Ayələrin Tərcüməs(n)i
) Ta lut, as ker le riy le bir lik te ay rıl dı ğın da de di ki: "Doğ ru su Al lah si zi bir ır mak la im ti han ede cek tir..." İçl
Yüklə 6,43 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O, ken di siy le be ra ber iman eden ler le (ır ma ğı) ge çin ce... Al lah sab re den ler le be ra ber dir." dedil ər.
- 250) On lar, Ca lut v ə or du su na kar şı mey da na çık tık la rın da dedilər ki...
- 251) Böy le ce on la rı, Al lahın iz niy le ye nil gi ye uğ rat tı lar.
- 252) İş te bun lar, Al lahın ayet le ri dir.
- AYET LE RİN hadis LER IŞI ĞIN DA ş ərhi
|
249) Ta lut, as ker le riy le bir lik te ay rıl dı ğın da de di ki: "Doğ ru su Al lah si zi bir ır mak la im ti han ede cek tir..." İçlərindən çox azı ha riç hamısı ondan içdilər. Aye tin ori ji na lin de ge çen "fasl" ke li me si, bu ayet te bir yer den ay rıl ma an la mın da kul la nıl mış tır. Bu ayet te ol du ğu gi bi: "Fe-lemma fesaleti'l-ir (=ka fi le ay rıl dı ğı za man)" (Yusuf, 94) Ba zı du rum lar da, iki şe yin ara sı nı ayır ma an la mın da də kul la nı lır. Bu ayet te ol du ğu gi bi: "və huve hayru'l-fasilin" yəni O, ayırt eden le rin ən/en ha yır lı sı dır." (Ən/en-am, 57) Böy le ce ke li me, həm ge çiş li, həm də ge çiş siz ola rak kul la nı lır. Yi ne ayet te ge çen "cund" ke li me si də, hər şey den bü yük top lu luk an la mı na ge lir. As ker an la mın da kul la nı lı şı də ki şi le rin or du için de bü yük ka la ba lık lar halında və sı kı şık bir va zi yet te bir ara ya ge li yor ol ma sın dan kay nak lan mak ta dır. Cüm le için de "cund" ke li me si nin də ço ğul ola rak kul la nıl mış ol ma sı, on la rın ha tı rı sa yı lır bir ka la ba lık oluş tur duk la rı nı gös ter mek te dir. Özel lik le, neh rin ge çil me sin den və in san la rın ay rıl ma sın dan son ra, iç le rin de möminlərin kü çük bir azın lık ola rak kal dık la rı dü şü nü lün ce ka la ba lı ğın bo yut la rı da ha yaxşı an la şıl mak ta dır. Ay nı nük te və in ce lik, "Ca lut və as ker le ri nin kar şı sı na çık tık la rın da..." ifa de sin de də göz önün de bu lun du rul muş tur. Ayet le rin ifa de et tik le ri an la mın bü tü nü, İs ra i lo ğul la rı 'nın ger çek tu tum la rı nı və Al lah'a ver dik le ri sö zü tut ma la rı nı içe ri yor. İsrailoğulla-rı bir hü küm dar gön de ril me si ni is te ye rek, yü ce Al lah'la bir söz leş me yap mış lar dı. Sa yı la rı də ol duk ça ka la ba lık tı. Bu na rağ men, kü çük bir azın lık ha riç, tü mü sa va şa ka tıl mak tan son an da vaz geç miş ti. Bu azın lık bi le, or du lar la ifa de edi le cek bir sa yı sal yekunu bu lu nu yor du. Bu da yet me di, bir ço ğu içil me si ya sak la nan neh rin su yun dan içe rek emir le re kar şı çık tı. Ge ri de azın lı ğın də azın lı ğı kal dı. Bun la rın də için de is tik rar sız lık neh rin su yun dan içen ler ta ra fın dan be lir ti le ri, mü na fık lık ör nek le ri ser gi len di. Bu na rağ men za fer, Ca lut'un ola ğa nüs tü ka la ba lık lı ğa sa hip or du la rı na kar şı, iman edib sab re den le rin ol du. Ayet te ge çen "mub te li kum" ke li me si nin masta rı olan "ib ti la" ke li me si im ti han de mek tir. Ne hir se, bü yük su ya ta ğı na de nir. "İğ ti raf" bir şe yi kal dı rıp al ma, avuç la ma, an la mı na ge lir. Su yu avuç la yıp iç me an la mın da "Ğa re fe'l-mae" və "İğ te ra fe'l-mae" der ler. "Eliy le bir ovuc alan lar baş ka" şek lin de "ne hir su yun dan iç me" ey le min den bir is tis na ya pıl mış ol ma sı gös te ri yor ki: Xüsusi bir şe kil de su iç me, ya sak lan mış tı. İfa de nin za hi ri ni gö z ö nün de bu lun dur du ğu muz za man, şöy le de nil miş ol ma sı ge re ki yor du: "Kim bun dan i çer se, ar tık o ben den de ğil dir, eliy le bir ovuc alan lar ha riç." Fa kat gö rü yo ruz ki, ara ya bu ifa de ko nul muş tur: "Kim də onu tat maz sa ben den dir." Bu ara da iç me fi i li ye ri ne "tat ma" fi i li nin kul la nıl dı ğı nı gö rü yo ruz. Bu da ifa de de an lam sal bir de ği şik li ği ge rek ti ri yor. Çün kü ikin ci cüm le nin iza fe edil me me si du ru mun da, ifa de den şöy le bir so nuç çı kar: Bü tün or du lar Ta lut'tan dı. Su dan iç me, bir gru bun on dan kop ma sı nı, bir ovuc al/götürüb iç me də, bir gru bun bu ko pan lar dan kop ma sı nı, ya ni ye ni den onun la bir leş me si ni ge rek tir di. Amma ikin ci cüm le, ya ni "Kim də onu tat maz sa ben den dir..." cüm le si bi rin ci cüm le ye iza fe edi lir se, şöy le bir durum la kar şı kar şı ya ka lı rız: Ger çek te ki min on dan ol du ğu, ki min də ol ma dı ğı he nüz bel li de ğildir. Sa de ce za hi ri bir be ra ber lik söz konusu dur. Çün kü bü tün as kerler gö rü nür de Ta lut'la be ra ber dir. An cak, ki min ger çek an lam da Ta lut'la be ra ber ol du ğu he nüz bel li de ğil dir. Az son ra, su na cak la rı ne hir iki gru bun be lir len me sin de, ay rıl ma sın da önem li bir rol oy na ya cak tır. O za man, on dan ol ma yan la rın su dan içen ler ol du ğu, on dan olan la rın də su yu dadmayanlar ol du ğu an la şı la cak tır. İfa de nin bü tü nün den bu an la şıl dı ğı na gö re, "Eliy le bir ovuc alan lar ha riç" is tis na sı, eliy le bir ovuc alan la rın Ta lut'la bir lik te ol ma la rı nı ge rek tir mez. Böy le bir so nuç sa de ce bi rin ci cüm le nin zik re dil me si du ru mun da söz mövzusu ola bi lir. Amma, iki cüm le nin var lı ğı, iki gru bun var lı ğı nı ge rek ti ri yor. Ya ni, on dan ol ma yan su içen ler və on dan olan su yu tat ma yan lar. Bi lin di ği gi bi, bi rin ci grup tan çık ma, sa de ce bu grup tan çı kı şı ifa de edər. İkin ci gru ba gi riş an la mı na gel mez. Bu ra dan an lı yo ruz ki, ayəs(n)i ke ri me nin bü tü nü, üç gru bun var lı ğı nı an lat mak ta dır. Ta lut'tan ol ma yan lar, ondan olan lar və su dan bir ovuc alan lar... Bu na gö re, ne hir ge çil dik ten son ra onun la bir lik te iki qrup ka- lı yor. On dan olan lar və or du nun sa fın dan çı kan lar dan ol ma yan lar. Do la yı sıy la, bun la rın sa bır, pa nik, Al lah'a gü ve nip da yan ma, sar sıl ma və iç çal kan tı ya şa ma hu su sun da, ondan olan lar dan fark lı bir tu tum ser gi le miş ol ma la rı müm kün dür. O, ken di siy le be ra ber iman eden ler le (ır ma ğı) ge çin ce... Al lah sab re den ler le be ra ber dir." dedilər. Ayet te ge çen "el-fi eh" bir qrup in san de mek tir. Ayet ler gru bu üze rin de iyi ce dü şü nül dü ğü za man, "Gü cü müz yox." di yen le rin "su dan bir ovuc içen ler" ol du ğu an la şı lır. Ta lut'un sa vaş em ri ne olum lu tep ki gös te ren ler də, su dan tat ma yan lar dır. Al lah'a ka vuş ma yı um mak ya ke sin ola rak inan mak an la mın da kul la nıl mış tır, ya da iç ür per ti den ki na ye dir. Möminlər; "Kü çük bir top lu lu ğun, Allahın iz niy le bü yük bir top lu lu ğa ga lip gel me si müm kün dür." de mi yor lar. Ter si ne, "Ni ce kü çük top lu luk..." di ye baş la yan bir ifa de kul la na rak, ya şan mış re a li te yi so mut bir ör nek ola rak gös te ri yor, böy le ce, düş man kar şı sın da iç sar sın tı ge çi ren le re kar şı da ha inan dı rı cı, da ha ik na edi ci bir ta vır ser gi li yor lar. 250) On lar, Ca lut və or du su na kar şı mey da na çık tık la rın da dedilər ki... Aye tin ori ji na lin de ge çen "berazu" fi i li nin kö kü olan "el-bü ruz" or- ta ya çık ma de mek tir. Sa vaş