və artistlərin (Simonov - Xlestakov) cəsarətli uydurmaları 
və zəngin fantaziyaları ilə maraqlıdır. Formalizmə və naturalizmə qarşı 
keçirilən kompaniyalardan sonra meydana gəlmiş boz teatr tamaşaları 

______________Milli Kitabxana_______________ 
53 
adamı o qədər təngə gətirmişdi ki, belə bir tamaşaya həməncə hörmət 
hissiylə yanaşırsan... 
     Hörmətli Rza! Fürsətdən istifadə edib Sizə öz qardaşım Teymuru 
təqdim etmək istəyirəm. Məktubumu da, mənim xahişimlə, Sizə elə o 
özü çatdıracaq. Sizdən rica edirəm,  əgər mümkünsə, ona bir neçə 
dəqiqəlik vaxt ayırın. O, Sizin diqqətinizə  dəyər!!!  İnandırım Sizi ki, 
Teymur istedadsız oğlan deyil. Sizin məsləhət və yardımınıza onun 
ehtiyacı var. Mən onu məhz Sizin yanınıza göndərirəm. Çünki 
özümdən bilirəm ki, Sizin kimi böyük həyat təcrübəsi və avtoriteti olan 
bir şəxsin bir neçə xeyirxah sözü, isti münasibəti onun kimi bir cavan 
üçün çox şey deməkdir... Bir də xahiş eləyirəm, öz məsləhətlərinizi 
ondan əsirgəməyin. Öncədən Sizə təşəkkür edirəm. 
     Bacınız Gülsümə və Əzizə salam söyləyin. 
     Salamat qalın. 
                           
                            Mehdi                                                         Moskva, 
07.12.39.”
46
 
 
     Tamaşa tamaşa olunca, rejissor teatra gəlincə, sənətçi 
mədəniyyət aləmində tanınınca o qədər işlər baş verir ki... və 
sonucda görürsən ki, böyük sənətkarların hamısı eyni  bir yolu 
keçib... Dünyada ən çox istedadlı adama paxıllıq eləyirlər... 
dünyada ən çox istedadlı adama mane olurlar... dünyada ən çox 
istedadlı adama qarşı  təcavüzdə bulunurlar... dünyada ən çox 
istedadlı adamdan qorxub ehtiyatlanırlar... onu “sındırmağa”, 
işini yubatmağa, özünü distansiyada saxlamağa çalışırlar. Rza 
Təhmasibə göndərilmiş bu məktub da mənə elə şeyləri danışdı 
ki... Danışdı ki, artıq 30-cu illərin sonuna doğru Mehdi Bakıda 
arzuolunmaz  şəxsə çevrilmişdi; onun bir diplomçu kimi 
Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında tamaşa hazırlamasını 
istəməmişdilər. Deməli, Mehdinin 1935-ci ildə yazdığı 
“Öhdəçilik” formal bir şeymiş və onun real gücü yox imiş. Əks 
təqdirdə Mehdinin diplom tamaşasını Kirovabad (Gəncə) 
teatrına salmazdılar ki... Bəyəm Azərbaycanın o zaman 
Moskvada təhsil görmüş rejissorlarını bir əlin barmaqları ilə 
sayıb qurtarmaq olmazdımı? Bəyəm teatrın rəhbərliyi 
Moskvaya gedərkən Mehdiyə öhdəçilik yazdırıb ona 75 rubl 

