Ayələrin Tərcüməs(n)i
Və bi lin ki, el bet te Al lah kal bi niz den ge çe ni bil mek te dir
Yüklə 6,43 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 236) He nüz do kun ma dan, ya da me hir le ri ni kes me den ka dın la rı bo şar sa nız si ze bir gü nah yok tur.
- On la rı ya rar lan dı rın, zen gin olan ken di gü cü, dar da olan da ken di gü cü ora nın da, ma ruf bir şe kil de (ya rar lan dır sın).
- Bu, iyi lik eden ler üze rin de bir hak tır.
- 237) Əg ər on la ra me hir ke ser də, do kun ma dan bo şar sa nız, kəsdiyinizin yar ısını (verin). Ancaq qadınlar imtina ets ə başqa.
- Ara nız da ki fa zi le ti unut ma yın. Şüp he siz Al lah, yapmak ta ol -duk la rı nı zı gö ren dir.
- 238) Na maz la rı v ə orta namaz ı ko ru yun …
- 239) Əg ər kor kar sa n ız, ya ya ve ya bi nek te ik ən k ı lın...
- 240) İçi niz de ölüb d ə ge ri de eş ler bı ra kan lar... eş le ri ne va si -yet bı rak sın lar …
- 241) Bo şa nan ka dın la rın meş ru bir tarz da ya rar lan ma pay la rı var dır. Bu, sa kı nan lar üze rin de bir hak tır.
- 242) İş te Al lah, si ze ayet le ri ni böy le açık lar; ki ağıl er di re si niz.
|
Və bi lin ki, el bet te Al lah kal bi niz den ge çe ni bil mek te dir... Aye tin kap sa mı için de, yü ce Al lah'ın elm, ba ğış la ma və hü küm gi bi sı fat la ra yer/yeyər ve ril me si gös te ri yor ki, iki ayet te sö zü edi len, id det bek le yen ka dın lar la söz kes me, ev len me is te ği ni on la ra sez dir me və giz li ce on lar la ev len mek üze re söz leş me gi bi me se le ler he lak edi ci özel li ği bu lu nan kay gan bir ze mi ne da yan mak ta dır. Yü ce Al lah bu cür iliş ki le re bel li öl çü ler da hi lin de icazə ver mek le be ra ber, büs bü tün ra zı de ğil dir. 236) He nüz do kun ma dan, ya da me hir le ri ni kes me den ka dın la rı bo şar sa nız si ze bir gü nah yok tur. "Do kun mak" tan mak sat, cin sel iliş ki dir. Yi ne aye tin ori ji na lin de ge -çen və mo ta mot ter cü me si "bir far zı fərz kıl ma" olan ifa de ilə də "meh rin tes pit edi li şi" kas te dil miş tir. Bu na gö re; ko ca nın ka dın la cin sel iliş ki ye gir me miş ol ma sı, ay nı şe kil de ka dı na ve ri le cek meh rin tes pit edil me miş ol ma sı, mey da na ge le bi le cek bir bo şan ma nın ge çer li li ği ne en gel de ğil dir. On la rı ya rar lan dı rın, zen gin olan ken di gü cü, dar da olan da ken di gü cü ora nın da, ma ruf bir şe kil de (ya rar lan dır sın). Ya rar lan dır ma, bir kim se ye ya rar la na ca ğı şey le ri ver mek de mek tir. "Me ta" və "mu t'a" ya rar la nı lan şey an la mı na ge lir. Aye tin ori ji na lin de ge çen "me ta en" ke li me si, "on la rı ya rar lan dı rın" ifa de si nin me ful-u mut la kı dır. "zen gin olan ken di gü cü, dar da olan da ken di gü cü ora nın da..." şek lin de ki ifa de ye isə bir axtar/ara cüm le cik ola rak yer/yeyər ve ril miş tir. İfa de nin ori ji nal met nin de ge çen "əlimisi" ke li me si "ev saa" fi i li nin is m-i fa i li dir və ma lı bol və imkan la rı ge niş olan kim se de mek tir. Da ha çox mefulü haz fe di le rek kul la nı lan bir keçişli