mey da nı na çı kıp mey dan oku ma an la mı na ge len "bi raz" ke li me si nin kö kü də bu dur. "İf rağ" isə, sı vı bir mad de yi ka lı ba dök me an la mı na ge lir. Bu ra da kas te di len isə, yü ce Al lah'ın her bi ri nin ka pa si te si ne gö re üzer le ri ne sa bır dök me si dir. Bu ba kım dan son de re ce xoş və la tif bir ki na ye və is ti a re sa na tı kul la nıl mış tır. Yi ne "ayak la rın sa bit kı lın ma sı" də düş man kar şı sın da di re nip kaç ma ma an la mın da kul la nıl mış ki na ye li bir ifa de dir. 251) Böy le ce on la rı, Al lah'ın iz niy le ye nil gi ye uğ rat tı lar. Aye tin ori ji na lin de ge çen "ha ze mu" fi i li nin kö kü olan "həzm" ke li me si püs kürt me və de fet me de mek tir. Əgər Al lah'ın, in san la rın bir kıs mı ilə bir kıs mı nı defi ol ma say dı... Bi lin di ği gi bi, yer yü zü nün fe sa da uğ ra ma sı, yer yü zün de ya şa yan la rın, ya ni in san top lu luk la rı nın fe sa da uğ ra ma sı de mek tir. Əgər in san top lu luk la rı nın bo zul ma sı, yer yü zü nün bo zul ma sı nı ge rek ti ri yor sa, kuş- ku yox ki, bu da ifa de nin ama cı nın kap sa mın da dır. An cak bu kap sam için de meydana gəl, əsl mak sa da təbii/tabe ol ma şek lin de dir, biz zat kas te dil me şek lin de de ğil dir. Heç kuş ku suz bu, Quranın dik kat çek ti ği bi lim sel bir ger çek tir. Şöy le ki: İn san de nen can lı tü rü nün mut lu lu ğu an cak top lu və da ya nış ma lı bir ha yat la müm kün dür. Bi lin di ği gi bi bu da an cak, top lum sal is ke let bağ la mın da bir bü tün lü ğün ger çek leş me si ilə müm kün dür. Çün kü bu sa ye de top lu mun or gan la rı və par ça la rı ara sın da bü tün lük sağ la na bi lir. Böy le ce top lu mun bü tü nü, tıp kı bir fərd gi bi, bir lik te et ki le nir və ay nı tep ki yi gös te rir. Top lum sal bir lik və in san tü rü nün fert le ri nin top la mın dan iba ret bi le şi mi, bu açı dan ev ren sel bir li ğe və göz le gö rü lür alem de ki par ça la rı nın top la mın dan iba ret ev ren sel bi le şim le re ben zer. Bi lin di ği gi bi, bu dü ze nin, ya ni ev ren sel dü ze nin bir li ği, sa de ce, aləmi oluş tu ran var lık par ça la rı ara sın da ki et ki və tep ki nin bir so nu cu dur. Əgər ev ren sel se bep ler ara sın da ki bir bi ri ni yen me mü ca de le si, ki mi nin ki mi ni yen me si, ki mi nin ki mi ne kar şı sa vun ma po zis yo nu na gir me si və ki mi nin ki mi kar şı sın da ye nil gi ye uğ ra ma sı re a li te si ol ma say dı, ev ren sel dü ze nin par ça la rı ara sın da, göz lem le di ği miz bu bağ lan tı ol ma ya cak tı. Ter si ne, hər par ça ken di sı nır la rı için de et kin li ği ne de vam ede cek ti. O za man də ha re ket ler ip tal ola cak, bu na bağ lı ola rak də var lık bü tü nü ip tal ola cak tı. İn san top lu luk la rı na ege men olan sis tem üçün də ay nı du rum ge çer li dir. Top lum sal sis tem, et ki, tep ki, sa vun ma və sal dı rı esas la rı na da ya nı yor ol ma say dı, sis te min par ça la rı ara sın da bir bağ lan tı söz mövzusu ol ma ya cak tı. O za man sis tem di ye bir şey ol ma dı ğı üçün, in san de nen can lı tü rü nün mut lu lu ğu də ger çek leş me ye cek ti. Söz gelimi biz, ga lip gel me və ira de yi ka bul et tir me an la mın da defi, püs kürt me yi ara dan kal dı rır sak, top lu mun bütün fert le ri baş ka sı nın men fa at le ri ne tərs dü şen bir fi il için de ola cak lar dır (baş ka sı nın meş ru ya da gay ri meş ru men fa at le ri ara sın da bu ba kım dan bir fərq yok tur) Bu du rum da, baş ka sı nın or ta mı ken di çı ka rı na uy gun hala ge tir me si, dö nüş tür me si şan sı ol ma ya cak tır. Böy le ce, top lum sal var lı ğın par ça la rı ara sın da ki bir lik ko pa ca ğı üçün top lu mun var lı ğı də söz mövzusu ol ma ya cak tır. Biz da ha ön ce var lık ya sa sı nın bu te mel il ke si ne de ğin dik və de dik ki: Top lu hal de ya şa ma ya el ve riş li ola rak ya ra tı lan in sa nın fıt ra tı nın te mel özel li ği, baş ka sı nı kul lan ma iç gü dü sü dür. Da ya nış ma və uy gar lık ikin ci de re ce de özel lik ler dir. "İn san lar tək bir üm met ti." (Ba ka ra, 213) aye ti ni in ce ler ken, in sa nın bu xarakteristika özel li ği hak kın da, ay rın tı lı açık la ma lar sun duk. Ger çek te, de fet me, yen me an la mı, ge nel ni te lik li dir və top lum sal ol gu la rın tü mün de et kin bi çim de rol oy na yan bir re a li te dir. Özü isə, baş ka sı nı müm kün olan bir yön tem le ken di ira de si doğ rul tu sun da kul lan mak tır. Önün de ki en gel le ri ber ta raf et me ama cı na yö ne lik ola rak ça lış ma sı dır. Bu ge nel an lam, həm sa va şın, həm də ba rı şın ar ka planın da mev cut tur. Zor luk ta, ge niş lik te, ra hat ta və yor gun luk ta mev cut tur. Zor luk ta, ge niş lik te ra hat ta və yor gun luk ta bu an la mı et kin və be lir le yi ci ola rak gö re bi li riz. Top lu hal de ya şa yan bütün halk la rı oluş tu ran fərdlər ara sın da ki iliş ki de əsas olan, bu an lam lar dır. İn san, özel lik le ba zı fert ler ara sın da, ha ya ta iliş kin hak lar, ar zu lar ya da eği lim ler le il gi li ola rak baş gös te ren çe kiş me le rin, ça tış ma la rın gün yü zü ne çık ma sı ilə bu te mel ger çe ğin far kı na va rır. O za man, in san, ken di si ilə sür tü şen, hak kı na ya da ar zu la rı na en gel olan öte ki in sa nı ye nil gi ye uğ rat ma ama cı na yö ne lik fa a li yet ler içi ne gi rer. Bi lin di ği gi bi bu mü ca de le nin za yıf və güç lü ol mak üze re çe şit li aşa ma la rı var dır. Sa vaş və ça tış ma də bu nun bir aşa ma sı dır. Bi li yor su nuz ki, bu ger çek, ya ni yen me, püs kürt me iç gü dü sü nün in sa nın öz ya ra tı lı şın da iştirak edən fitri te mel ler den bi ri ol ma sı ger çe ği, meş ru bir hak kı ada let il ke si ne uy gun ola rak ve ya baş ka bir yön tem le sa vun mak tan çox da ha ge nel kap sam lı dır. Çün kü, əgər in sa nın fıt ra tın da bu tarz da özüm sen miş bir özel lik bu lun ma say dı, in san ta ra fın dan bir hak kı el de et me ye yö ne lik meş ru ya da baş ka tür lü bir sa vun ma me ka niz ma sı ge liş ti ril mez di. Da ha ön ce də söy le di ği miz gi bi, in san ta ra fın dan ser gi le nen fi il le rin, ger çek leş ti ri len iş le rin kay na ğı fitrətdir. Şa -yet möminlə kafir ara sın da fıt rat or tak lı ğı ol ma say dı, möminin amel le ri ne te mel oluş tu ra cak ken di ne öz gü bir fıt ra ta sa hip ol ma sı müm kün ol ma ya cak tı. Yi ne ön ce ki bö lüm ler de de ğin di ği miz gi bi, bu fitri te mel den, top lum te me li ni at ma hu su sun da ya rar la nı lır, son ra ira de yi bir baş ka sı na ka bul et tir me, elin de ki hər şeyə sal dır gan lık və ga li bi yet yo luy la sa hip ol ma hu su sun da ya rar la nı lır. Ve ya ger çek ten bir sal dı rı yı püs kürt me de və ga li bi yet və sal dı rı yo luy la əl ko nu lan mal la rı ge ri al ma da ya rar la nı lır. Ay rı ca, in san la rın ta ma men bil gi siz lik so nu cu öl dür dük le ri hak la rı ye ni den di rilt me, mut lu luk la rı nı on la ra zor la ka bul et tir me hu su sun da də bu fitri özel lik ten ya rar lan mak müm kün dür. De mek olu yor ki, bu ka rak te ris tik özel lik, in sa na ver di ği za rar dan çox, ona ya rar sağ la mak ta dır. "Əgər Al lah'ın, in san la rın bir kıs mı ilə bir kıs mı nı defi ol ma say dı, yer yü zü mut la ka fe sa da uğ rar dı." ifa de si