______________Milli Kitabxana_______________ 
54 
təqaüd kəsməmişdimi? Bəs onda Mehdiyə qarşı, yəni istedadlı 
və savadlı cavan bir oğlana qarşı, başqa sözlə, teatrın ümidinə 
qarşı bu biganəlik, bu etinasızlıq haradandır? Bəlkə  Ədil 
İskəndərov istəmir Mehdinin teatra dönüşünü? Hətta bu azmış 
kimi Kirovabad da, dəhşətə bir bax,  Mehdidən imtina edir. 
Frans Kafkanın romanlarının atmosferi. Sənə hamının ehtiyacı 
var və sən konkret heç kimə lazım deyilsən; amma hamı üçün 
əngəlsən, baş ağrısısan. Beləcə, qapı ağzında kirimişcə əyləşə-
əyləşə qocalıb ölmək də olar. İlahi, bu vətəndə  işlər hər bir 
zaman, hər bir yerdə eyni cürə görülür... İstedad istedadını 
sübut edincə istedadsızlaşır. Bu məktubda da Mehdinin 
sıxıntısı  aşkar hiss olunur; hiss olunur ki, o, əməllicə 
narahatdır: sabahını proqnozlaşdıra bilməməsi ucbatından 
narahatdır. Di gəl ki, o, Rza Təhmasibə heç bir şikayət yazmır, 
konkret heç kimi günahlandırmır, umu-küsü eləmir; sənətdən 
danışır, kiçik qardaşının qeydinə qalır. 
     Niyə  məhz Rza Təhmasib? Onlar nə vaxtdan tanış idilər? 
Necə olurdu ki, Mehdi özündən 21 (rəsmi 24) yaş böyük Rza 
Təhmasibin arvadı Gülsüm xanıma və qaynı  Əzizə salam 
göndərirdi? Bu adamlar harada belə mehribanlaşmışıdılar? 
Məktubun tonallığından əlüstü bilinir ki, Mehdinin Təhmasibə 
hörməti sonsuzdur və ona bir ustad kimi yanaşır. Şübhəsiz, Rza 
Təhmasib Mehdiyə qayğı göstərib, bu cavan istedadlı rejissor 
və aktyoru dəstəkləyib ki, Mehdi də qardaşı Teymurla bağlı 
ona ağız aça bilib. Haradasa Mehdinin sənət yolunun əvvəlində 
mən Rza Təhmasibi onun hamisi, qeyri-rəsmi himayədarı kimi 
görürəm. Görürəm ki, Mehdi Rza Təhmasibi dinləyib, onun 
sözünə, məsləhətinə qulaq asıb. Elə 1945-ci ildə Azərbaycan 
Dövlət Teatr İnstitutuna müəllim vəzifəsinə  işə düzələrkən 
Mehdinin xasiyyətnaməni Rza Təhmasibdən alması da, əqidəcə 
əsl kommunist, həqiqətsevər bir adam olan Rza Təhmasibin öz 
tərifini ondan əsirgəməməsi də dediklərimin sübutudur. Bu 
xasiyyətnaməyə sonra bir də dönəcəyik. İndisə öz tərcüməmdə  
həmin sənədi (əsli rus dilindədir) Sizə təqdim edirəm:  
                                 

______________Milli Kitabxana_______________ 
55 
                 “XASİYYƏTNAMƏ 
 
     Mən yoldaş Mehdi Əsədulla oğlunu 1932-ci ildən M.Əzizbəyov adına 
Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında öz assissentim kim tanımağa 
başlamışam. O, Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunda mənim tələbəm 
olub; L.Beriya adına Kirovabad teatrının bədii rəhbəri vəzifəsində 
çalışıb.  İndisə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının 
quruluşçu rejissorudur. Yoldaş  Məmmədovun keçdiyi yaradıcılıq 
yolunu təfəkkürə meyllilik, axtarışların zənginliyi, ciddilik və 
nəticələrin möhtəşəmliyi fərqləndirir. Onun “Nizami”, “Nə yardan 
doyur, nə əldən qoyur”, “On ikinci gecə” və digər bu kimi tamaşaları 
göstərdilər ki, o, necə  dərindən düşünüb mahiyyətə vara-vara işləyə 
bilir, yarada bilir. Bu tamaşaları ilə yoldaş Məmmədov özünü istedadlı, 
yüksək quruluşçu mədəniyyətinə yiyələnmiş, peşəsini mükəmməl 
öyrənmiş, aktyor kollektiviylə  məqsədli  şəkildə  işləməyi bacaran bir 
rejissor kimi tanıtmışdır. Məhz onun bu keyfiyyətləri imkan verib ki, 
yoldaş  Məmmədov teatr institutu tərəfindən rejissorluq kafedrasında 
müəllimlik fəaliyyətinə  cəlb olunsun və özünü ən yaxşı  cəhətdən 
səciyyələndirsin. 
 
       “Rejissor və aktyor sənəti”  
       kafedrasının müdiri, Azərb. 
       SSR-in əməkdar incəsənət  
       xadimi, professor əvəzi, 
       Stalin mükafatı laureatı       Təhmasib R.A. 
 