hərəkət gi bi dir. Böy le ce ifa de de öz və kı sa bir tərz tut tu rul muş olar. Bu kul la nım git gi de, an la mın əsl kö kü nü ifa de et me ye baş la mış və böy le ce la zım (keçişsiz) bir fi il du ru mu na gel miş tir. "el-Muk tir" isə "ak ta ra" fi i li nin is m-i fa i li dir. Ge çim sı kın tı sı çe ken kim se de mek tir. "Ka der ve ya qədr" sözləri, "ora nın da" de mek tir. Bu gra ma tik de ğer len dir me ler ışı ğın da, aye tin an la mı bu şe kil de be lir gin le şi yor: Meh ri be lir le me den ön ce bo şa dı ğı nız ka dın la rı ma ru fa (nor mal ge çim öl çü le ri ne) gö re ya rar lan dır ma nız ge re kir. Zen gin olan, ge niş imkan la rı ora nın da və du ru mu na gö re ya rar lan dır ma lı. Dar da ola nın də, gü cü ora nın da ya rar lan dır ma sı ge re kir. Bu uy gu la ma, meh ri tes pit edil me den bo şa nan ka dın la ra öz gü dür. Bu hük mün sırf bu şe kil de bo şan mış ka dın la ra öz gü ol du ğu nun, meh ri təsbit edil dik ten son ra əl sü rül me den bo şa nan ka dın la rın bu kap sa ma gir me di ği nin ka nı tı, bun dan son ra ye r a lan və ko nu ya iliş kin hük mü içe ren ayəs(n)i ke ri me dir. Bu, iyi lik eden ler üze rin de bir hak tır. Aye tin ori ji na lin de ge çen "hak ken" ke li me si, haz fe dil miş "hak ka" fi i li nin me ful-u mut la kı dır, ya ni əsl "hakka'l-hüm kü hak kan"dır. Cüm le nin za hi ri ne ba kı lır sa, iyi lik (ih san) vas fı hük mün kap sa mı na gi ri yor və hü küm de ge çer li ko nu ma sa hip tir. İyi lik də zo run lu bir yü küm lü lük ol ma dı ğı na gö re, hük mün müs te hap ol ma sı söz mövzusu olar, va cip de ğil. Nə var ki Ehlibeyt ka nal la rın dan ge len nass lar, adı ge çen hük mü fərz ola rak ni te le mek te dir. Bel ki də bu nun ka nı tı "Bo şan ma iki de fa dır. Son ra ya iyi lik le tut mak ya da gü zel lik le bı rak mak ge re kir." aye ti dir. Bu aye te gö re, iyi lik le bı rak mak, ka dın la rı bo şa yan lar üçün zo run lu bir ta vır dır. Böy le ya pan lar "muh sin ler dir" do la yı sıy la adı ge çen hü küm, bu ayəs(n)i ke ri me ye gö re, ka dın la rı bo şa yan lar üze rin de bir hak tır. Bu nun la be ra ber doğ ru su nu yü ce Al lah her kes ten da ha yaxşı bi lir. 237) Əgər on la ra me hir ke ser də, do kun ma dan bo şar sa nız, kəsdiyinizin yarısını (verin). Ancaq qadınlar imtina etsə başqa. Sizin bağışlamanız təqvaya daha yaxındır. Ka dın la ra ve re ce ği niz meh ri tes bit edib bu yü küm lü lük al tı na gir dik ten son ra, cin sel iliş ki kur ma dan on la rı bo şar sa nız, ka rar laş tır dı ğı nız meh rin ya rı sı nı öde mek zo run da sı nız. An cak biz zat bo şan mış ka dın la rın ya da on lar adı na nikah akdi ni ger çek leş tir me yet ki si ni el le rin de bu lun du ran ve li le ri nin bun dan vaz geç me le ri baş ka. Bu du rum da meh rin di ğer ya rı sı nın də öden me zo run lu lu ğu or ta dan kal kar. Ay rı ca əqd yet ki si ne sa hip ko ca üçün də böy le bir ta sar ruf söz ko nu su dur. Bu du rum da bo şan mış ka dın, al mış ol du ğu meh rin ya rı sı nı ge ri öde mek zo run da de ğil dir. Ba ğış la ma hər vəziyyətdə tak