ilə, yu ka rı da sun du ğu muz açık la ma ilə işa ret et ti ği miz, in sa nın bu ka rak te ris tik özel li ği kas te dil miş ola bi lir. "An cak Al lah, alem le re kar şı bü yük fəzl sa hi bi dir." şek lin de ki de ğer len dir me cüm le si də bu nu des tek le yi ci ni te lik te dir. Ba zı tef sir ci ler, "Ayet te işa ret edi len, in san la rın bir kıs mı nın bir kıs mı nı defi ilə yü ce Al lah'ın möminlər ara cı lı ğı ilə kafir le ri de fet me si kas te dil miş tir. Ni te kim aye tin için de bu lun du ğu ayet ler gru bu də bu ko nu yu iş le mek te dir." de miş ler dir. Bu ayəs(n)i ke ri me də, bu gö rü şü des tek ler ni te lik te dir: "Əgər Al lah'ın, in san la rın ki mi ni ki miy le de fet me si ol ma say dı, ma nas tır lar, ki li se ler, hav ra lar və için de Al lah'ın is mi nin çok ça anıl dı ğı mes cit ler, mu hak kak yı kı lır gi der di..." (Həcc, 40) Bu yo rum la il gi li so run şu dur: As lın da doğ ru bir de ğer len dir me dir bu. An cak, in ce le mek te ol du ğu muz aye tin za hi rin den an lı yo ruz ki; yer yü zü nün ıs la hın dan mak sat, mut lak, sü rek li və in sa nın top lum sal ya şan tı sı nı ayak ta tu tu cu bir ıs lah tır. Bel li dö nem ler de or ta ya çı kan xüsusi bir ıs lah de ğil. Ta lut kıs sa sı və di ğer mev zii, ge çi ci ıs lah la rı ko nu edi nen kıs sa lar da an la tıl dı ğı şek liy le bir yer yü zü ıs la hı kas te dil mi yor. Bir di ğe ri də şöy le bir yo rum ge tir miş tir: Bu ra da kas te di len, yü ce Allahın yaxşı ni te lik li, iyi lik ya pan in san lar ne de niy le, günahkar in san lar dan əzab və həlakı de fet me si dir. Bu nun la il gi li ola rak ge rek Şiə və ge rek se Ehlisünnet kay nak la rın da bir çox ha dis ri va yet edil miş tir. Ni te kim Mec ma'ul-Be yan və et-Dürr'ül-Mensur təfsirlərində Ca bir ka na lıy la şöy le ri va yet edi lir: Re su lul lah efen di miz (s. a. a) bu yur du ki: "Heç şüp he siz yü ce Al lah, Müsəlman in sa nın sa lih bi ri ol ma sıy la, onun ço cu ğu nu və ço cu ğu nun ço cu ğu nu, ev hal kı nı və çev re sin de ki ai le le ri sa lih kim se ler ya par. Bu sa lih in san ara la rın da ol du ğu sü re ce Al lah'ın ko ru ma sı al tın da olur lar." el-Ka fi[154] və Tefsir'ul-Ayyaşi'de[155], İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) şöy le de di ği ri va yet edi lir: "Yü ce Al lah, bi zim Şi a mız dan na maz kı lan ne de niy le, bi zim Şi a mız dan na maz kıl ma ya nı sa vu nur, ko rur. Əgər tü mü na maz kıl ma ya cak olur lar sa, he lak olur lar. Yü ce Al lah, bi zim Şi a mız dan zəkat ve ren ne de niy le, bi zim Şi a mız dan zəkat ver me ye ni ko rur. Əgər tü mü zəkat ver me ye cek olur lar sa, he lak olur lar. Yü ce Al lah, bi zim Şi a mız dan hac ca gi den ne de niy le bi zim Şi a mız dan hac ca git me ye ni ko rur. Əgər tü mü hac ca git me ye cek olur lar sa, he lak olur lar." Buna ben zer bir çox ri va yet var dır. Bu yo ru ma iliş kin de ğer len dir me miz isə şöy le dir: Yu ka rı da su nu lan iki aye tin, bu iki ha di sin içer di ği an lam la ör tüş me dik le ri açık tır. Ara la rın da ki tək uyuş ma nok ta sı, an la tı lan hu sus la rın də, in san la rın defi ko nu suy la ilin ti li ol ma la rı dır. Ba zı la rı: "Bu ra da, yü ce Al lah'ın ba zı za lim le ri, di ğer ba zı za lim ler ara cı lı ğı ilə de fet me si kas te dil miş tir." de miş ler dir. Bu de ğer len dir me nin ayet le ör tüş me di ği hər kəs tərəfindən bi li nen bir hu sus tur. 252) İş te bun lar, Al lah'ın ayet le ri dir. Bu ifa de, bir ba kı ma ko nu yu və kıs sa yı so nuç lan dı rı yor. Bu ka da rı var ki, aye tin so nun da ki, "Sən də gön de ri len el çi ler den sin." cüm le si, bun dan son ra ki ayet le bağ lan tı sı nın ol du ğu nu gös te ri yor. AYET LE RİN hadis LER IŞI ĞIN DA şərhi et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Ab dur rez zak və İbn Ce rir, Zeyd b. Es lem'den şöy le ri va yet eder ler: "Al lah'a gü zel bir bor cu ve re cek olan kim dir?..." aye ti inin ce, Əbu Deh dah Rəsulullah efen di mi zin (s. a. a) ya nı na ge le rek şöy le de di: "Ey Al lah'ın pey gam be ri, gör dü ğüm ka da rıy la, Rab bi miz bi ze bah şet ti ği şey ler den borc is ti yor. Be nim iki tar lam var. Bi ri şeh rin yu ka rı sın da, bi ri də aşa ğı sın da dır. Bu tar la la rın ən/en ve rim li si ni sa da ka ola rak ve ri yo rum." Re su lul lah şöy le di yor du: "Cen net te sal kım la rı nı Əbu Deh dah üçün aşa ğı doğ ru sar kı tan ni ce hur ma ağaç la rı var dır." Ay nı ha dis de ği şik ka nal lar dan də ri va yet edil miş tir. Ma a ni'l-Ahbar adlı əsərdə İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) şöy le de di ği ri va yet edi lir: "Kim bir iyi lik le ge lir se, ken di si ne on dan da ha ha yır lı sı var dır." aye ti inin ce, Resu lul lah efen di miz, "Be nim üçün ar tır Al la-h'ım!" de di. Bu nun üze ri ne yü ce Al lah, "Kim bir iyi lik le ge lir se ken di si ne bu nun on ka tı var dır." aye ti ni in dir di. Rəsulullah, "Be nim üçün art tır Al lah'ım!" de di. Bu nun üze ri ne yü ce Al lah, "Al lah'a, kar şı lı ğı nı çox art tır ma ilə qat qat art tı ra ca ğı gü zel bir bor cu ve re cek olan kim dir?" aye ti ni in dir di. Bu ayet ten son ra Re su lul lah bil di ki, yü ce Al lah'ın bah şe de ce ği çok luk, sa yı sız dır, son suz dur.[156] Mən deyərəm ki: Ta ber si Mecma'ul-Beyan adlı əsərində, Ayya şi də ken di tef si rin de[157], ben ze ri bir ha di si ri va yet et miş ler dir. Ya kın an lam lar içe ren bir ha dis də Ehlisün net kay nak la rın ca ri va yet edil miş tir. İmamın, "Re su lul lah bil di ki..." şek lin de ki sö zü, aye tin so nun da ki cüm le si nin ifa de et ti ği an la ma yö ne lik bir işa ret ni te li ğin de dir: "Al lah, da ral tır və ge niş le tir." Çün kü ulu Al lah'ın ba ğı şı nın sı nı rı yok tur. Ni te kim ulu Al lah bir ayet te şöy le bu yu rur: "Rab bi nin ih sa nı ke sil miş de ğil dir." (İsra, 20) Tefsir'ul-Ayyaşi'de, İmam Ebul'Ha san'ın (ə.s) ayəs(n)i ke ri me ilə il gi li ola rak; "Bu ra da ima ma bağ lı lık və ba ğış kas te dil miş tir." de di ği ri va yet edi lir.[158] Ben ze ri bir yo rum də əl-Kafi'de[159] İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) da yan dı rıl mış tır. Bu, ge nel bir an la mı so mut laş tır ma ni te li ğin de bir yo rum dur. Mecma'ul-Beyan tef si rin de, "Ha ni, pey gam ber le rin den bi ri ne de miş ler di ki..." aye ti ilə il gi li ola rak, "Bu pey gam ber Uş mu il'dir, Arap ça te laf fu zu də İs ma il şek lin de dir." de ni yor. Mən deyərəm ki: Ay nı yo rum, Ehlisünnet kay nak la rın ca də ri va yet edil miş tir ki: Şu mu il'in adı es ki və ye ni ahit te Sa muel ola rak ge çer. Tefsir'ul-Kummi' de, ba ba sın dan, o da Nadr b. Sü veyd'den, o da Yah- ya el-Ha le bi'den, o da Ha run b. Ha ri ce'den, o da Əbu Ba sir'den İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) şöy le de di ği ni ri va yet edər: "İs ra i lo ğul la rı Hz. Mu sa'nın (ə.s) ölü münden son ra gü nah iş le me ye baş la dı lar. Al lah'ın di ni ni de ğiş tir di ler. Rab le ri nin em ri ni çiğ ne di ler. Ara la rın da bir pey gam ber bu lu nu yor du və ken di le ri ni iyi li ği em re dip kö tü lü ğü ya sak lı yor du. Amma onu din le me di ler. Ri va yet edi lir ki, bu pey gam be rin adı Er mi ya (Ona, Re su lu lah'a və Ehlibeyt'i ne salam ol sun) i