 
12.08.45.”
47
  
 
     R.Təhmasibin Mehdini 1932-ci ildən rejissoor assistenti 
kimi tanıması mümkünsüzdür. Olsun ki, burada R.Təhmasib 
nəyisə unudub və ya tanışlıq ilini təqribi söyləyib. Çünki 
Mehdi 1932-ci ildə artıq Bakı Türk İşçi Teatrında özünü aktyor 
kimi sınayırdı. Bu, məsələnin bir tərəfi. Digər bir məqam: necə 
olub ki, Mehdi məhz Rza Təhmasiblə, kifayət qədər mürəkkəb, 
intellektual və  təkəbbürlü bir adamla yaxınlaşıb? Bunu mən 
heç vaxt bilməyəcəkdim, təsadüf olmasaydı, daha doğrusu, 
Mehdinin Rzaya məktubu olmasaydı... Mən hətta bu məktubun 
sayəsində öyrəndim ki, Mehdini teatra işə düzəltmiş dostu Əziz 

______________Milli Kitabxana_______________ 
56 
kimdir. Bu haqda heç kim heç bir məlumat vermir. Sən demə, 
Əziz Rza Təhmasibin qaynıdır, yəni Gülsüm xanımın doğma 
qardaşıdır. Mümkün ki, Təhmasib kimi məşhur bir səhnə 
xadimi ilə qohum olduqdan sonra Əziz aktyorluq sevdasına 
düşüb və Rza Təhmasib onu öz çalışdığı teatrın yardımçı 
heyətinə  işə düzəldib. 1931-ci ildə isə  məhz  Əziz öz dostu, 
teatr həvəskarı Mehdini Rza Təhmasibin yanına gətirib və 
ondan Mehdini də teatra götürməyi xahiş eləyib. Deməli, Rza 
Təhmasib Mehdini 1931-ci ildən  Əzizin dostu kimi tanıyıb, 
daha öz assistenti kimi yox. Bu məktubun məzmunundan həm 
də o görünür ki, Mehdi Təhmasiblərin evinə gəlib-gedən adam 
olub.  Əks təqdirdə, o, cürət eləyib Gülsüm xanıma salam 
göndərməzdi, Teymuru Rza müəllimə tapşırmazdı  və öz 
növbəsində Rza Təhmasib də Mehdiyə münasibətdə bu qədər 
qayğıkeş olmazdı. Fələk nə qəribə oyunlar oynayır insanlarla... 
Qəsdən bunu belə düşünə bilməzsən...  Əvvəlcədən bunu belə 
təxmin edə bilməzsən... Bütün görüşlərin stalkeri Odur!.. Kimi 
nə vaxt, harada, necə  və kiminlə qarşılaşdırmağı tanrı 
planlaşdırır... və... reallaşdırır... bir tale xətti kimi... 
     Çox  çəkmir ki, Mehdi Rza Təhmasibə daha bir məktub 
ünvanlayır. Bu üçüncü məktubun yalnız 3-cü və 4-cü 
səhifələrini tarix qoruyub saxlaya bilib. Məktubun konkret nə 
vaxt yazıldığı da məlum deyil. Ancaq məzmundan və Mehdi 
Məmmədovun həyat faktlarından belə aydınlaşır ki, bu məktub 
da haradasa 1939-cu ilin sonlarında, böyük ehtimalla, 40-cı 
illərin  əvvəllərində yazılıb. Bu məktub mənim üçün elə 
məsələləri açıqladı ki... Amma, gəlin tələsməyək, öncə 
məktubu nəzərdən keçirək. Oxucuya yalnız  əsli rus dilində 
yazılmış sənədin 3-cü və 4-cü səhifələrini mənim tərcüməmdə 
oxumaq nəsib olur:
  
                RZA TƏHMASİBƏ MƏKTUB
 
     “Əgər qismət olarsa, 10-15 il rus səhnəsində  işləyərəm. Sonra da 
baxarıq. Sağ qalaram, gələrəm doğma teatra. Fikirləşirəm ki, mən 
onda teatra daha çox fayda gətirrəm. Bu, mənim xəyalımdır. Elə də ola 
bilər ki, Bakıda 15 ildən sonra da mənə heç bundan yaxşı münasibət 

