Aylana va burchaklarni teng boʻlaklarga

Moddiy nuqtaning to‘g‘ri chziqli tekis o‘zgaruvchan harakati

Moddiy nuqta deb xisoblanishi mumkin bo‘lgan jism tezligining harakat davomida faqat miqdori (qiymati) o‘zgarib, yo‘nalishi esa uzgarmasdan qolsa, bunday harakat traektoriyasi to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘ladi va uni to‘g‘ri

chiziqli harakat deb ataladi. Agar harakat davomida
a  const
va u musbat

ishorali bo‘lsa, tezlik va tezlaiish yo‘nalishi bir xil bo‘ladi va
  ₀  at

ko‘rinishda yoziladi. Vaqt o‘tishi bilan tezlik qiymati bir xilda ortib boradi. Bunday harakatni tekis tezlanuvchan harakat deyiladi.
Aks xolda, a - manfiy ishorali, demak, tezlik va tezlanish qarama-qarshi yo‘nalishda bo‘lsa, harakat tekis sekinlanuvchan harakat deyiladi. Moddiy nuqtaning to‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakatida yo‘l formulasi
at ²

quyidagicha ifodalanadi:
S  v₀t  ₂
(1.10)

Moddiy nuqtaning aylana bo‘ylab harakati Burchak tezlik va burchak tezlanishi

Burchak tezligi va burchak tezlanish. Moddiy nuqta harakatining traektoriyasi aylana shaklida bo‘lsa, bunday harakat aylanma harakat deb

ataladi. Agar OA radius-vektor t
^{vaqt oralig‘ida} 
burchakka burilgan

bo‘lsa, jism burchakli tezligining o‘rtacha qiymati Burchakli tezlikning berilgan vaqtdagi qiymati
_{ } 
t
ga teng bo‘ladi.

_{ } d
dt
(1.11)

ifoda orqali aniqlanadi, juda kichik vaqt oralig‘idagi moddiy nuqtaning aylana bo‘ylab bosib o‘tgan ds yo‘l uzunligini quyidagicha yozish mumkin:
ds = vdt

^{Yuqoridagi formuladan} d
elementar burchakka burilish uchun:


_{d } dt
r

ni (1.10) ga keltirib qo‘yamiz va chiziqli hamda burchakli tezliklar orasidagi quyidagi munosabatni olamiz:

  r
Aylana buylab tekis harakat uchun (1.12) ni
(1.12)
d  dt
ko‘rinishda

yozib, 0 dan T (bir marta to‘liq aylanib chiqish uchun ketgan vaqt -
aylanish davri) gacha bo‘lgan vaqt oralig‘idagi burilish burchagi 2 ning

2    _ d  _dt  T
ga teng ekanligini aniqlab, burchakli tezlikni

_{ } 2
T
yoki
  2
(1.13)

ko‘rinishda ifodalash mumkin (bu erda  - aylanish chastotasi).
Burchakli tezlanish burchakli tezlikning birlik vaqt davomida o‘zgarish kattaligini aniqlaydi. Agar t vaqt oralig‘ida burchakli tezlik ∆ω ga o‘zgargan bo‘lsa, burchakli tezlanishning shu vaqt oralig‘idagi o‘rtacha qiymati quyidagicha bo‘ladi:

_{ } 
t
(1.14)

Burchakli tezlanishi berilgan t vaqtdagi qiymatini
_{ } d
dt
(1.15)

kurinishda yozib, (1.12) ni (1.15) ga keltirib qo‘ysak quyidagi formulani xosil qilamiz:

_{ } d ²
dt ²
(1.16)

(1.16) dan burchakli tezlanish burilish burchagidan vaqt bo‘yicha olingan ikkinchi tartibli xosilaga teng ekanligi ko‘rinib turibdi.
Aylanma harakat ko‘pincha chastota  – birlik vaqt ichidagi aylanishlar soni kabi kattalik bilan ifodalanadi. Jismning aylana bo‘ylab harakatlanish davri T – bitta to‘liq aylanish uchun ketgan vaqtdir. Davr va chastota o‘zaro quyidagicha bog‘langan
Fizikada o‘lchashlar har qiluvchi rolni o‘ynaydi, biroq ular hech qachon absolyut aniq bo‘lmaydi. Shuning uchun o‘lchashdan olinadigan har qanday qiymat uchun o‘lchash xatoligi  belgi bilan yoki shu sonni qiymatlarining faqat to‘g‘ri miqdorini saqlangan holda ko‘rsatilishi kerak¹.
Barcha kattaliklar standart kattalik yoki o‘lchov birligi orqali ifodalanadi, barcha hollarda tegishli o‘lchov birligi ko‘rsatilishi kerak. Hozirgi vaqtda xalqaro birliklar sistemasidan (XBS) foydlalaniladi, bu sistemada metr, kilogramm, sekunda uzunlik, massa va vaqtning standart birliklari hisoblanadi¹.
Biror kattalikning o‘lchamligi shu o‘lchamlik tuzilgan asosiy kattaliklar o‘lchamliklarining kombinatsiyasi hisoblanadi (masalan, tezlik uzunlik/vaqt o‘lchamligiga ega yoki ^{L / T }). Shu munosabatga kiruvchi kattaliklarning
o‘lchamlariga qarab u yoki bu munosabatning to‘g‘riligini tekshirish (bu metod o‘lchamliklar tahlili deb ataladi), ba’zi hollarda esa izlanayotgan munosabatning umumiy k‘rinishi ham topish mumkin¹. Harakati o‘rganilayotgan jismning kattaligi va shakli kuzatilayotgan sharoitda hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmasa, bunday jism moddiy nuqta deb qaraladi.

Xulosa

Fizikada o‘lchashlar har qiluvchi rolni o‘ynaydi, biroq ular hech qachon absolyut aniq bo‘lmaydi. Shuning uchun o‘lchashdan olinadigan har qanday qiymat uchun o‘lchash xatoligi  belgi bilan yoki shu sonni qiymatlarining faqat to‘g‘ri miqdorini saqlangan holda ko‘rsatilishi kerak¹.
Barcha kattaliklar standart kattalik yoki o‘lchov birligi orqali ifodalanadi, barcha hollarda tegishli o‘lchov birligi ko‘rsatilishi kerak. Hozirgi vaqtda xalqaro birliklar sistemasidan (XBS) foydlalaniladi, bu sistemada metr, kilogramm, sekunda uzunlik, massa va vaqtning standart birliklari hisoblanadi¹.
Biror kattalikning o‘lchamligi shu o‘lchamlik tuzilgan asosiy kattaliklar o‘lchamliklarining kombinatsiyasi hisoblanadi (masalan, tezlik uzunlik/vaqt
o‘lchamligiga ega yoki ^{L / T }). Shu munosabatga kiruvchi kattaliklarning
o‘lchamlariga qarab u yoki bu munosabatning to‘g‘riligini tekshirish (bu metod o‘lchamliklar tahlili deb ataladi), ba’zi hollarda esa izlanayotgan munosabatning umumiy ko‘rinishi ham topish mumkin¹.
Harakati o‘rganilayotgan jismning kattaligi va shakli kuzatilayotgan sharoitda hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmasa, bunday jism moddiy nuqta deb qaraladi.