di. (Bu uya rı din le mez tu tum la rı nı sür dür me le ri üze ri ne) yü ce Al lah, Kıb ti ler den olan Ca lut'u üzer le ri ne mu sal lat et ti. Ca lut on la rı aşa ğı lı yor, er kek le ri ni öl dü rüp on la rı yurt la rın dan və mal la rın dan uzak laş tı rı yor du. Ka dın la rı nı də kö le leş tir miş ti." "Bun lar pey gam ber le ri nin ya nı na koş tu lar və sız la dı lar və 'Allahdan, bi ze bir hü küm dar gön der me si ni di le. Al lah yo lun da sa va şa lım.' de di ler. Pey gam ber lik mis yo nu nu, İs ra i lo ğul la rı için de bir ai le tem sil edi yor du. Hü küm dar lık mis yo nu nu də bir baş ka ai le tem sil edi yor du. Yü ce Al lah, pey gam ber lik və hü küm dar lık mis yon la rı nı ay nı ai le de top la ma mış tı. Bu yüz den pey gam ber le ri ne, 'Bi ze bir hü küm dar gön der də, Al lah yo lun da sa va şa lım.' de di ler. Pey gam ber on la ra bu kar şı lı ğı ver di: 'Ya üze ri ni ze sa vaş ya zı lın ca sa vaş ma ya cak olur sa nız?' Bu nun üze ri ne şöy le de di ler: 'Bi ze nə olu yor ki Al lah yo lun da sa vaş ma ya lım? Ki biz yur du muz dan çı ka rıl dık və ço cuk la rı mız dan (uzak laş tı rıl dık)?' Son ra yü ce Al lah'ın de di ği gi bi ol du: On la ra sa vaş ya zıl dı ğı za man, az bir kıs mı ha riç yüz/üz çe vir di ler, Al lah za lim le ri bi lir." "On la ra pey gam ber le ri de di ki: 'Al lah si ze Ta lut'u hü küm dar ola rak gön der di.' Bu na çox kız dı lar və şöy le de di ler: 'Hü küm dar lı ğı na sıl ola bi lir? Biz hü küm dar lı ğa, on dan da ha çox la yık ikən və ona mal bol lu ğu də ve ril me miş ikən onun bi zim üze ri mi ze na sıl hü küm dar lı ğı ola bi lir.' Pey gam ber lik mis yo nu nu La vi sü la le si, hökmdarlıq mis yo nu nu də Yusuf sü la le si ta şı yor du. Ta lut, Yusufun öz kar de şi Bün ya min'in so yun dan ge li yor du. Ya ni nə pey gam ber lik, nə də hü küm dar lık sü la le sin den ge li yor du." Bu iti raz la rı üze ri ne, pey gam ber le ri on la ra şöy le de di: 'Doğ ru su Al lah si ze onun seç ti və onu bil gi və bədəni gü cü nü art tır dı. Al lah, ki me di ler se mül kü nü ve rir; Al lah (rah me ti və lütfü) ge niş olan dır, bi len dir.' Ta lut, be den ola rak iç le rin de ən iri və ən/en güç lü ola nıy dı. Ay rı ca on lar dan da ha bil gi liy di. Amma yok sul du. Onu yok sul ol mak la ayıp la dı lar. De di ler ki: Ona bir mal bol lu ğu ve ril me miş tir." "Pey gam ber le ri on la ra şöy le de di: 'ONun kral lı ğı nın bel ge si, si ze Ta but'un gel me si ola cak tır ki on da Rab bi niz den bir gü ven duy gu su və hu zur ilə Mu sa ai le si nin və Ha run ai le si nin ge ri ye bı rak tı ğın dan bir ka lın tı var; onu me lek ler ta şır.' Ta bu tu yü ce Al lah Mu sa (ə.s) üçün in dir miş ti. An ne si onu içi ne ko yup su ya bı rak mış tı. İs ra i lo ğul la rı bu san dı ğı kut sal sa yı yor lar dı. Hz. Mu sa (ə.s) ve fat ede ce ği sı ra da, lev ha la rı, zır hı nı və pey gam ber li ği nin bel ge le ri ni bu san dı ğın içi ne ko yup va si si Yu şa'a ema net et ti. San dık ara la rın da kal dı. Ta ki, ar tık önem se mez ol du lar və ço cuk lar yol lar da onun la oy na ma ya baş la dı lar. San dık ara la rın da ol du ğu sü re ce, İs ra i lo ğul la rı onur lu bir ha yat sür dür dü ler. Gü nah iş le me ye və san dı ğa say gı gös ter me me ye baş la yın ca, Al lah san dı ğı on la rın ara sın dan kal dır dı. İş te pey gam ber den hü küm dar is te dik le rin de, Al lah on la ra Ta lut'u gön der di. On lar la bir lik te sa vaş tı. Bu nun üze ri ne Al lah, on la ra Ta but'u ge ri gön der di: Ni te kim şöy le bu yur muş tur: 'ONun hökmdarlığının bel ge si, si ze Ta but'un gel me si ola cak tır ki on da Rab bi niz den bir gü ven duy gu su və hu zur ilə, Mu sa ai le si nin və Ha run ai le si nin ge ri ye bı rak tı ğın dan bir ka lın tı var; onu me lek ler ta şır.' Ayet te ge çen ka lın tıdan mak sat, pey gam ber le rin so yu dur." Mən deyərəm ki: "Ri va yet edi lir ki bu pey gam berin adı Er mi ya (Ona, Re su lul lah'a və Ehlibeyt'i ne salam ol sun) idi." şek lin de ki söz bu ha di sin için de yer/yeyər ve ri len baş ka bir ri va yet tir. "Və ar dın dan Al lah'ın de di ği gi bi ol du." Ya ni, ço ğu kürək çe vir di, sa vaş hük mü nün ge rek li li ği ni ka bul edən, az sa yı da kim se kal dı. Ba zı ri va yet ler de, bu azın lı ğın də sa yı sı nın alt mış bi ni bul du ğu be lir ti lir. Bu nu Tefsir'ul-Kummi'nin müəllifi ba ba sı ka na lıy la Hü se yin b. Ha lid'den, o da İmam Rı za'dan (ə.s), Ay ya şi da İmam Məhəmməd Misdən (ə.s) ri va yet edər. [160] "Pey gam ber lik mis yo nu nu La vi ai le si, hü küm dar lık mis yo nu nu də Yusuf ai le si ta şı yor du." De nil miş tir ki; hü küm dar lık yet ki si Ya hu da ai le si ne ait ti. Bu na bu şe kil de iti raz edil miş tir ki, Ya hu da ai le si ara sın da Ta lut, Da vut və Sü ley man'dan ön ce kral lık yok tu, do la yı sıy la Ya hu da'nın ai le sin de kral lık yet ki si nin bu lun ma sı dü şü nü le mez. Bu de ğer len dir me Ehlibeyt İmamları'n dan nak le di len: "Kral lık Yusuf ai le si ne aitt ti. Çün kü Hz. Yusufun bir za man lar hü küm dar ol du ğu inkar edi le mez bir ger çek tir." şek lin de ki ri va ye ti des tek le mek te dir. "Ka lın tı dan mak sat, pey gam ber le rin so yu dur." sö zü ne ge lin ce, bu söz ra vi ye aid yan lış bir de ğer len dir me dir. O, bu sö züy le "ka lın tı" ifa de si ni açık la mak is te miş tir. Hal bu ki İmam bu sö züy le, "Mu sa' nın ai le si nin və Ha run'un ai le si nin" sö zü nü tef sir et miş tir. Bu de ğer len dir me mi zi Tef si r'ul-Ayya şi'de İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) is nat edi len bu ri va yet də des tek le mek te dir: İma m'a, "Mu sa ai le si nin və Ha run ai le si nin ge ri ye bı rak tı ğın dan bir ka lın tı var; onu me lek ler ta şır." ifa de si so rul du. Bu yur du ki: (Mu sa ai le si və Ha run ai le sin den) pey gam ber le rin so yu, kas te di li yor. el-Kafidə Mu ham med b. Yah ya, Mu ham med b Ah med, Mu ham med b. Ha lid, Hü se yin b. Sa id, Nəsr b. Sü veyd, Yah ya el-Ha le bi, Ha run b. Ha ri ce və Əbu Ba sir'den İmam Məhəmməd Misin (ə.s) şöy le de di ği ri va yet edi lir: "Yü ce Al lah, 'Si zi bir ır mak la im ti han ede cek tir. Kim on dan içer se, ar tık o ben den de ğil dir. Və kim də onu tat maz sa ben- den dir.' bu yu ru yor. Amma üç yüz on üç ki şi ha riç, tü mü də o su dan iç ti. Bi rer ovuc içen ler və heç iç me yen ler bu sa yı nın için de dir. Ca lut'a kar şı sa vaş mey da nı na çık tık la rın da, su dan bir ovuc içen ler şöy le de di ler: 'Bu gün bi zim Ca lut'a və or du su na kar şı ko ya cak gü cü müz yox.' Amma o su dan heç tat ma yan lar: 'Ni ce kü çük top lu luk da ha çox olan bir top lu lu ğa Al lah'ın iz niy le ga lip gel miş tir. Al lah sab re den ler le be ra ber dir.' de di ler."