va ya da ha ya kın dır. Çün- kü şe ri a ta gö re ha k et ti ği bir şey den vaz ge çen bir kim se yü ce Al lah'ın ha ram kıl dı ğı şey le re yel ten me me ba kı mın dan da ha di renç li və da ha ka rar lı olar. Ara nız da ki fa zi le ti unut ma yın. Şüp he siz Al lah, yapmak ta ol -duk la rı nı zı gö ren dir. "Fəzl" də tıp kı "fu zul" gi bi zi ya de, ar tı de mek tir. Bu ka da rı var ki, söy len di ği ne gö re, "fəzl" say gı uyan dı ran və öv gü ye de ğer bu lu nan zi ya de lik ler an la mın da kul la nı lır. "Fu zul" isə öv gü ye de ğer bir ya nı bu lun ma yan zi ya de lik ler an la mın da kul la nı lır. Aye tin akı şı için de "fa zi let" bədən sö z e di li yor ki top lum sal dü zey de, in san ha ya tın da et kin lik ka zan ma sı ge re ken bir ni te lik tir bu. İn san lar bir bir le ri ne kar şı lü tuf kar və er dem li dav ran mak du ru mun da dır lar. Bu ifa de ilə, iyi li ğe, fa zi le te, ki şi sel hak la rı ba ğış la ma ya, ka rı ko ca nın bir bir le ri ne kar şı ko lay laş tı rı cı, ha fif le ti ci ta vır lar için de ol ma la rı amaç lan mış tır. "Şüp he siz Al lah, yapmak ta ol duk la rı nı zı gö ren dir." ifa de si nin içer di ği me saj və nük te da ha ön ce, "An ne ler ço cuk la rı nı iki tam il em zi rir ler." di ye baş la yan aye tin so nun da ve ri len me sa jı və on da bu lu nan nük te yi çağ rış tır mak ta dır. 238) Na maz la rı və orta namazı ko ru yun… Bir şe yi ko ru mak, onu ku şa tıp kont rol et mek, zabt et mek de mek tir. Da ha çox nef sin al gı la dı ğı və kav ra dı ğı so yut an lam la rı ko ru ma an la mı nı ifa de edər. Aye tin de va mın da ge çen "vus ta" isə "av set"in mü en ne si dir və "or ta" de mek tir. "Or ta na ma zı" ilə va kit iti ba riy le na maz la rın or ta sı sa yı lan na maz kas te dil miş tir. Ayəs(n)i ke ri me den, bu ifa dey le han gi na ma zın kas te dil di ği be lir gin de ğil dir. Ha dis ler bu hu sus ta açık la yı cı rol oy nu yor. Bu na ma zın be lir len me si ne iliş kin ri va yet le ri ye ri ge lin ce su na ca ğız. "Qumu lil la hi" cüm le sin de ki "lam" məqsəd bil di rir. Bir şey le ka im ol mak onu uy gu la mak, yap mak an la mı nı ifa de edər. "el-Ku nut" isə gö nül den ita at ede rek bo yun eğ mek de mek tir. Ni te kim yü ce Al lah, ba zı ayet ler de şöy le bu yu ru yor: "Bütün ONA gö nül den bo yun eğ miş tir." (Ba ka ra, 116) "Siz den kim Al lah'a və Re su lü ne gö nül den ita at eder se..." (Ah zab, 31) Bu na gö re, in ce le di ği miz aye tin an la mı nın özü şu dur: İç ten lik le və hoş nut lu ğu nu gö ze te rek yü ce Al lah'a gö nül den bo yun əyib ita at edin/əldə et. 239) Əgər kor kar sa nız, ya ya ve ya bi nek te ikən kı lın... Şar tın ön ce ki cüm le ye at fe dil miş ol ma sı, mah zuf bir şar tın var lı ğı na de la let edər. Bu na gö re şöy le bir ifa de çı kı yor kar şı mı za: Əgər kork mu yor sa nız, na maz la rı ko ru yun. Əgər kor kar sa nız, ko ru ya bil di ği niz ka da rıy la ko ru yun; ya ya, du ra rak, yü rü ye rek və bi nek sır tın da kı lın. Aye tin met nin de ge çen "ri cal" sözü, "ra cil (=ya ya)"in ço ğu lu