______________Milli Kitabxana_______________ 
57 
bəsləməsinlər. Ola bilsin ki, məni heç qəbul eləməsinlər. Hər  şey 
mümkündür. Mümkündür ki, institutdan sonra teatrda işləmək üçün 
tamam köməksiz və yararsız olum. Lakin mənim ürəyimdə balaca bir 
ümidim var ki, mən özümü gələcək işim barəsində düşünmək və xəyala 
dalmaqda haqlı hesab edirəm. Odur ki, mən düşündüm və  qərara 
aldım ki, rus səhnəsində çalışım.  İş yerim dəqiq məlum deyil. Əgər 
Moskvada qalmaq nəsib olmasa, Moskva yaxınlığındakı  hər hansı bir 
şəhərə gedəcəyəm. Hələliyə Voronej vilayət teatrının adını çəkirlər.  
     Bax,  məni narahat edən elə bu fikirlərlə Sizinlə bölüşmək istədim. 
Çox  şad olardım, bu barədə Sizin rəyinizi öyrənsəydim. Amma mən 
əvvəlcədən bilirəm ki, əksər hallarda cavab yazmağa Sizin vaxtınız 
olmur. Ona görə  də  əgər cavab yazmaq əziyyətdirsə, özünüzü çətinə 
salmayın: mən vərdiş elədiyim üçün inciməyəcəyəm. 
     Qardaşım Teymur yazıb ki, Sizin diqqətinizdən və iltifatınızdan razı 
qalıb. Bunun üçün Sizə  təşəkkür etməyə bilmirəm. Mən onu çox 
sevirəm.  Əgər o, Sizdə pis təəssürat oyatmayıbsa, xahiş edirəm, öz 
qayğınızı və yardımınızı ondan əsirgəməyin. 
                                 
             Sizə dərin hörmət bəsləyən Mehdi.”
48 
 
       Məktubda tarix yoxdur. Amma məzmundan aydın görünür 
ki, Mehdi hələ diplom tamaşası ilə, öz konkret təyinatı ilə bağlı 
dəqiq heç nə bilmir. Dövlət Teatr Sənəti  İnstitutunu 
bitirməyinə isə lap az vaxt qalır. Təbii ki, Mehdi həyəcanlıdır, 
incikdir, küskündür: çünki özünü dayaqsız, arxasız sayır. Axı 
faktiki olaraq teatr ondan imtina edib. O bunu gizlətməyə 
çalışsa da, təhkiyəsi hər şeyi həməncə büruzə verir. Bəlli olur 
ki, Mehdi məktub yazıb cavab almamağa vərdiş eləyib. Birinci 
məktubunda da təqribən o bunu deyirdi. Mehdinin son dərəcə 
lütfkar və yaxşı adam olduğu məktublarındakı üzrxahlıqdan 
bəlli. Heç bir günahı olmadan üzr istəmək də bir üstinsan 
əlaməti. Amma bununla belə sonuncu məktub göstərir ki,  
həmin çağlarda Mehdiyə qarşı bir laqeydlik hökm sürüb. Yəqin 
Rza Təhmasib də onun məktubuna bir qədər soyuq yanaşıb. Və 
belə bir durumda Mehdi qərara gəlib ki, Moskvada qalsın; və 
bu fikir də, qərib eldə yaşamağın sıxıntısı ilə birgə, ona elə təsir 
eləyib ki, Mehdi içini danışmağa adam axtarıb. Təhkiyənin 