[161] Mən deyərəm ki: Ta lut'un ya nın da ka lan as ker sa yı sı nın, tıp kı Be dir sa va şı na ka tı lan lar gi bi üç yüz on üç ol ma sı, şek lin de ki de ğer len dir me ye ge lin ce, bu na iliş kin bir çox ri va yet, Şiə və Ehlisünnet kay nak la rın da yer/yeyər al mak ta dır. "Bi zim gü cü müz yox" di yen le rin, su dan bir ovuc içen ler və "ni ce kü çük top lu luk..." di yen le rin se, su dan heç dadmayanlar ol ma sı, da ha ön ce bi zim, a yet te ki is tis na üze ri ne yap tı ğı mız de ğer len dir me den də çı ka rı la bi lir. əl-Kafi ad lı eser de, ken di is na dıy la Ah med b. Mu ham med'den, o da Hü se yin b.Sa id'den, o da Fu da le b. Eyüpdən, o da Yah ya el-Ha le bi'den, o da Ab dul lah b. Sü ley man ara cı lı ğı ilə İmam Məhəmməd Misin (ə.s): "Onun hü küm dar lı ğı nın bel ge si..." di ye baş la yan ifa de hak kın da "Me lek ler onu sı ğır su re tin de ta şı yor lar dı." de di ği ni ri va yet edər. Biz ge nel de ha dis le rin ri va yet zin cir le ri ne yer/yeyər ver mez ken, bu ri va ye ti ra vi zin ci riy le bir lik te sun ma mı zın ne de ni şu dur: Biz Quranla uyu şan ri va yet le rin ra vi zin ci ri ne yer/yeyər ver me yiz. Çün kü Quranla uyuş tuk tan son ra, ar tık ha di sin ri va yet zin ci ri ne ge rek yok tur. Amma Quranla uyuş ma yan, bağ daş tır ma imkanı bu lu na ma yan ha dis le rin ri va yet zin- cir le ri ni sun mak tan baş ka se çe nek yok tur. Bu nun la be ra ber biz, se net le ri sa hih ya da ka ri ne ler le des tek li ri va yet le re yer/yeyər ver me yi uy gun gö rü yo ruz. Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Mu ham med el-Ha le bi ka na lıy la İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) şöy le de di ği ri va yet edi lir: Da vud'un dörd kar de şi və bir də yaş lı baba sı bu lu nu yor du. Da vud ba ba sı na aid bir ko yun sü rü sü nün ba şın da ge ri de kal dı (kar deş le ri isə Ta lut'un ordu sun da yer/yeyər al mış lar dı.) Ta lut or du suy la bir lik te ay rı lın ca, ba ba sı ən/en kü çük oğ lu olan Da vud'u ça ğır dı və ona şöy le de di: "Yav ru cu ğum bu ye me ği gö tür kar deş le ri ne ver. Düş ma na kar şı güç len sin ler." Da vud kı sa boy lu, za yıf, sa çı sey rek və te miz kalp li bi ri siy di. Ba ba sı nın ver di ği şey le ri al/götürüb yo la ko yul du. Gel di ğin de iki or du bir bi ri ne yak laş mış tı. (Ay ya şi bun dan son ra sı nı Əbu Ba sir'den nak le der) Əbu Ba sir deyər ki İ ma m'ın şöy le de di ği ni duy dum: Da vud yo lu na de vam eder ken bir ta şın ya nın dan geç ti. Daş ona ses len di: Ey Da vud, be ni al/götür və be nim le Ca lut'u öl dür. Çün kü mən, onu öl dür mek üçün ya ra tıl dım. Da vud ta şı al/götürüb ko yun la rı nı gü der ken, ge rek ti ğin de kul lan mak üze re ya nın da bu lun dur du ğu daş tor ba sı na koy du. As ker le rin ya nı na gel di ğin de on la rın Ca lut'un or du su nu göz le rin de bü yüt tük le ri ni gör dü. Da vud on la ra de di ki: Onu və gü cü nü ne den abar tı yor su nuz ki? Al lah'a an dol sun, şa yet onu ba na gös te rir se niz, onu öl dü rü rüm. As ker ler bu ha be ri Ta lut'a ilet ti ler. Ni ha yet Ta lut'un hu zu ru na gö tür dük le rin de Ta lut: De li kan lı, se nin gü cün ne dir? Gü cü nü de ne din mi? di ye sor du. Da vud: Ars lan ko yun la rı ma sal dı rır dı. Mən də onu ya ka lar, ba şı nı tu tup sa ka lın dan çe ke rek kap tı ğı ko yu nu ağ zın dan çı ka rır dım. Bu nun üze ri ne Ta lut: "Ba na yük sek bir zireh ge ti rin" de di. Zır hı Da- vud'a giy dir di. Da vud, Ta lu t'u və ya nın da ki İs ra i lo ğul la rı 'nın ile ri ge len le ri ni hay re te dü şü re cek şe kil de zır hı dol dur du. Bu nun üze ri ne Ta lut şöy le de di: "Al lah'a an dol sun, bel ki də Al lah Cu lat'u bu nun eliy le öl dü re cek tir." Sa bah olub İs ra i lo ğul la rı Ta lut'un ya nı na dö nün ce və iki or du kar şı kar şı ya ge lin ce, Da vud: "Ba na Ca lut'u gös te rin." de di. Onu gös ter dik le rin de, tor ba sın da ki ta şı çı ka rıp daş at mak üçün kul la nı lan ale tin içi ne ko yup fır lat tı. Daş Ca lut'un iki gö zü nün or ta sı na isa bet et ti və ba şı nı yar dı. Ca lut atı nın sır tın dan ye re düş tü. İn san lar: Da vud Ca lut'u öl dür dü, di ye ba ğır dı lar. Böy le ce Da vud'u kral elan et ti ler. Ar tık Ta lut'tan sö z edil mez ol du. İs ra i lo ğul la rı Da vud'un et ra fın da bir leş ti ler. Yü ce Al lah ona "Ze bur"u in dir di. Ona de mir ci li ği öğ ret ti və de mi ri onun ra hat lık la iş le ye bi le ce ği şe kil de yu mu şat tı. Dağ la ra və kuş la ra onun la bir lik te tes bih et me le ri ni em ret ti. Yü ce Al lah, heç kim se ye, onun ki si gi bi bir səs ver me miş ti. Da vud İs ra i lo ğul la rı için de giz li ce kal kıp iba det eder di. Al lah ona bü yük bir iba det is te ği və gü cü bah şet miş ti.[162] Met nin ori ji na lin de ge çen "Mik zaf" ta şat ma ale ti" ço ban lar ca kul la nı lan və sü rü yü güt mek üçün ku la nı lan bir alet tir. Həm Şiə, həm Ehlisünnet kay nak la rı, Da vud'un Ca lut'u taş la öl dür dü ğü hu su sun da gö rüş bir li ği için de dir ler. Mec mau'l-Be yan tef sir inde Hz. Əlinin (ə.s) "tündünə"ni için de cen net ten bir yel əsən və in sa na ben zer yü zü olan bir var lık ola rak ta rif et ti ği ri va yet e di lir. Ay nı açık la ma et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Süf yan b. Üyey ne'den, İbn Ce rir Se le me b. Kü heyl ka na lıy la Hz. Əlidən (ə.s), yi ne Ab dur rez zak'tan və, Əbu Ubeyd, ABŞ b. Humeyd, İbn Ce rir, İbn Mun zir, İbn Əbu Ha tem və Ha kim (ha di sin sa hih ol du ğu nu be lirt miş) İbn Asa kir və Beyhaki, De la il ad lı ese rin de, Əbul Ah ves ka na lıy la onun ben ze ri ni Hz. Əlidən (ə.s) ri va yet et miş ler dir. Tefsir'ul-Kummi'de Qummu ba ba sın dan, o da Əli b. Hü se yin b. Ha- lid ka na lıy la İmam Rı za'dan (ə.s) şöy le ri va yet edər: "Tündünə, cen net ten əsən bir rüz gar dır və in sa na ben zer bir yü zü var dır." Mən deyərəm ki: Ay nı açık la ma yı, Şeyx Sa duk Ma a ni'l-Ah bar ad lı ese rin de və Tefsir'ul-Ayyaşi'de[163] İmam Rı za'dan (ə.s) ri va yet et miş ler dir. "Tündünə"nin an la mı na iliş kin bu ri va yet ler, hər nə ka dar ha ber-i ahad ni te li ğin dey se ler də, aye tin an la mı ilə bağ daş tı rı lıp de ğer len di ri le bi lir ler. Bu hal de, ri va ye tin sa hih ol du ğu nu var sa ya rak, vur gu la mak is te nen an la mın bu ol du ğu nu söy le ye bi li riz: Ayet te ge çen "tündünə" hu zur və gü ven duy gu su nef sin ulaş tı ğı bir ke mal de re ce si dir. Nef sin Al lah'ın em ri ne gü ven du yup hu zur la bağ lı kal ma sı nı ön gö rür. So yut ol gu la rı so mut laş tır ma ni te lik li bu cür ifa de le re, Ehlibeyt İmamları' nın söz le ri ara sın da çok ça rast la nır. Bu açı dan "tündünə"nin iman ru huy la ben- zeş ti ği ni gö rü yo ruz. Ni te kim bun dan ön ce ki açık la ma da "tündünə"nin (hu zur və gü ven duy gu su) iman ru hu ilə bağ laş tı ğı nı, ben zeş ti ği ni söy le miş tik. Bu na gö re, Ma a ni'l-Ah bar ad lı eser de, İmam Ebu'l-Ha san'dan (ə.s) "tündünə"nin an la mı ilə il gi li ola rak ri va yet edi len: "O, Al lah'ın ko nu şan ru hu dur. Möminlər ih ti la fa düş tük le ri za man on lar la ko nu şur ger çe ği on la ra ha ber ve rir di..." şek lin de ki ha di si bu şe kil de yo rum la mak ge re kir: O, iman ru hu dur. Hak kın da gö rüş ay rı lık la rı baş gös te ren me se le ler de, möminlərə ger çe ği gös te rir. [Mövcudluq Mübarizəsi və Təbii Seçki Qanunları Üzərinə] Bİ LİM SEL VƏ SOS YO LO JİK BİR AÇIK LA MA Bi yo lo ji uz man la rı nın araş tır ma la rı və bi lim sel de ney le rin den çı kan so nu ca gö re, var lı ğı nı ko ru ma və sür dür me iç gü dü sü ne sa hip və bu ama ca uy gun fi il ler ger çek leş tir me si ni sağ la yan güc və ener jiy le do na tıl mış can lı lar, var lık la rı nı sür dür mek üçün bir