dur. "Ruk ban" də "ra kib"in ço ğu lu dur. Bu ra da də kor ku na ma zı na de ği ni li yor. "Fe-iza emin tum (=öy ley se təhlükəsizliyə gir di ği niz de)" ifa de si nin ba şın da ki "fa" har fi, ay rın tı lan dır ma be lir ti si dir. Ya ni; na ma zı ko ru mak, te mel den ge çer siz ol ma sı müm kün ol ma yan bir du rum dur. Tam ter si ne, her han gi bir şey den kork maz sa nız və imkan da bu lur sa nız, na ma zı nor mal şek liy le kıl ma nız si zin üçün bir zo run lu luk tur. Amma nor mal bi çim de kıl ma nız güç le şir se, ya pa bil di ği niz ka da rıy la ori jina li te si ni ko ru ma ya ça lı şın. Ye ni den gü ven li ğe ka vu şup kor ku nuz geç tik ten son ra, na ma zı nor mal şek liy le kıl ma zo run lu lu ğu nuz də av det edər. Bu du rum da yü ce Al lah'ı zik ret me niz də zo run lu olar. "Ke ma al le me kum (=si ze öğ ret ti ği gi bi)" cüm le si nin ba şın da ki "kef" har fi teş bih be lir ti si dir. "bil me di ği niz şey le ri..." ifa de si isə, ge nel ni te lik li bir yar gı nın xüsusi ni te lik li bir yar gı nın ye ri ne ko nu lu şu na ör nek oluş tur mak ta dır. (Çün kü şöy le bir ifa de kul la nı la bi lir di: Gü ven li ğe gir di ği niz de, Al lah'ı, kor ku na ma zı nı si ze öğ ret ti ği gi bi anın.) Bu bol ni met və en gin bil gi ba ğı şı nın nə bü yük bir lü tuf ol du ğu na de la let et me si için dir. Bu na gö re, cüm le yi bu şe kil de to par la ya bi li riz: Al lah'ı, di ni ya sa la rı və içe ri sin de gü ven lik halında fərz kı lın mış na ma zı si ze öğ ret me si ne bərabər bir ça bay la zik re din. 240) İçi niz de ölüb də ge ri de eş ler bı ra kan lar... eş le ri ne va si -yet bı rak sın lar… "Va si yye ten" ke li me si, tak dir edil miş bir fi i lin (linisi) me ful-u mut la kı dır. Cüm le yi bu tak di ri əsas ala rak aça cak olur sak: Eş le ri üçün ölüm den bir il son ra sı na ka dar ya rar lan ma la rı nı, ge çin me le ri ni sağ la ya cak bir va si yet bı rak sın lar. Aye tin akı şı için de "havl (=yıl)" ke li me si nin ba şı na hərfi ta ri fin (əl ta kı sı nın) ge ti ril miş ol ma sı, bu aye tin, ölüm son ra sı zo run lu bek le me sü re si ni dörd ay on gün ola rak təsbit edən ayet ten ön ce in miş ol du ğu nu gös te rir gi bi dir. Çün kü ca hi li ye Arap la rı için de, ko ca la rı ölən ka dın lar on la rın ar dın dan tam bir il ev len mek si zin bek ler ler di. Do la yı sıy la ayəs(n)i ke ri me bu ka dın la rın bir il bo yun ca ev le rin den çı ka rıl mak sı zın ge çim le ri ni sağ la ya cak bir va si ye tin ya pıl ma sı nı öner mek te dir. Bu ka da rı var ki, bu ka dın la ra öz gü bir haqq ol du ğu na gö re və ay rı ca bir hak tan vaz geç mek də ca iz ol du ğu na gö re, ka dın lar bu hak la rı nı ta lep ede bil dik le ri gi bi, vaz ge çe bi lir ler də. Ko ca la rı öl dük ten son ra, işa ret edi len bu il için de ev le rin den dı şa rı çı kar lar sa ölü nün va ris le ri ya da on la rın ko nu mun da olan baş ka kim se ler üçün ka dın la rın meş ru öl çü ler da hi lin de yap tık la rı şey ler hak kın da on lar üçün bir sa kın ca yok tur. Bu ayet te iştirak edən tav