______________Milli Kitabxana_______________ 
58 
ruhu etibarı ilə bu, Mehdidən Rzaya yox, əslində Mehdidən 
Mehdiyə ünvanlanmış məktubdur. 
     Ancaq vəziyyət necə dəyişirsə, yel hayandan əsirsə, Mehdi 
Məmmədov 1940-cı ilin qışında, daha doğrusu, dekabrın 8-də 
“Bahar” adlı diplom tamaşasını  təhvil verir. Bəs Moskva, bəs 
Voronej? Görünür, işlər qaydasına düşən kimi, vətənə 
dönməyin yolu tapılan kimi Mehdi Moskvanı da, Voroneji də 
öz xəyallarından çıxarıb kənara tullayıb və birbaşa üz qoyub 
Kirovabada, yəni Yelizavetpol quberniyasına, yəni qədim 
Gəncəyə. Bunu ona görə sadaladım ki, hərdən Gəncə, hərdən 
Kirovabad, hərdən də Yelizavetpol quberniyası yazanda oxucu 
şaşırmasın, bilsin ki, söhbət eyni bir qədim Azərbaycan 
şəhərindən gedir.  Mehdi Məmmədov xüsusi əmrlə aprelin 18-
də Kirovabad teatrında “Bahar” tamaşasının rejissoru təyin 
edilib, 1940-ci il sentyabrın 1-dən isə ştata götürülüb. 1941-ci 
ilin fevralında işdən çıxıb, Moskvaya yollanıb, təhsilini bitirib, 
diplomunu alıb, təzədən Gəncəyə qayıdıb və 18 avqust 
tarixindən quruluşçu rejissor vəzifəsini  ştat cədvəli üzrə icra 
etməyə başlayıb.  Hər halda Mehdinin şəxsi vərəqində yazılıb 
ki, o, 1941-45-ci illər intervalında Gəncədə çalışıb. Bunun 
məsələyə birbaşa dəxli yoxdur və yalnız söhbətin çərçivəsi 
üçündür. Ona görə Sizə xatırladıram Mehdinin Rza Təhmasibə 
“12 dekabr 1939-cu il” tarixli məktubunu, sayca ikinci olanını. 
Deyirdi ki, pyes-filan yoxdur, bir pul göndəriblər, vəssalam: 
axırıncı “ultimatum”a da cavab yazıblar ki, işdən azad 
edilirsən. Yadınıza düşdümü?  İndi mənə qulaq asın. “Bahar” 
kimin pyesidir? Məmmədhüseyn Təhmasibin. Dəyərli 
folklorşünas alimdir, ziyalı birisidir və qüdrətli Rza 
Təhmasibin doğmaca qardaşıdır. Tarixi faktların bu düzülüşünə 
baxıb da mən belə bir qənaətə gəlirəm ki, Mehdinin Kirovabad 
teatrosunda diplom tamaşası hazırlamağa rüsxət almasının 
başlıca səbəbkarı  məhz Rza Təhmasibdir. Mənim belə 
fikirləşməyimin bir neçə izahı var. Birincisi budur ki, “Bahar” 
pyesi Bakıda respublikanın bir nömrəli teatrında rejissor 

______________Milli Kitabxana_______________ 
59 
Ə.Şərifovun quruluşunda tamaşaya qoyulmuşdu, söz-söhbətə 
səbəb olmuşdu və  əksər teatr biliciləri tərəfindən 
bəyənilməmişdi. Güman ki, Rza Təhmasib də, öz dövrünün son 
dərəcə peşəkar sənətçisi, tamaşanı  qəbul eləməmişdi.  İkincisi 
budur ki, Moskvada “pyessiz” oturmuş  gənc rejissor Mehdi 
Rza Təhmasibə yazanda ki, vəziyyəti qeyri-müəyyəndir, Rza 
Təhmasib, ağıllı və huşyar birisi, həməncə “Bahar”ı Mehdiylə 
Gəncə teatrının səhnəsində “sınamağı” qərara almışdı  və  işə 
girişmişdi: ola bilsin ki, Azərbaycan mədəniyyətindəki 
nüfuzundan faydalanıb Mehdi üçün Kirovabada zəng eləmişdi, 
oranın müdiriyyətilə danışmışdı  və öz aktyor məharətilə 
“Bahar” pyesini ehmalca Mehdiyə sarı “itələmişdi”, qısası, 
Kirovabadı  və “Bahar”ı Mehdiyə  təklif etmişdi, ona seçmək 
imkanı yaratmışdı. “Naməlum” Voronejdən “məlum” 
Kirovabadda “məlum” “Bahar” pyesinin quruluşçu rejissoru 
olmaq daha yaxşıdır” məntiqi Mehdini əlüstü vətənə 
qaytarmışdı. 
     Düzdür,  C.Cəfərov qeyd eləyir ki, guya Mehdi “Bahar” 
üçün yeni yozum tapdığından onun quruluşunu boynuna 
götürmüşdü və Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının kollektivinə 
demək istəmişdi ki, baxın bir, görün mən nələri bacarıram! 
Yox, mən buna inanmıram, mənasız sözdür. Çünki o vaxt 
Mehdi əlini atırdı, əlinə hava keçirdi: ipdən asılı vəziyyətdə idi. 
Ondan institutu başa vurmaq, diplom tamaşasını hazırlamaq 
tələb olunurdu. Mehdinin heç yatıb yuxusuna da gəlməzdi ki, 
kimlərəsə acıq versin. Amma o variantı da istisna etmirəm ki, 
Rza Təhmasib Mehdiyə “Bahar” pyesini təqdim eləyə-eləyə və 
ya onu bu işə ruhlandıra-ruhlandıra “özünü göstərmək, 
fərqlənmək məqamıdır” fikrini də Mehdinin beyninə 
yeritmişdi. Hər halda bütün bunlar bica deyil: bir əlaqəsi var. 
Mən düşünürəm ki, Mehdi Məmmədovun bu ömür 
fraqmentinin qəhrəmanı Rza Təhmasibdir. Əgər o, olmasaydı, 
“Bahar”ı diplom işi kimi götürmək ideyası ortaya 
çıxmayacaqdı; “Bahar” ortaya çıxmasaydı, yəqin ki, Mehdi 