bir le riy le mü ca de le halinde dir ler. Bu mü ca de le, baş ka sı na yö ne lik et ki yi art tır ma ve ya baş ka sın dan et ki len me şek lin de ce re yan edər. Üs tün lük se mü ca de le edən ta raf la rın ən/en güç lü sü ne və ən/en ge liş mi şi ne aid olar. Bu nun so nu cu şu dur: Do ğa bir tü rün fərdləri için de ve ya iki can lı tü rü ara sın da ən/en ge liş mi şi ni və ən/en ide a li ni be lir le mek üçün sü rek li bir se çim me ka niz ma sı nı iş let mek te dir. Ən/en ge liş miş və ən/en ide a li be lir le nin ce, bu var lı ğı nı sür dü rür, di ğer le ri aşa ma lı ola rak ha yat sah ne sin den çe kil mek du ru mun da ka lır. Böy le ce do ğa nın iki te mel ku ra lı mey da na çık mış olar. a) Can lı lar ara sın da va rol ma mü ca de le si b) Do ğal se çim və ən/en ide a lin var lı ğı nı sür dür me si. Top lum də var lı ğı iti ba riy le do ğa ya da yan dı ğı üçün ona da ay nı ya sa ege men dir: Va rol mak üçün mü ca de le et me... və İde al var lı ğı ola nın var lı ğı nı sür dür me ye haqq ka zan ma sı, ya sa sı ya ni. Bu hal de, tam və sağ lam bir bir li ğe da ya nan, bün ye sin de bi rey le ri nin, bi rey sel və top lum sal hak la rı gö ze ti len ka mil top lum, var lı ğı nı sür dür me nok ta sın da baş ka la rı na gö re da ha çox haqq sa hi bi dir. Bu özel lik le ri özün de ba rın dır ma yan top lum sa, yox ol ma ya və çök me ye mah kum dur. De ne yim ler, di na mik, top lum sal yü küm lü lük le ri ni ti tiz bir öz de ne tim için de ye ri ne ge ti ren, top lum sal tar zı na uy gun ha re ket et me yi şi ar halına ge ti ren mil let le rin ya şa dı ğı, bu nun dı şın da ki mil let le rin se, ön ce kalp le rin ay rıl ma sı, ar dın dan iki yüz lü lü ğün ge nel bir ka rak te ris tik özel lik halını al ma sı, son ra zu lüm və boz gun cu lu ğun yay gın laş ma sı, cid -di ye tin kalk ma sı bu na pa ra lel ola rak et kin lik sa hi bi kim se le rin, şı ma rıp az gın laş ma sı və sos yal bün ye nin çök me si so nu cu dün ya sah ne sin den çe kil dik le ri ni or ta ya koy mak ta dır. Top lum sal de ne yim ler, bi ze bu de ğiş mez do ğa ya sa sı nı an lat mak ta dır. Ar ke o lo jik araş tır ma lar, yer kü re nin ilk olu şum ev re sin den kal ma ba zı hay van tür le ri nin fo sil le ri ni or ta ya çı kar mış tır. Bu hay van la rın gü nü müz de ne sil le ri yo k ol muş tur. "Bu run to sa rus" ad lı hay va nı bu na ör nek ve re bi li riz. Bu nun ya nın da Tim sah və kur ba ğa gi bi az sa yı da ör nek le ri bu lu nan hay van tür le ri təsbit edil miş tir. Bu hay van tür le ri nin ne sil le ri nin tü ken me sin de sade ce can lı lar ara sı va rol ma, var lı ğı nı sür dür me mü ca de le si və do ğa nın ide al ola nın de va mı na ka rar ver me si ya sa sı be lir le yi ci rol oy na mış tır. Ay nı şe kil de gü nü müz de ne sil le ri ni de vam et ti ren can lı tür le ri də mü ca de le və do ğal se çim et ken le ri nin be lir le yi ci li ği al tın da de ği şim ge çir mek te dir ler. Bun la rın için de də sa de ce var lık açı sın dan da ha güç lü və da ha ide al olan lar ya şa ma şan sı na sa hip tir. Son ra, ka lı tım ya sa sı, var lı ğı sür dür me ye və tü rü de vam lı kıl ma ya iliş kin hük mü nü yü rür lü ğe ko yar. Bu tərz üze re, can lı tür le ri və ev ren de mev cut bu lu nan bi le şim ler, özü iti ba riy le, boş lu ğa ya yıl mış mad de cüz le ri halindey di ler. Bu cüz le rin bi le şi mi və bir araya gel me si so nu cu yer yü zü və ben ze ri kü re ler və bun lar üze rin de var olan tür ler mey da na gel di. Bun lar için de var lı ğı nı sür dür me ye el ve riş li olan lar, kal dı lar, son ra də ka lı tım yo luy la var lık la rı nı sür dür dü ler. Var lı ğı nı sür dür me ye el ve riş li ol ma yan lar sa, ken di le rin den da ha güç lü olan can lı lar la gi riş tik le ri var ol ma sa va şı mın dan ye nik çık tı lar, var lık sah ne sin den çe kil di ler. Bi yo log la rın və sos yo log la rın de ğer len dir me le ri bun dan iba ret tir. Son ku şak bi lim adam la rıy sa, bir çox za yıf can lı tü rü nün gü nü mü ze ka dar var lı ğı nı sür dür müş ol ma sı nı, yer yü zün de bir çox bit ki və hay van tür le ri nin var lı ğı nı gös te re rek bu te o ri ye kar şı çık mış lar dır. Şöy le ki: Aşı la ma və ev cil leş tir me yön te miy le bir çox za yıf ya pı lı bit ki və hay van tü rü bu il kel və güç süz ko nu mun dan çı ka rı lıp da ha soy lu və da ha mü kem mel bir hala ge ti ril mek te dir. Bu nun la be ra ber, ay nı tür den bir çox bit ki və hay van də es ki cı lız və güç süz du ru mu nu sür dür mek te dir. Za yıf lık la rı, cı lız lık la rı gün be gün ar ta rak de vam et mek te dir. Ay rı ca bu özel lik on lar da ka lı tım yo luy la sü rek li lik ka zan mak ta dır. Bü tün bun lar gös te ri yor ki; va rol mak üçün tür ler ara sı sa va şım və do ğa nın ən/en mü kem mel ola nı se çip ge ri si ni yox olmağa mah kum et me si ya sa sı, hər yer de ge çer li de ğil dir. Bu ne den le, ba zı bi lim adam la rı, can lı la rın sa hip ol duk la rı bu ni te li ği çev re fak tö rüy le ilin ti len dir me ye ça lış mış lar dır. Do ğal et ken ler bü tü nün den iba ret olan çev re fak tö rü, za man sal və mekan sal xüsusi ko şul la rın et ki siy le, var lık la rı, va ro luş la rı açı sın dan ken di si ne uy ma ya zor lar. Ay nı şe kil de bi re yin do ğa sı də var lı ğı nın ya şam sür dü ğü çev re nin özel lik le riy le uyğunlaşma için de ol ma sı nı ön gö rür. Bu yüz den, ka ra da, de niz de, ya da yer yü zü nün de ği şik kat man la rın da, ku tup lar da və ek va tor böl ge sin de ya şa yan can lı tür le rin den hər bi ri nin ya şa dı ğı çev re ye, böl ge ye el ve riş li or gan la rı, alet le ri və güç le ri bu lu nur. Bu hal de, bir can lı nın var lı ğı çev re ko şul la rı na uyğunlaşma sağ la dı ğın da, çev re fak tö rü onun ka lı cı lı ğı nı ön gö rür. Ay nı fak tör, can lı nın çev re ko şul la rı na uyğunlaşma sağ la ma ma sı du ru mun da də adı ge çen can lı nın yox ol ma sı nı zo run lu kı lar. Bu de mek tir ki, yu ka rı da de ğin di ği miz iki ku ral, bu ya sa dan kay nak la nı yor lar. Ya ni, canlılar arası ya şa ma mü ca de le si və do ğa nın ən/en ge liş miş can lı yı se çip ge ri si ni yok lu ğa tərk etməsi ol gu su nun te me li, çev re ye uyum dur. Bu na gö re, bir yer de bu iki ku ra lın et kin li ği söz ko nu su de ğil se, ora da, et kin li ği ge rek ti re cek bir çev re fak tö rü yox de mek tir. Nə var ki, tıp kı bu iki ku ral da ol du ğu gi bi, çev re ye uyğunlaşma fak tö rü nün də sü rek li li ği və kap sam lı lı ğı i le çe li şen du rum lar la kar şı la şı yo ruz. Ko nu nun uz man la rı eser le rin de bu na iliş kin ay rın tı lı açık la ma lar sun muş lar dır. Əgər çev re fak tö rü nün et kin li ği tam və sü rek li ye ni le nir ol say dı, çev -re ye uy ma yan bir tü rün ya da bir fer din bu lun ma ma sı və ay rı ca çev re fak tö rü nün da heç de ğiş me me si ge re kir di. Ay nı şe kil de, yu ka rı da işa ret et ti ği miz iki ku ra lın də et kin lik le ri tam və ege men lik le ri sü rek li ol say dı, heç bir za yıf bün ye li var lı ğın güç lü ler le bir lik te var lı ğı nı sür dür me me si, ay rı ca bir çox za yıf bün ye li bit ki və hay van tür le ri nin bu özel lik le ri nin ka lı tım yo luy la sü rüp git me me si ge re kir di. Ger çek te, bi lim sel araş