si yenin bir ör ne ği bu ayəs(n)i ke ri me dir: "Bi ri niz ölür ken ken di sin den son ra bir ha yır bı ra ka cak sa, ana sı na, ba ba sı na və ya kın la rı na, ör fe uya rak va si yete ol/tapılmalı. Bu, sa kı nan la ra (mutdakılara) bir haqqdır, bir borcdur." (Ba ka ra, 180) Bu açık la ma mız dan an la şıl dı ğı ka da rıy la, in ce le di ği miz bu ayə, ko ca sı ölən ka dı nın zo run lu bek le me sü re si ne iliş kin aye tin və ço cuk sa hi bi ka dı nın mi ra sı nı dört te bir, ev la dı ol ma yan ka dı nın də mi ra sı nı se kiz de bir ola rak hük me bağ la yan aye tin içer di ği hü küm le yü rür lük ten kal dı rıl mış tır (nes he dil miş tir.) 241) Bo şa nan ka dın la rın meş ru bir tarz da ya rar lan ma pay la rı var dır. Bu, sa kı nan lar üze rin de bir hak tır. Aye tin içer di ği hü küm bo şan mış ka dın la rın ge ne li ni il gi len di ri yor. Hük mün tak va ni te li ği ilə bir lik te su nu lu şu isə müs te hap lı ğı çağ rış tır mak ta dır. 242) İş te Al lah, si ze ayet le ri ni böy le açık lar; ki ağıl er di re si niz. "Ağıl" ke li me si nin əsl an la mı, bağ la ma və tut ma dır. İn sa nın id rak və kav ra yı şı na də ağıl den miş tir. Ki bağ la nıp tu tul ma iş le mi ağıl ola rak ni te len di ril miş tir. İn sa nın id rak et ti ği şey le re, iyi yi, kö tü yü, hak kı, ba tı lı ayır det me si ni sağ la yan tək güc ol du ğu na ina nı lan me le ke ye də ağıl den miş tir. Bu nun kar şı tı də, çe şit li bağ lam lar da de li lik, ap tal lık, ah mak lık və ce ha let tir. Quranı Ke rim'de çe şit li kav ra yış, al gı la yış tür le ri ni ifa de et mek üçün yir mi ye ya kın kav ram kul la nıl mış tır. Zənn, his ban, şu ur, zi kir, ir fan, fehm, fı kıh, di ra yet, ya kin, fi kir, rəy, za am, hifz, hik met, hub ret, şe ha det, ağıl və bun la ra bağ lı olan kavl, fet va və ba si ret gi bi. Zənn: Ke sin lik dü ze yin de ol ma sa bi le ağır ba san doğ ru, ka bul et mek de mek tir. His ban də öy le. An cak he sap et me nin zan ni kav ra yış an la mın da kul la nı lı şı, is ti a re tar zı na gi ri yor gi bi dir. "Add" (=say ma) sözünün də "zənn" an la mın da kul la nı lı şı gi bi. Oy sa "say ma və he sap et me nin" əsl an la mı şöy le dir: "Ad de Zey den mine'l-ebtali və ha se behu min hum" ya ni "Zey di kah ra man lar dan say dı, onu on lar dan he sap et ti." Ya ni sa yı da və he sap ta kah ra man la rın ara sı na kat tı onu. Şu ur (Far kı na var ma): İn ce kav ra yış de mek tir. As lı "şa'r (=saç te li)" mad de si dir. Saç te li nin in ce li ği ne ben ze til miş tir. Da ha çox so mut şey le ri kav ra ma an la mın da kul la nı lır, so yut şey le ri de ğil. Bu yüz den be lir gin du yu or gan la rı na "me şa ir" adı ve ril miş tir. Zi kir (Ha tır la ma): Zi hin de ka yıt lı bu lu nan bir şek li, kav ra yı şın dı şı na kay bol duk tan son ra ye ni den can lan dır mak ya da kav ra yı şın dı şı na çık ma ma sı üçün ko ru mak. İr fan və Ma ri fet: Kav ra ma gü cü et ki siy le olu şan bir su re ti, zi hin de ka yıt lı bu lu nan su re te uyar la ma iş le mi dir. Bu yüz den: "Ma ri fet və ir fan, ön ce