______________Milli Kitabxana_______________ 
60 
Moskvada və ya Voronejdə  fərqli bir həyat yaşayacaqdı. 
Mümkün ki, Rza Təhmasib olmasaydı, Kirovabad teatrı 
Mehdini heç də geri çağırmayacaqdı. Bax, elə buradadır, 
teatrşünaslar  İ.Rəhimli və  İ.İsrafilovun pozitiv pafosla ortaya 
atdıqları sualın cavabı: “Bəs belədə Mehdi Məmmədov, 
tələbəlik havasından hələ ayrılmamış  təcrübəsiz rejissor, nə 
üçün ilk işindən riskə gedirdi?” Ona görə riskə gedirdi ki, 
Mehdiyə başqa seçim və  şans, sadəcə, verilməmişdi. 1940-cı 
ildə “Bahar”ın və Kirovabadın Mehdi üçün alternativi yox idi, 
vəssalam.  
     “Bahar”  üzərində  iş başladı, nə başladı... təhlildən başladı: 
Mehdi düşündü, daşındı, “bir az qorxdu, bir az çaşdı, 
gözlərindən yuxu qaçdı”, amma “Bahar”dan əl çəkmədi, 
“Gündəliklər”ində qeydlər apardı, fikirlərini ora yazdı. 
Rəhmətlik Cəfərin monoqrafiyasında “Gündəliklər” haqqında 
hətta xüsusi danışılır da. Mənsə... necə  təəssüflənməyim ki, 
həmin “Gündəliklər”ə əlim çatmadı, ünüm yetmədi. Kimlərəsə 
başa sala bilmədim ki, Mehdi kiçik bir ailəyə, bir nəslə yox, 
bütün Azərbaycana məxsusdur: başa sala bilmədim ki, Mehdi 
Məmmədov və onun mədəni irsi respublikanın milli sərvətidir. 
Məhz onun “Gündəliklər”i teatrşünas C.Cəfərov üçün aşkar 
eləmişdi ki, Mehdi pyesin melodrmatik elementlərindən, 
abstrakt humanizmindən yaxa qurtarmağa çalışıb, diqqəti 
pyesin psixoloji məzmununun dərinliyinə yönəldib, süjet 
kolliziyalarını ikinci plana keçirib, fikrini insan 
münasibətlərində  cəmləşdirib. M.Təhmasib pyesin konfliktini, 
personajların rəftar məntiqini sovet ideolojisinin tələblərinə 
tam uyğunlaşdırmışdı. Bu melodramda hamı yaxşıdır, cəmi iki 
nəfər pisdir və bu hamı çalışır ki, həmin o iki insanı normal, 
təmiz həyata qaytarsın. M.Məmmədov öz rejissor qeydlərində 
yazırdı ki, “Burda insanların kədəri də, sevinci də ümumidir. 
Hamı bir nəfər üçün, bir nəfər də hamı üçün qayğılanır. Ümumi 
xoşbəxtlik uğrunda mübarizə - bax, budur mənim üçün də, 
kollektiv üçün də tamaşanın ideyası  və ali məqsədi.”
49
 Lap 