tır ma la rın da də or ta ya koy duk la rı gi bi, bu ku ral lar, bel li öl çü ler de ge çer li ol mak la be ra ber, hər yer de yi ne le nen bir et kin li ğe sa hip de ğil dir ler. Fel se fe nin bu ko nu ya iliş kin ge nel de ğer len dir me si şöy le dir: Maddi olay la rın mey da na ge liş le ri, is ter va ro luş la rı nın te me li açı sın dan, is ter va ro luş la rı nın çev re sin de mey da na ge len de ği şim və dö nü şüm ler açı sın dan, se bep-so nuç ya sa sı ek se ni et ra fın da ger çek leş mek te dir. Do la yı sıy la, hər maddi var lık, va ro lu şu mu ya ra rı na yö ne lik ak tif bir me ka niz ma ya sa hip ol ma sı ba kı mın dan et kin li ği ni bir baş ka sı na yö nel tir. Məqsəd, on da ken di si ilə uyu şan bir şe kil mey da na ge tir mek tir. Var lık la rın bir bir le ri kar şı sın da ki ko num la rı üze rin de dü şü nül dü ğü za man, bu ger çe ği ka bul et mek ten baş ka se çe nek yok tur. Bu da hər var lı ğın bir baş ka sın dan bir par ça ek silt me si və ken di var lı ğı nın ya ra rı na ol mak üze re, ken di var lı ğın da ki ek sik li ği bu nun la gi der me si ger çe ği ni ka çı nıl maz kı lar. Bu de mek tir ki, hər var lık, var lı ğı nı və ha ya tı nı sür dür mek üçün sü rek li fa a li yet halında ol mak du ru mun da dır. Bu du rum da şu nu ra hat lık la söy le ye bi li riz: Var lık lar ara sın da, bir va rol ma sa va şı mı sü rüp git mek te dir. Ay rı ca güç lü ola nın za yıf olan üze rin de bir et kin lik kur ma sı, onu yox et mek ya da de ği şi me uğ rat mak su re tiy le ken di var lı ğı na ya rar lı hala ge tir me si ka çı nıl maz dır. O za man, do ğal se çim və çev re fak tö rü ya sa la rı nın pra tik te ki iş lev- le ri be lir gin lik ka zan mış olar. Çün kü bir can lı tü rü, kar şıt et men le rin bas kı sı al tın da ol du ğu za man, va ro luş sal güç le ri ken di ni sa vu na bi le cek du rum da ol ma la rı halında, bun la ra kar şı bir di renç gös te re bi lir. Ay nı du rum, bir tü rün tək bir fer di üçün də ge çer li dir. Bun lar dan sa de ce ken di le ri ne yö ne len olum suz luk la ra və kar şıt güç le re kar şı ko ya bi le cek gü ce sa hip olan lar, ya şam la rı nı sür dür me ye el ve riş li dir ler. İş te, do ğal se çim və ide al ola nın var lı ğı nı sür dür me si de di ği miz şey bu dur. Ay nı şe kil de, bir çox fak tör top lan dı ğın da, bun la rın bü yük ço ğun lu ğu bir leş ti ğin de ya da iş le yiş nok ta sın da pa ra lel lik gös ter di ğin de ara da ka lan bir var lı ğın, pra ti ği ne uy gun bir şe kil de et ki len me me si müm kün de ğil dir. Çev re fak tö rü de di ği miz şey də bu dur. Bu ger çe ğin bi lin me si bir zo run lu luk tur: Bu cür ev ren sel ya sa lar, ya ni çev re fak tö rü və ben ze ri ol gu la rın et kin li ği, an cak et ki et me ye el ve riş li or tam lar da, bir şe yin ara zı və ta bii olan ol gu lar üze rin de söz ko nu su ola bi lir. Amma, bir şe yin za tı üze rin de, onu bir baş ka tü re dö nüş tü re cek şe kil de bir et kin li ğe sa hip ol ma la rı, ke sin lik le müm kün de ğil dir. An cak ba zı la rı, cev her za tın var lı ğı nı ka bul et mez ler. On la rın araş tır ma la rı bu esa sa da ya nır: "Hər var lık, mad de üçün son ra dan or ta ya çık mış araz la rın bir le şi min den iba ret tir. Bir növ bir baş ka sın dan bu şe kil de ay rı lır. Ger çek ten bir baş ka tür den ay rı lan bir cev her növ yok tur. Tam ter si ne, bü tün tür ler so nun da bir tü re sa hip mad de ye ge lip da ya nır lar. Fark lı lık la rı, bir le şim le ri nin fark lı lı ğın dan kay nak la nır." Bu yüz den, bu gö rü şü be nim se yen bi lim adam la rı nın tür le rin dö nü şü mü nü və çev re fak tö rü nün be lir le yi ci li ği ni ya da di ğer do ğal et men le rin et kin li ği ni sa vun duk la rı nı, bu tür le rin de ğiş mez bir zat la rı nın ol du ğu ger çe ği ni büs bü tün gö z ar dı et tik le ri ni gö rü yo ruz. Me se le nin ələ alı na cak bir çox bo yu tu var dır. İn şa al lah, ile ri de da ha ay rın tı lı açık la ma lar sun ma imkanı nı bu lu ruz. Şim di ye ni den ba şa dö nü yor və di yo ruz ki: Ba zı tef sir bil gin le ri: "Əgər Al lah, in san la rın bir kıs mıy la di ğer le ri ni de fi ol ma say dı yer yü zü mut la ka fe sa da uğ rar dı. An cak Al lah, bü tün alem le re kar şı lü tuf sa hi bi dir." aye tin de, can lı lar ara sı var ol ma sa va şı və do ğa nın mü kem mel ola nı seç me si, ya sa sı na işa ret edil di ği ni söy le miş ler dir. Bu gö rü şü sa vu nan la ra gö re; bu ayet te də ay nı ev ren sel ya sa ya işa ret edil miş tir: "Ken di le riy le sa va şı lan möminlərə, kar şı koy ma i zni ve ril di. Çün kü on la ra zul me dil miş tir və şüp he siz Al lah, on la ra yar dım et me ye ka dir dir. On lar, sırf 'Rab bi miz Al lah'tır" de dik le ri üçün hak sız ye re yurt la rın dan çı ka rıl dı lar. Əgər Al lah'ın ba zı in san la rı di ğer ba zı la rıy la de fi ol ma say dı ma nas tır lar, ki li se ler, hav ra lar və iç le rin de Al lah'ın is mi çok ça anı lan mes cit ler yı kı lır dı. Al lah, ken di ne yar dım ede ne el bet te yar dım edər. Kuş ku suz Al lah, kuv vet li dir, qalibdir. On la rı yer yü zün de ik ti da ra ge tir di ği miz tak dir de na ma zı ayak ta tu tar lar, ze ka tı ve rir ler, iyi li ği em re der ler, kö tü lük ten vaç ge çir me ye ça lı şır lar. Bü tün iş le rin so nu Al lah'a ait tir." (Həcc, 39-41) Bu ayə va rol mak üçün mü ca de le et me ye və ger çe ği sa vun ma ya yö ne lik bir işa ret içer mek te dir. Yi ne bu ayet te, mü ca de le nin so nun da ide al ola nın var lı ğı nı sür dür dü ğü, üs tün ola nın ko run du ğu vur gu la nı yor. Quranı Ke rim'de iştirak edən bu ayə də bu nu des tek ler ni te lik te dir: "Gök ten bir su in dir di də de re ler ken di öl çü sün ce çağ la yıp ak tı. Sel üs te çı kan kö pü ğü ta şı dı. Bəzək ya hut eş ya yap mak üçün ateş te yak tık la rı ma den ler de də bu nun gi bi bir kö pük var dır. Al lah, haqq ilə ba tı lı böy le ben zet me ilə an la tır. Kö pük yox olub gi der. İn san la ra ya rar lı olan isə yer yü zün de ka lır. İş te Al lah, böy le gü zel ör nek ler ve rir." (Rə'd, 17) Bu na gö re, olay la rın akı şı və canlılar arası var ol ma sa va şı mı ilə olu şan den ge, top lu ma za rar lı olan ba tıl kö pü ğü nü önü ne ka tıp gö tü rü yor, ge ri de isə, hak kın ya rar lı və ve rim li, yer yü zü nün ima rın da kul la nı lan za rar lı un sur lar dan arın mış süz me top ra ğı və in sa noğ lu nun bəzək ola rak kul lan dı ğı som al tın ka lı yor. Mən deyərəm ki: Va rol mak üçün can lı la rın sa va şım ver dik le ri və do ğa nın tür ler ara sı bir se çim ger çek leş tir di ği (da ha ön ce açık lan dı ğı şek liy le) bel li öl çü ler de haqq ol ma sı və Quranın da bu nu ifa de et ti ği ger çe ği hak kın da söy le ye cek bir şe yi miz yok tur. Nə var ki, bu iki ev ren sel ya sa yı ka nıt la mak ama cı ilə yer/yeyər ver dik le ri bu iki ayet ler gru bu nun, ko nuy la bir il gi si yok tur. Çün kü ilk qrup ta ki ayet le rin ama cı, ulu Al lah'ın ira de si nin alt edilə bilməz ol du ğu nu, yü ce Al lah'ın hoş nut ol du ğu tək ger çek olan din sel il ke le rin ye nil mez ol du ğu nu vur gu la mak tır. Bu il ke le ri be nim se yen kim se, ger çe ğe uy gun ola rak və iç ten lik le bağ lı kal dı ğı sü re ce, heç kim se ta ra fın dan ye nil gi ye uğ ra tı la maz. Ön ce lik le: "Çün kü on la ra zul me dil miş tir və şüp he siz Al lah, on la ra yar dım et me ye ka dir dir." ifa de si ilə: "On lar, sırf Rab bi miz Al lah'tır, de dik le ri üçün hak sız ye re yurt la rın dan çı ka rıl dı lar." ifa de si bu nu gös ter mek te dir. Çün kü hər iki cüm le de, möminlərin düş man la rı nı ye nil gi ye uğ ra ta cak la rı na işa ret edi li yor. Ama bu, va rol ma sa va şı mı so nu cun da ide al ola nın və güç lü ola nın var lı ğı nı ko ru ma sı tü rün de bir ge liş me de ğil dir. Çün kü do ğa da güç lü ol mak və ide al var lı ğa sa hip ol mak bi re yin do ğal do na nı mı iti ba riy le güç lü ol ma sı an la mı nı ifa de edər, hak ka bağ lı ol ma yı və ma nen ide al bir dü şün ce ye sa hip ol ma yı de ğil. An cak, möminlər düş man la rı nı he zi me te uğ ra ta cak lar. Çün kü,hak içe rik li ilahi me sa ja bağ lan ma la rın dan do la yı hak sız lı ğa, zul me uğ ra tıl dı lar. Ulu Al lah haqq ilah tır və hak ka yar dım edər. Ya ni, kar şı kar şı ya gel dik le ri za man, ba tıl hak kın da yan dı ğı ka nı tı çü rü te mez. Haqq me sa jı ta şı yan in san, mis yo nu nun bi lin cin de sa mi mi bir mömin ola rak kal dı ğı sü re ce, ba tı lın ona üs tün lük sağ la ma sı, onu ye nil gi ye uğ rat ma sı müm kün de ğil dir. Ni te kim bu ifa de də bu nu or ta ya koy mak ta dır: "Al lah, ken di ne yar dım ede ne el bet te yar dım edər. Kuş ku suz Al lah, kuv vet li dir, qalibdir. On la rı yer yü zün de ik ti da ra ge tir di ği miz tak -dir de na ma zı ayak ta tu tar, ze ka tı ve rir ler, iyi li ği em re der ler..." Ya ni, on lar haqq içe rik li ilahi me sa jı be nim se dik le ri ni söy ler ler ken sa mi mi dir ler, doğ ru yu ifa de et mek te dir ler. Hak kı iç ten lik le və öz ve riy le sa vun mak ta dır lar. Son ra ayəs(n)i ke ri me bu cüm le ilə son bu lu yor: "Bü tün iş le rin so nu Al lah'a ait tir." Bir çox ayet te bu ger çe ğe işa ret edi lir. As lın da bu ifa de, bütün ev re nin ke ma le er me sü re cin de hak ka, doğ ru lu ğa və ger çek mut lu lu ğa doğ ru ha re ket et ti ği ni or ta ya koy mak ta dır. Quranı Ke rim'in, enin de so nun da ga li bi ye tin ulu Al lah'ın və as ker- le ri nin ola ca ğı nı vur gu la dı ğı də tar tış ma gö tür mez bir ger çek tir: "Al lah: El bet te Mən və el çi le rim ga lip ge le ce ğiz, di ye yaz mış tır." (Mü ca de le, 21) "Gön de ri len el çi kul la rı mı za bu sö zü müz geç miş ti: Mut la ka za fe re ulaş tı rı lan lar ken di le ri ola cak tır! Və ga lip ge len ler, mut la ka Bi zim or du muz ola cak tır." (Saffat, 173) "Al lah em rin de ga lip tir, buy ru ğu nu ye ri ne ge ti ren dir." (Yusuf, 21) Yi ne, ya za rın ken di gö rü şü nü ka nıt la mak üze re yer/yeyər ver di ği: "Gök ten bir su in dir di də de re ler ken di öl çü sün de çağ la yıp ak tı..." aye ti ni də ay nı ka te go ri de de ğer len di re bi li riz. Çün kü bu ayet te, hak kın ka lı cı lı ğı nı, bu na kar şın ba tı lın ge çi ci li ği ni vur gu la mak ta dır. Bu so nu cun haqq ilə ba tı lın mü ca de le sin den -bu nun la maddi var lık lar la il gi li haqq və ba tı lı kas te di yo ruz- ya da çe kiş me və ça tış ma tar zın dan ol ma yan bir sü reç ten -maddi var lık lar la mənəvi var lık lar ara sın da ki haqq və ba tıl da ol du ğu gi bi- kay nak la nı yor ol ma sı ara sın da bir fərq yok tur. Çün kü, ma na -ki biz bu nun la mad de den so yut lan mış var lı ğı kas te di yo ruz- mad de ye gö re da ha ön ce lik li dir. Və heç bir şe kil de mağ lup edi le mez. Bu hal de, ara da bir mü ca de le söz mövzusu ol mak sı zın ön ce lik və ka lı cı lık ma ne vi ya ta ait tir. Mənəvi və so yut var lık lar la il gi li haqq (iman gi bi) və ba tıl (ni fak gi bi) i çin böy le si bir du rum söz konusu dur. Ni te kim yü ce Al lah şöy le bu yu rur: "Bü tün yüz ler, O di ri və yö ne ti ci ye bo yun eğ miş tir." (Taha, 111) "Gök ler de və yer de olan la rın hep si O'nun dur, hep si ONA bo yun eğ miş tir." (Ba ka ra, 116) "Və so nun da se nin Rab bi ne va rı la cak tır." (Nəcm, 42) Yü ce Al lah hər şe yin üze rin de ga lip tir və tək cay dı rı cı güc sa hi bi dir. İn ce le mek te ol du ğu muz: "Əgər Al lah, in san la rın bir kıs mıy la di ğer le ri ni defi ol ma say dı yer yü zü mut la ka fe sa da uğ rar dı..." aye ti ne ge lin ce; bil di ği niz gi bi, bu ayə, top lum sal ha ya tın da yan dı ğı və yer yü zü nün ima rı na ön ayaq olan bir ger çe ğe işa ret edi yor. Şa yet top lum sal ha ya tın da yan dı ğı bu te mel ger çek sar sı lır sa, yer yü zü nün ima rı sek te ye uğ rar və yer yü zü ne boz gun cu luk ege men olar. İn sa nın ka rak te ris tik özel li ği olan, baş ka sı nı kul lan ma iç gü dü sün den sö z e di yo ruz. Bu iç gü dü nün ya rar lı şey le re, uy gar lı ğa və sos yal da ya nış ma ya ka na li ze edi li şi ni vur gu lu yo ruz. Ger çi, bu re a li te nin ba zı bo yut la rı va rol ma sa va şı mı na və do ğal se çim me ka niz ma sı na da ya nır, an cak bu, yer yü zü ima rı nın və boz gun dan ko ru nu şu nun da yan dı ğı ilk se bep ni te li ğin de dir. Bu hal de, yer yü zün de fe sa da yol a çan et men le rin yok lu ğu na iliş kin se bep le ri vur gu la yan bu ayə, adı ge çen ger çek əsas alı na rak yo rum lan ma lı dır, sö zü edi len öte ki iki ev ren sel ku ral de ğil. Da ha açıq bir ifa dey le: Va rol ma mü ca de le si və do ğal se çim me ka niz ma sı, çok lu ğun or ta dan kal dı rı lı şı nı və tür le rin te ke in dir ge ni şi ni ge rek ti rir. Çün kü mü ca de le edən ta raf la rın her bi ri, bu mü ca de le si ilə, kar şı ta ra fın yox ol ma sı nı və var lık ola rak sa hip ol du ğu özel lik le ri ken di var lı ğı na kat ma yı amaç lar. Do ğa isə, var lık lar ara sın da uy gu la dı ğı se çim me ka niz ma sı ara cı lı ğı ile,mü ca de le edən ta raf lar dan ən/en güç lü sü nün, ən/en ide a li nin ya şa ma sı nı, öte ki si nin yok lu ğa ter k e dil me si ni is ter. Do la yı sıy la, bu iki ev ren sel ku ra lın iş le yi şi çok lu ğun bo zul ma sı nı, ge çer siz ol ma sı nı, ide al te ke in dir gen me si ni do ğu rur. Bu isə, ha yat sah ne sin de, in sa nın öz ya ra tı lı şı ilə is te ği, iç gü dü süy le yö nel di ği top lum sal lık la, da ya nış ma və or tak ha re ket re a li te siy le çe li şir. İn san de nen can lı tü rü nün yer yü zü nü abadlıq et me si an cak fıt ra tın bu ön gö rü sü nün re a li ze edil me siy le müm kün dür. Bir ulu sun di ğe ri ni yox et me si, bir top lu mun di ğe ri ni yut ma sı ilə de ğil. İn sa nı, yer yü zü nü abadlıq et me ye, onu boz gun cu gi ri şim le re kar şı ko ru ma ya itələyən güc, ay nı za man da in sa nı top lu hal de ya şa ma ya, çok lu ğa da ya lı bir lik kur ma ya və ce ma at ol ma ya it mek te dir. Top lum sal lı ğı bir ke na ra bı ra kıp tür le ri te ke in dir ge mek in san fıt ra tı nın onay la dı ğı bir şey de ğil dir. Bu hal de, sa vaş, yer yü zü nün ima rı, boz gun luk tan ko run ma sı üçün bir ne den dir. Çün kü sa vaş ara cı lı ğı ilə, yox edil mek is te nen, ezil mek is te nen top lum la rın ya şam sal hak la rı, sos yal hak la rı ko ru nur, di ril ti lir. Yok sa sa va şın iş le vi, top lu mu da ğıt mak, kay na ğı ku rut mak və kar şı ta ra fa aid uy gar lık iz le ri ni yer yü zün den sil mek de ğil dir. Bu hu su su iyi ce dü şün mek ge re kir. Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|