ki bil gi den son ra olu şan kav ra yış tır" den miş tir. Fehm (An la ma): Zi hin dı şın da ki ob je ler dün ya sın da iştirak edən bir su re ti ken di içi ne nak şet mek su re tiy le, xarici dün ya dan al dı ğı bir növ et ki len me. Fı kıh (De rin An la ma): Zih nin ken di si ne nak şe di len su re ti ka bul de və tas tik de sü rek li lik ka zan ma sı iş le mi. Di ra yet: Zi hin içi su re tin ka bul gö rüş və tas dik edi li şi nin ile ri dü ze ye var ma sı. Bi li nen şe yin özel lik le ri nin, giz li yön le ri nin və ayı rı cı ni te lik le ri nin kav ra nı şı. Bu yüz den adı ge çen kav ram, bir işi bü yüt me və öne mi ni vur gu la ma an la mın da istifadə edilər. Ni te kim yü ce Al lah şöy le bu yu ru yor: "El bet te ger çek le şe cek olan. Ne dir o mu hak kak ger çek le şe cek olan? O ger çek le şecek ola nı sa na bil di ren ne dir?" (Hak ka, 1-3) "Ger çek budur ki, Biz onu ka dir ge ce sin de in dir dik. Ka dir ge ce si nin nə ol du ğu nu sa na bil di ren ne dir? (Ka dir, 1-2) Ya kin: Zi hin sel kav ra yı şın yox ol ma ya cak və gev şe me ye cek şe kil de güç len me si, sağ lam laş ma sı. Fi kir (Dü şün me): Ko nu ya iliş kin meç hul nok ta la rı or ta ya çı kar mak ama cıy la zi hin de mev cut bu lu nan bil gi le ri tek rar la ma və göz den ge çir me iş le mi. Rəy (Gö rüş): Dü şü nüp ta şın ma iş le mi so nu cu va rı lan tas dik dü ze yi. An cak bu kav ram ge nel lik le ya pıl ma sı və ya pıl ma ma sı ge re ken şey le re iliş kin pra tik bil gi ler bağ la mın da kul la nı lır. Ev ren sel ol gu la ra yö ne lik te o rik bil gi ler dü ze yin de kul la nıl dı ğı na çox rast lan maz. Ba si ret (ön se zi) və fet va (çı kış yo lu gös ter me) və kavl (de yiş) kav ram la rı də bu na ya kın bir an lam ifa de et mek te dir. Bu ka da rı var ki, bu an lam la (dü şün ce so nu cu va rı lan tas dik le) ilin ti li ola rak "kavl" kav ra mı nın kul la nı lı şı "la zımın (=ge re kenin) "mel zumun (=ge rek ti ren)" ye ri ne geç me si tü rün den bir is ti a re ör ne ği dir. Çün kü bir şey hak kın da söz söy le mek (kavl) o sö zün içer di ği şey le re inan ma yı ge rek ti rir. Za am (İd dia): Zi hin içi bir su ret ola rak tas dik an la mı nı ifa de edər. Söz mövzusu tas di kin ter ci he da yan ma sı (zənn ol ma sı) ya da ke sin ol ma sı ara sın da bu açı dan bir fərq yok tur. Elm (Bil me): Da ha ön ce də söy le di ği miz gi bi, ak si ne ih ti mal bu lun ma yan kav ra yış de mek tir. Hifz (Ko ru ma): Zi hin için de bi li nen bi çi min de ği şi me və dö nü şü me uğ ra ma ya cak şe kil de zi hin de ko run ma sı, zabt edil me si. Hik met: Zi hin için de ki elmi bir su re tin sağ lam lı ğı, da ya nık lı lı ğı yö nü. Hub ret (Ha ber dar ol ma): Zi hin için de ki bil gi bi çi mi nin, ön cül le rin den han gi so nuç la rın çı ka ca ğı nı bi le cek dü zey de bi len ki şi ye açıq ol ma sı, onun ta ra fın dan ku şa tıl mış ol ma sı. Şe ha det (Şa hid ol ma): Bir şe yin ken di si ne və özü ne ulaş ma. Onu so mut şey ler de ol du ğu gi bi du yu or gan la rıy la ya da bil gi, ira de, sev gi, nef ret gi bi ba tı nı so yut duy gu lar la al gı la ma. Yu ka rı da sun du ğu muz kav ram la rın an lam la rın dan də far k e di le ce ği gi bi, mad de den, ha re ket ten və de ği şim den so yut la na ma ya cak la rı açık tır. Bu yüz den iç le rin de son beş ta ne si ha riç, bu kav ram lar yü ce Al lah'la il gi li ola rak kul la nı la maz lar. Sa de ce elm, hifz, hik met, ha ber dar ol ma və şe ha det kav ram la rı kul la nı la bi lir. Bi ri kal kıp də, yü ce Al lah hak kın da: O sa nı yor "ve ya "hesab edi yor" ya da "id dia edi yor" ya hut "an lı yor" ve ya hut "de rin an lı yor" şek lin de bir ifa de kul la na maz. Son beş kav ram isə, ek sik lik və yi tir me an la mı nı çağ rış tır ma ma la rı açı sın dan yü ce Al lah'la il gi li ola rak kul la nıl ma la rın da bir sa kın ca yok tur. Bu ayet le ri bu na ör nek gös te re bi li riz: "Al lah hər şe yi bi lir." (Ba ka ra, 282) "Se nin Rab bin, hər şe yin üze rin de ko ru yu cu dur." (Se be, 21) "Al lah, iş le dik le ri niz den ha ber dar dır." (Ba ka ra, 234) "O, bi len dir, hikmət sa hi bi dir." (Yusuf, 83) "O hər şe yin üze rin de şa hittir." (Fus si let, 53) Kav ram la ra iliş kin bu de ğer len dir me le rin ar dın dan ko nu mu za dö nü yo ruz və di yo ruz ki: Bil di ği miz gi bi "ağıl" ke li me si kav ra yış an la mın da kul la nı lır. Çün kü kav ra ma iş le min de kal bin tas dik yo luy la bağ lan ma sı söz konusu dur. Yü ce Al lah, bu du ru mu in sa nın ya ra tı lı şı nın esa sı kıl mış tır; te o ri dü ze yin de hak kı və ba tı lı bu şe kil de kav rar. Pra tik bo yu tuy la iyi yi, kö tü yü, fay da lı yı və za rar lı yı bu sa ye de al gı lar. Yü ce Al lah in sa nı, ön ce ken di var lı ğı nı al gı la ya cak bir ma hi yet te ya rat mış tır. Ar dın dan onu so mut du yu or gan la rıy la do nat mış tır. Bun lar ara cı lı ğı ilə so mut şey le ri al gı lar. Bu nun ya nın da iç sel du yu lar la də do nat mış tır ki, bun lar ara cı lı ğı ilə so yut və mənəvi şey le ri al gı lar. Bun lar in sa nın ken di si ni xarici aləmə bağ la ma iş le vi ni də gö rür ler; ira de, sev gi, öf ke, ümid və kor ku gi bi. Ar dın dan xarici alem de, dü zen le me, ayır ma, özel leş tir me və ge nel leş tir me tü rün den ta sar ruf la ra gi ri şir. Xarici alem de ki, pra tik aşa ma sı nın dı şın da ka lan te o rik ol gu lar la il gi li te o rik yar gı la ra va rır. Pra tik ol gu lar hak kın da də pra tik yar gı lar da bu lu nur. Bü tün bun la rı, öz ya ra tı lı şı nın ken di si üçün be lir le di ği mec ra da ger çek leş ti rir. İş te ağıl de di ği miz şey, bu iş lem le rin tü mü nü ger çek leş ti ren şe yin adı dır. An cak ba zı du rum lar da, in sa nın sa hip ol du ğu ki mi güç ler in sa nı et ki si al tı na ala bi lir. Söz gelimi, ih ti ras və öf ke gi bi güç ler di ğer güç le ri bü tü nüy le dev re dı şı bı ra ka bi lir ve ya za yıf la ta bi lir. Böy le bir du rum da in san ılım lı lık və iti dal çiz gi sin den sa pa rak, if rat və tef rit gi bi iki uc ku tup tan bi ri ne ka ya bi lir. O za man, ağıl de di ği miz güc, nor mal iş le vi ni, sağ lık lı bi çim de gö re mez olar. Sa pık və sap tı rı cı al gı la ra və ya lan cı ta nık lık la ra gö re hük me den bir yar gı cı dü şü nün. Bu cür bir yar gı, ke sin lik le hak tan sa par. Yar gıç əsl iti ba riy le ba tı lı, yan lış lı ğı kas tet mez se də böy le bir in san yar gı ma ka mın da otur muş tur amma, yar gı nın ama cı na və iş le vi ne uy gun ola rak ha re ket edən bir yar gıç de ğil dir. Yar gı la rın da, ba tıl və yan lış bil gi le ri əsas alan/sahə bir in sa nı də bu çer çe ve de de ğer len di re bi li riz. Bir növ hoş gö rü kı lı fı na so ka rak, söz mövzusu yar gı sı nı ağıl ola rak de ğer len dir se da hi, ger çek ak lın ya pa bi le ce ği bir iş de ğil dir bu. Çün kü böy le bir ha re ket te in san, nor mal fıt ra tın çiz gi sin den və doğ ru lu ğun de ğiş mez ku ral la rın dan sap mış olar. Quranı Ke rim bu çer çe ve de ələ alı yor me se le yi. Ak lı in sa nın di ni açı sın dan ya rar lan dı ğı və yol gös te ri ci li ği al tın da ger çek bil gi le re və sa lih amel le re ulaş tı ğı güc ola rak ta nım lı yor. Bu doğ rul tu da işi ni ye ri ne ge tir me yin ce, o gü cü ağıl di ye ni te le mez. Sırf dünyəvi ha yır və şər bağ la mın da iş lev gör se də. Ni te kim yü ce Al lah bir ayəs(n)i ke ri me de şöy le bu yu ru yor: "Və der ler ki: Əgər din le miş ol say dık ya da ağıl et miş ol say dık, bu çıl gın ca ya nan ate şin hal kı ara sın da ol ma ya cak tık." (Mülk, 10) Bir di ğer ayet te isə şöy le bu yu ru yor: "Yer yü zün de ge zip do laş mı yor lar mı, böy le ce on la rın ken di siy le ak le de bi le cek kalp le ri və işi te bi le cek ku lak la rı olu ver sin? Çün kü doğ ru su, göz ler kor ol maz, an cak si ne ler de ki kalp ler kö re lir." (Həcc, 46) Gö rül dü ğü gi bi, ayet ler de "ağıl" kav ra mı, ilim le il gi li ola rak kul la nı lı yor, ki in san bu nu yal nız ba şı na ger çek leş ti rir. İşit me isə, al gı la ma ilə il gi li ola rak kul la nı lı yor. Bu ra da isə, in sa nın bir baş kası nın yar dı mı na ih ti ya cı var dır. An cak dik ka ti çe ken hu sus, hər iki fa a li yet te də öz ya ra tı lı şın (fıt rat) bo zul ma mış lı ğı esas tır. Ulu Al lah bir ayet te şöy le bu yu ru yor: "Nef si ni ah mak laş tı ran be yin siz den baş ka, kim İb ra him'in di nin den yüz/üz çe vi rir." (Ba ka ra, 130) Da ha ön ce bu aye tin, "Ağıl, ara cı lı ğıy la Rah man olan Al lah'a kul luk su nu lan şey dir." ha di si nin di ğer bir ifa de si ol du ğu nu vur gu la mış tık. Bu açık la ma la rın ışı ğın da şu nu di ye bi li riz: Quranı Ke rim'de "ağıl" kav ra mı ilə kas te di len, in sa nın bo zul ma mış fıt ra tı ilə el de et ti ği id rak və kav ra yış tır. Bu nun la, "Si ze ayet le ri ni böy le açık lar; ki ak le de si niz." ifa de si nin an la mı be lir gin le şi yor. Bu na gö re, bil gi açık la ma ilə ka za nı lır. Bil gi isə, ak lın ön cü sü və ara cı dır. Ni te kim yü ce Al lah bir ayəs(n)i ke ri me de şöy le bu yu rur: "İş te bu ör nek ler; biz bun la rı in san la ra ver mek te yiz. An cak alim ler den baş ka sı bun la ra ağıl er dir mez." (An ke but, 43) Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|