______________Milli Kitabxana_______________ 
61 
partiya iclaslarındakı  məruzələrə, partiyanın periodik olaraq 
ortaya atdığı birgə yaşayış devizlərinə bənzəyir: hərçənd burda 
nə yalan var, nə  də fikir mimikriyası. Mehdi söylədiklərinin 
həqiqətinə tam inanırdı  və bunu düşüncə primitivizmi kimi 
yozmaq ədalətsizlik olar. 
     Qısası, 1940-cı ilin qışında Mehdinin “Bahar”ı alınmışdı. 
Pyesin personajlarından biri Qaya onun həyatına və  sənət 
bioqrafiyasına daxil olmuşdu. O, Qayanı özünküləşdirmişdi, 
yəqin ki, bu obrazın həyatını  dəfələrlə, xəyali bir şəkildə 
yaşamışdı, Qayanın olum prinsiplərini,  əqidəsini qəbul 
eləmişdi. Mehdinin “əsl insan haqqında povest”ininin 
qəhrəmanı Qaya idi: öz ideallarına, vəzifə borcuna sadiq, 
sözündə möhkəm, əməlində dürüst, təmiz, insanpərvər, ləyaqət 
nümunəsi, alicənab, ürəyiyumşaq Qaya.  
     1942-ci  ildə Mehdinin özü məhz bu rolda Kirovabad 
teatrının səhnəsinə  çıxır və Qaya (Qaya obrazı haradasa 
tamaşanın Komandoru kimi qavranılır) kimi beyinlərə  həkk 
olunur.  İllər ötüşüncə onlar yenidən görüşəcəkdilər və Mehdi 
“Bahar”ın Qayasını kamera qarşısında 1959-cu ildə 
kinorejissor Rza Təhmasibin “Onu bağışlamaq olarmı?” 
filmində  də ifa edəcəkdi. Busa tamam ayrı bir tarixçədir, 
gələcəyin tarixçəsidir; amma əsası  həmən bu çağlarda 
qoyulub.
50
 Deməli, düz 19 il (1940-59) “Bahar” Azərbaycan 
mədəniyyətində Mehdi Məmmədov - Rza Təhmasib 
münasibətlərində aktual olub. 
     “Bahar”  tamaşasından bütün Gəncəyə bir optimizm 
fışqırırdı. Rejissor pyesin melodramatizmini minimuma 
endirmişdi, mübarizənin faktoloji dinamizmini “söndürmüşdü”, 
onu Qaya və Tərlan münasibətlərinin psixologizmi müstəvisinə 
transformasiya eləmişdi. Nə isə... bu tamaşa haqqında mənə 
çox az şey məlumdur.  İstifadə etdiyim mənbələrdə teyxa 
analitik mülahizələrdir. Tamaşanın teatrşünas təsvirinə isə heç 
harada rast gəlmədim. Axı bu, diplom işi olub!!! Teatşünaslar 
da o zaman bir elə çox deyildilər ki, gedib Gəncədə Mehdinin 

______________Milli Kitabxana_______________ 
62 
ilk rejissor debütündən yazaydılar!!! Amma 1940-cı ildə 
“mövsümün rejissor debütü” nominasiyası olsaydı, yəqin ki, bu 
mükafata Mehdi layiq görüləcəkdi. Səbəbi də bu ki, öz 
dövrünün teatr dəbi kontekstində Mehdinin  tamaşası yüksək 
quruluş  mədəniyyəti sərgiləmişdi və  əvəzsiz Cəfərin yazdığı 
kimi teatrın yaradıcılıq proqramını müəyyənləşdirən tendensiya 
xarakteri daşımışdı. “Bahar” rejissor Mehdinin “ikinci institut 
dövrü” üçün onun sənət manifesti kimi çözülə bilər. 
     Cənablar, alqışlayın, Lavrenti Beriya adına Kirovabad 
Dövlət Dram Teatrına rejissor gəlib; ucaboy, zəhmli kişi gəlib: