Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Taun  –  bioloji  silah  kimi.  Taun  törədicisinin  bioloji  silah 

kimi  istifadə  olunması  dərin  tarixi  köklərə  malikdir.  Məsələn, 

qədim Çində və orta əsr Avropasında əldə olunmuş məlumatlar 

y o luxmuş  heyvanların  (atların  və  inəklərin)  cəsədlərinin,  insan 

meyitlərinin türklər və monqollar tərəfindən su mənbələrinin və 

su təchizatı sistemlərinin çirkləndirilməsi üçün istifadə etdik lə-

ri ni göstərir. Bəzi şəhərlərin mühasirəsi zamanı yoluxmuş mate-

rialın istifadə faktı barəsində də məlumatlar vardır. 

Yoluxma mexanizmi. İnsan taun çöpünün “sahibindən” b i-

la vasitə heyvanların dərisini soyduqda və “vasitəçilər”lə – b i rə -

552

lərlə  yoluxa  bilər  (məsələn,  Çində  baş  vermiş  “liman  taunu” 

zamanı). Siçovulların kütləvi ölümü zamanı birələr gəmiricilərin 

ölmüş  cəsədlərini  yeni  sahib  axtarmaq  məqsədilə  tərk  edirlər. 

İnsanın əhatəsində son dərəcə təhlükəli xəstəliyi yayan minlərlə 

həşərat meydana gəlir.

 Gəmiricilər arasında taunun yoluxma mexanizmi trans missiv 

olub  müxtəlif  növlərə  və  cinslərə  aid  birələr  tərəfindən  həyata 

keçirilir. Təbii şəraitlərdə taun törədicisinin təbiətdə saxlanması 

istiqanlı heyvanlardan çox  birələr sayəsində təmin olunur,  belə 

ki, onlar törədicinin təbiətdə başlıca rezervuarları sayılırlar. 

İnsan taunla birənin dişləməsi zamanı, yəni transmissiv yolla 

yoluxur ki, bu da gəmiricilər arasında törədicinin təbii ötürülmə 

mexanizminə tam  müvafiq  gəlir. Yoluxmuş  şəxs  xəstəliyin for-

masından asılı olaraq öz növbəsində taunun törədicilərini hava-

damcı  və  ya  birələrin  müxtəlif  növlərinin  dişləməsi  yolu  ilə 

ötürə bilər.

 

Xenopsyllacheopisbirəsi – taunun əsas keçiricisidir. Birələr 

taun  törədicisinin  spesifik  keçiricisi  sayılır.  Bu,  birələrin  həzm 

sisteminin  quruluş  xüsusiyyətləri  ilə  bağlıdır:  mədənin  önündə 

birənin yemək borusunda genəlmə – zob əmələ gəlir. Yoluxmuş 

heyvanı (siçovulu) dişlədikdə taun bakteriyaları birənin zobunda 

toplanır  və  onu  tam  tutaraq  intensiv  çoxalmağa  başlayır.  Qan 

m ədəyə düşə bilmir, ona görə belə birə daima aclıqdan əziyyət 

çəkir. O, qanla qidalanmaq cəhdi ilə bir sahibdən digərinə keçir 

və ölməmişdən əvvəl (belə birələr 10 gündən artıq yaşamırlar) 

kifayət qədər böyük sayda insanları yoluxdurmağa nail olur.

Taun  bakteriyaları  ilə  yoluxmuş  birələrin  dişləməsi  zamanı 

i n sanda  dişləmə  yerində  içərisi  hemorragik  möhtəviyyatla  dol-

muş papula və ya pustula (dəri forması) əmələ gələ bilər. Sonra 

proses limfangit əlamətləri olmadan limfa damarları ilə yayılır. 

Limfa  düyünlərinin  makrofaqlarında  bakteriyaların  çoxalması 

onların  kəskin  böyüməsinə,  birləşməsinə  və  konqlomneratların 

(bubon  forması)  əmələ  gəlməsinə  gətirib  çıxarır.  İnfeksiyanın 

sonradan  yayılması  (bu,  heç  də  mütləq  deyildir  –  xüsusilə  də 

müasir antibakterial terapiya fonunda) daxili orqanların praktik 

olaraq hamısının zədələnməsi ilə müşayiət olunan septik forma-

nın inkişafına gətirib çıxara bilər. 

553

İnfeksiya  mənbəyi.  Klassik  təsəvvürlərə  əsasən  taun  təbii-

ocaqlı  xəstəliklərə  aiddir,  infeksiya  mənbəyi  kimi  səhra  və  y a-

rımsəhra  zonalarında  yaşayan  gəmiricilərin  müxtəlif  növləri 

( s ün bülqıran, marmotlar, o cümlədən tarbaqanlar, qum siçanları) 

iştirak  edir.  Bu  gəmiricilərdə  kifayət  dərəcə  yüksək  letallığa 

malik ümumi septik infeksiya inkişaf edir. Bundan başqa, təbii 

şəraitlərdə qara və boz (az dərəcədə) siçovullar yoluxa bilər.

 Hindistanda, Çində, Madaqaskarda taunu sinantrop siço vul-

lar (Ratusratus və Ratusnorvegicus) yayır. Monqolustanda, Bay-

kalyanı ölkələrdə və Altayda taunun rezervuarı sünbülqıran, tar-

baqanlar (Marmotasibirica), şimal-şərq Xəzəryanı ölkələrdə isə 

taun  alovlanmalarının  səbəbkarı  kiçik  sünbülqıran  (citellus pig-

maeus) sayılır.

Taun törədicisinə həssas gəmiricilər arasında elə növlər var-

dır ki, qış yuxusuna gedirlər (sünbülqıran, marmotlar). Bu hey-

vanlar  əgər  yuxu  mərhələsindən  əvvəl  yoluxmuşlarsa,  onda  i n-

feksion prosesin özünəməxsus konservasiyası baş verir ki, bu da 

orqanizmdə çoxalmayan törədicinin praktik olaraq saxlan masını 

təmin  edir.  Lakin  heyvan  yuxudan  ayıldıqdan  sonra  infeksion 

proses fəallaşır, törədici qana keçir və beləliklə, Y.Pestis-in yayıl-

ması  təmin  edilir.  Epizootik  prosesin  belə  yayılmasına  yaz da 

gəmiricilərin cavan nəslinin meydana gəlməsi təkan verir, çünki 

onlarda immunitet olmadığı üçün bu nəsil daha yüksək həs sas-

lığa malikdir. 

Həssaslıq.  İnsanın  tauna  həssaslığı  çox  yüksəkdir.  Düzdür, 

könüllülər üzərində birbaşa tədqiqatlar aparılmamışdır, lakin d o-

layı epidemioloji məlumatlara əsasən bir birənin hücumu z a manı 

infeksion  prosesin  inkişaf  etməsinin  mümkünlüyü  təsdiq  olun-

muşdur.  Həmçinin  taunun  ağciyər  forması  ilə  xəstənin  ətraf-

dakılar üçün olduqca yüksək təhlükəliliyi insanların həssas lı ğı-

nın kifayət qədər yüksək olmasını təsdiq edir. Sağaldıqda i n san-

 da immunoloji dəyişikliklər aşkar olunur. 

Orta əsrlərdə xəstəliyi keçirmiş şəxslər xəstələrə qulluq məq-

sədilə istifadə olunur, yas mərasimlərinin heyətinə və s. daxil edi-

lirdi. Yəni artıq o dövrdə təkrar yoluxmaya qarşı davamlılığın for-

malaşması haqqında fikirlər vardır. 

554

Taunla yoluxma riski amilləri. Taunun baş verməsi imkanı 

insanın  təbii  ocaqda  olmasından  və  ya  epizootik  ocaqlara  get-

mə si faktından asılıdır, ona görə də sənəti ilə əlaqədar təbii-ocaq -

larla bağlı olan insanlar (çox vaxt kişilər) xəstələnirlər – ç o ban-

lar, ovçular, baytarlıq işçiləri və s. Taunla yoluxma riskinin əsas 

ami li təbii ocaqda olmaq və ya oraya getməkdir. 

Epidemioloji nəzarət. Taun zamanı epidemioloji nəzarət x a-

ric dən gələn insanlar və gəmiricilər üzərində daimi nəzarətin apa -

rılmasını nəzərdə tutur ki, burada əsas məqsəd taunla xəstə lərin 

və ya xəstəliyə şübhəli şəxslərin aşkar edilməsi, həmçinin yüklə 

birlikdə yoluxmuş gəmiricilərin ölkəyə daxil olmasının qarşısının 

alınmasıdır. Bu nəzarət təbii ocaqlardan gələn insan lara və hey-

vanlara münasibətdə daha vacibdir. 

Nəzarət  ilk  növbədə  karantin  xidməti,  o  cümlədən  SNM 

( sa nitar-nəzarət məntəqələri) və beynəlxalq əlaqələrə malik a e ro    -

portlarda, dəniz limanlarında, avtonəqliyyatın hərəkətini n ə zarət 

edən sərhəd dəmiryolu stansiyalarında və məntə qə lə rin də yer ləş-

miş digər strukturlar tərəfindən həyata keçirilir. 

Taunun  təbii  ocaqlarından  baş  verəcək  mümkün  təhlü kə nin 

qarşısının  alınması  üçün  orada  gəmiricilərin  populyasiyasının 

sıxlığı və epizootiyanın inkişafı üzərində daimi izləmənin apa rıl-

ması  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  məqsədlə  təbii  ocaqlarda  daimi 

zooloji, entomoloji, bakterioloji və epizootoloji müayinələr apa-

rılır.  Bu  iş  mövcud  əksepidemik  təminat  sistemində  fəaliyyət 

gös tərən  xüsusi  təhlükəli  infeksiyalarla  mübarizə  xidməti  tərə-

fin dən aparılır. 

Taunun inkubasiya dövrü 72 saatdan 150 saata (3-6 günə) 

qədər davam edir, əksər hallarda 3 sutkadan çox deyildir. Müs-

təsna hallarda xəstəliyin bir sıra formalarında inkubasiya dövrü-

nün qısalması mümkündür.

  Taunun  klinik  mənzərəsi  pasiyentin  yoluxma  üsulundan 

ası lı olaraq diferensiasiya olunur. Bir qayda olaraq, xəstəliyin g e -

di şinin aşağıdakı formaları ayırd edilir: 

• lokal forma (dəri, bubon və dəri-bubon) – bu formada taun 

çöpü xarici mühitə praktik olaraq düşmür. 

Yayılmış (generalizə olunmuş) forma (birincili və ikincili-sep-

tik)  mikrobun  ətraf  mühitdə  passiv  yayılması,  birincili-ağciyər, 

555

ikincili-ağciyər və bağırsaq forma isə mikrobun bolluca ifrazı 

ilə  səciyyələnir.  Bu  zaman  taunun  bağırsaq  forması  müstəsna 

hal larda  xəstəliyin  digər  formalarının  ağırlaşması  kimi  təzahür 

edir və bir qayda olaraq, xəstəliyin gedişat formalarının təsni fa-

tın da rast gəlinmir. 

Taunun ən geniş yayılmış formaları – bubon və ağciyər for-

malarıdır.  Bubon  formasında  ölüm  göstəricisi  27%-dən  95%-ə 

qədər dəyişir, ağciyər formasında isə, demək olar ki, 100% təşkil 

edir.  Taunun  məlum  epidemiyaları  milyonlarla  şəxsin  həyatına 

son qoymuş və tarixdə dərin izlər buraxmışdır. 

Taunun ağciyər forması.  Taunun  ağciyər  forması  birincili 

pnev moniya  sayılır  və  insanın  tənəffüs  orqanlarından  hava-

dam cı yolu ilə yoluxması zamanı inkişaf edir. Ağciyər forması 

üçün taunun birincili simptomları qismində ağciyərlərdə iltihab 

ocaqlarının inkişaf etməsi səciyyəvidir. Ağciyər taunun 2 mər hə-

ləsi vardır: 

• birinci mərhələyə ümumi taun simptomlarının üstünlük təşkil 

etməsi səciyyəvidir; 

• Ağciyər formasının ikinci mərhələsində xəstənin ağciyər lə ri ndə 

kəskin  dəyişikliklər  meydana  çıxır.  Xəstəliyin  bu  formasında 

qızdırmalı  həyəcan  dövrü,  xəstəliyin  şiddət lənmə  dövrü  və  i n-

kişaf edən təngnəfəslik və koma ilə birgə terminal dövrü ayırd 

olunur. Mikrobların ətraf mühitə ifraz edildiyi ikinci dövr, yəni 

xəstəliyin  kritik  epidemioloji  əhəmiyyət  kəsb  edən  dövrü  daha 

təhlükəlidir. 

Taunun septik forması.  Taunun  birincili-septik  formasında 

mik rob dəri vasitəsilə, yaxud da selikli qişalarla daxil olur ki, bu 

da mikrobun yüksək virulentliyi, onun massiv infeksion dozası 

və xəstə orqanizmin müqavimət qabiliyyətinin aşağı olması ilə 

bağ lıdır ki, bu da törədiciyə orqanizmin müdafiə qüvvələrini dəf 

edə rək heç bir xarici dəyişiklik olmadan pasiyentin qanına keç-

mə sinə imkan verir. 

Xəstəliyin  ilkin  əlaməti  pasiyentin  qızdırmasının  yüksək 

həd  də çatmasdır ki, bu zaman temperatun artması pasiyent üçün 

göz lənilməz olur. O, təngnəfəslik, nəbzin tezləşməsi, sayıqlama, 

556

adinamiya,  prostrasiya  ilə  müşayiət  olunur.  Xəstənin  dərisində 

xarakterik səpkinin yaranması da istisna deyildir. Müalicə apa-

rılmadıqda 2-4 həftə ərzində letal nəticə baş verir. Müstəsna hal-

larda mənfi şəraitdə letal nəticə 1 sutka ərzində baş verir ki, bu 

da taunun ildırımsürətli forması adlandırılır və heç bir xarakterik 

kli nik əlamətlər olmadan təzahür edir. 

Dünyada tauna qarşı ilk vaksini Vladimir Xavkin yaratmış-

dır.  1893–1915-ci  illərdə  Novorossiysk  universitetinin  məzunu 

olan  Vladimir  Xavkin  uzun  müddət  Hindistanda  işləmişdir. 

1896-cı ildə o, Bombeydə laboratoriya təşkil etmişdir ki, orada 

dün  yada ilk öldürülmüş taunəleyhinə vaksini yaratmış və onu öz 

üzə rində sınaqdan keçirmişdir. Yeni vaksin həm terapevtik, həm 

də profilaktik təsirə malik idi. Vaksinasiyadan sonra taunla xəs-

tə lənmə  2  dəfə,  ölüm  göstəricisi  isə  4  dəfə  azalmışdır.  Xavkin 

vak sini  ilə  peyvəndlər  Hinistanda  geniş  vüsət  aldı.  XX  əsrin 

40-cı illərinə qədər Xavkin vaksini taun əleyhinə yeganə dərman 

vasi təsi olaraq qalırdı.

Diaqnoz. Müasir şəraitdə taunun diaqnostikasında epidemio-

loji anamnez mühüm rol oynayır. Tauna görə endemik əra zi lər-

dən  (Vyetnam,  Birma,  Boliviya,  Ekvador,  Turkmənistan,  K a  ra-

kalpak  vilayəti  və  s.)  gəlmələr  və  ya  taunəleyhinə  stansiyadan 

gön   dərilən bubon formasının yuxarıda göstərilmiş əlamətləri və 

ya ağır əlamətlər – hemorragiyalar və qanlı bəlğəm ifrazı – pnev -

moniyalar  və  kəskin  limfadenopatiyası  olan  xəstələrlə  ilk  t ə-

masda  olan  həkim  taunun  lokalizasiyası  və  onun  diaqnostikası 

məq  sədilə bütün tədbirləri görməyə borcludur. 

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müasir dərman profilaktikası 

şəraitində öskürəyi olan taunlu xəstə ilə müəyyən müddətdə t ə-

masda  olan  heyətin  yoluxma  ehtimalı  olduqca  azdır.  Hazırda 

tibb heyəti arasında birincili ağciyər taunu halları (yəni insandan 

i n sana yoluxma halları) müşahidə edilmir. 

Dəqiq diaqnozun qoyulması bakterioloji müayinələrin aparıl-

ması  yolu  ilə  həyata  keçirilməlidir.  Bunun  üçün  material  kimi 

limfa düyününün irinli möhtəviyyatı, bəlğəm, xəstənin qanı, fis-

tula və xoraların ifrazatı götürülə bilər. 

557

Laborator diaqnostika. Spesifik flüoressent antizərdab v a-

si   tə silə aparılır ki, onunla xoraların möhtəviyyatı, limfa d ü yün -

lərinin punktatı, qanlı aqarda alınmış kulturalar rənglənir.

Müalicə. Tauna şübhə yarandıqda təcili şəkildə rayonun gigi-

yena-epidemiologiya mərkəzini məlumatlandırırlar. Təcili bil di riş 

vərəqəsini  infeksiyadan  şübhələnən  həkim  doldurur.  Onun  gön-

dərilməsini isə bu xəstənin aşkar edildiyi müəssisənin baş həkimi 

təmin edir. Xəstə təcili surətdə infeksion stasionarın boksuna hos-

pitalizasiya olunmalıdır. 

Müalicə müəssisənin həkimi və ya orta tibb işçisi taunla xəs-

tə və ya ona şübhəli şəxs aşkar etdikdə xəstələrin növbəti qəbu-

lu  nu dayandırmalı və müalicə müəssisəsinə girişi və çıxışı qada-

ğan  etməlidir.  Kabinetdə,  palatada  qalaraq  tibb  işçisi  istəni lən 

yolla xəstənin aşkarlanması haqqında baş həkimə məlumat çat-

dırmalı və taunəleyhinə kostyumlar və dezinfeksiya vasitələrini 

tələb etməlidir.

Ağciyərləri zədələnmiş xəstəni qəbul etdikdə tam dəstli taun-

əley hinə kostyumu geyməzdən əvvəl tibb işçisi gözünün selikli 

qişasını, ağız və burun boşluğunu streptomitsin məhlulu ilə işlə-

mə lidir.  Öskürək  olmadıqda  əllərin  dezinfeksiya  vasitələri  ilə 

işlənməsi  ilə  kifayətlənmək  olar.  Müalicə  müəssisəsində  və  ya 

ev  də  xəstəni  sağlam  şəxslərdən  ayırdıqdan  sonra  xəstə  ilə  t ə-

mas da olanların siyahısı tərtib edilir ki, orada onun soyadı, adı, 

ata sının adı, yaşı, iş yeri, sənəti, ev ünvanı göstərilir. 

Taunəleyhinə  müəssisədən  məsləhətçi  gələnə  qədər  tibb  i ş-

çisi ocaqda qalır. Onun izolyasiyası məsələsi hər bir konkret hal-

da fərdi şəkildə həll edilir. Məsləhətçi bakterioloji müayinə üçün 

material  götürür,  bundan  sonra  xəstənin  antibiotiklərlə  spesifik 

müalicəsinə başlamaq olar. 

Taunun müalicəsi kompleks olmalı və özündə etiotrop, pato-

genetik və simptomatik vasitələrin tətbiqini birləşdirməlidir. Tau-

nun  müalicəsi  zamanı  streptomitsin  sırası  antibiotikləri  daha 

effektivdir: streptomitsin, dihidrostreptomitin, pasomitsin. 

Proqnoz. Müasir terapiya şəraitində bubon formasında ölüm 

5-10%-dən yüksək olmur, lakin digər formalarda da əgər müa-

licə erkən başlanıbsa, sağalma göstəricisi kifayət qədər yüksək-

558

dir. Bir sıra hallarda xəstəliyin itisürətli septik forması (“taunun 

il dı rımsürətli forması”) mümkündür ki, onu aşkar etmək çətindir 

və müalicəyə tabe olmur.

 

Taunun profilaktikası. Taun zamanı həyata keçirilən əks-

epi  demik tədbirlər. Taunla xəstələrin yaranmasının real təh lü  kəsi 

olduqda tədbirlərin iki istiqamətdə aparılması nəzərdə t u tu lur: 

• infeksiyanın kənardan gətirilməsinin qarışısının alınması; 

• təbii ocaqlarda profilaktik və əksepidemik tədbirlər. 

Törədicininkənardangətirilməsinin qarşısının alınması üzrə 

tədbirlər xaricdən ölkəyə gələn sərnişinlər və daxil olan yüklər 

üzə  rində daimi nəzarətin aparılması əsasında tərtib edilir. Xəstə 

aş kar edildikdə və ya xəstəliyə şübhə olduqda xəstənin izolyasi-

yası  və  hospitalizasiyası  həyata  keçirilir,  həmçinin  xəstə  ilə 

təmasda olanların hamısına 6 gün ərzində karantin qoyulur. Bun-

dan başqa, dezinfeksiya tədbirləri, dezinseksiya və deratizasiya 

(göstəriş  olduqda)  aparılır.  Dezinfeksiya  vasitəsi  kimi  fenol  və 

ya  lizol  məhlulları  tövsiyə  olunur  ki,  onlar  nəinki  bakterisid, 

həm də insektisid xüsusiyyətlərə malikdir. 

Taununtəbiiocaqlarındaprofilaktikvəəksepidemiktədbirlər 

izləmə məlumatlarının əsasında həyata keçirilir və ocaq fəal laş-

dıqda ocaqda daimi olan və ya ora gedən şəxslərin EV ştammın-

dan hazırlanmış diri vaksinlə vaksinasiyasını nəzərdə tutur. 

• Preparat  davamlı  müdafiəni  təmin  edir,  lakin  peyvənd  olu-

nanlar arasında xəstələnmə halları mümkündür, ona görə izolya-

siya, karantin (dezinfeksiya da daxil olmaqla) tədbirlərinin apa-

rılmasını nəzərə almaq lazımdır.

• Geniş çöl deratizasiya və dezinseksiya tədbirləri yalnız föv-

qə ladə hallarda (güclü epizootiya və epidemik prosesin real y a-

ran ması təhlükəsi zamanı) aparılmalıdır.

559

Tulyaremiya

Tulyaremiya – kəskin infeksion təbii-ocaqlı zoonoz xəstə lik-

dir,  toksik-allergik,  az  hallarda  septik  xarakterli,  ümumi  i n tok-

sikasiya, qızdırma, limfa düyünlərinin, dərinin, selikli qişaların, 

ağciyərlərin  (infeksiyanın  “giriş  qapısından”  asılı  olaraq)  z ə də-

lən məsi ilə təzahür edir.

İlk dəfə tulyaremiya 1910-cu ildə ABŞ-ın qərbində Tulyare 

dai  rəsində  aşkar  edilmişdir,1911-ci  ildə  Q.Mak-Koy  və  Ş.Çen-

non törədicini ayırd etmiş və onu Bacterium tularensis adlan dır-

mış  dır. G.Frensis (1921) törədicini daha dərindən tədqiq etmiş, 

insanlarda xəstəliyi aşkar etmiş və xəstəliyi tulyaremiya adlan-

dırmağı təklif etmişdir.

1926-cı ildə V.A.Bıçkov əməkdaşları ilə birgə Rusiyada tulya-

remiya törədicisini ayırd etmişdir. 1941–1942-ci illərdə B.Y .El bert 

və N.A.Qayski tərəfindən törədicinin zəiflədilməsi üz rə işlər apa-

rılmış, sonra diri, zəiflədilmiş vaksin təklif olunmuşdur.

Tulyaremiyanın törədicisi. Törədici F.tularensis Francisella 

cinsinə aiddir. F.tularensis fermentativ xüsusiyyətlərinə və pato-

genlik dərəcəsinə görə 3 yarımnövə bölünür: qeyri-arktik (ameri-

kan), orta asiya və qolarktik. Sonuncuya 3 bioloji variantlar aid-

dir: yapon biovarı, biovar I Ery s (eritromitsinə həssas) və bio var 

II Ery r (eritromitsinə rezistent).

Tulyaremiyanın antigen strukturu bütün kulturalarda eynidir 

və  somatik  və  qişa  antigenləri  ilə  təmsil  olunmuşdur,  sonuncu 

virulentliyi təmin edir və allergik reaksiya törədir. Hesab edilir 

ki, amerikan yarımnövü ən yüksək patogenliyə malikdir.

Tulyaremiyanın törədicisi ətraf mühitdə, xüsusilə də aşağı 

tem  pe raturlarda  yüksək  davamlılıq  göstərir,  suda  yaxşı  saxlanır, 

qurumaya dözümlüdür (tam quruduqda və toza çevrildikdə həssas 

heyvanların ifrazatlarında uzun müddət sağ qalır).

Tulyaremiya zamanı infeksiya mənbəyi. Tulyaremiya törə-

di cisi ilə spontan yoluxma hələlik 145 heyvan növündə aşkar edil-

mişdir. lakin xırda siçanabənzər gəmiricilər, ondatra və dovşan-

lar real epizootik, bəzən isə epidemik əhəmiyyət kəsb edə bilər. 

560

Ayrı-ayrı  kiçik  epizodlar  zamanı  digər  heyvanların  rolu  yerli 

epi zootik əhəmiyyət daşıya bilər.

Ksenantrop heyvanlarda, xüsusilə də kiçik siçanabənzər g ə-

mi rici lərdə tulyaremiya zamanı infeksion proses qızğın s u rət də 

keçir, yo luxmadan sonra onlar nadir hallarda 5-10 gündən artıq 

yaşayırlar, ona görə də ayrılıqda hər bir heyvan qısa müd dətdə 

epizotik  və  epi demik  əhəmiyyət  daşıyır.  Xırda  siça na bən zər 

gəmiricilərin popul yasiyasının yüksək sıxlığında epizootik p ro-

ses müəyyən müddət davam edə bilər, adətən, bir o qədər uzun 

sürmür,  çünki  infeksiya  yoluxmuş  heyvanların  sürətli  ölü mü nə 

və  müvafiq  olaraq  populyasiyanın  seyrəlməsinə  və  epizootik 

prosesin sönməsinə gətirib çıxarır.

Təbii şəraitlərdə iksod gənələrinin yoluxması aşkar edilmiş-

dir, onların orqanizmində tulyaremiya törədicisi toplana və qey-

ri-müəyyən uzun müddətdə sağ qala bilər. Beləliklə, iksod gənə-

lə ri nəinki törədicinin sirkulyasiyasını təmin etmir (transmissiv 

yoluxma mexanizmi), həm də F. tularensis-in başlıca rezervuarı 

s a yılır. Qeyd etmək vacibdir ki, tulyaremiyaya iksod gənələrinin 

məskunlaşdığı ərazilərdə rast gəlinir. Yarımsəhra zonalarda tul-

yaremiya törədicisinə qarşı müəyyən həssaslığa malik gəmi ri ci-

lər  geniş  yayılmışdır.  Onlarda  laborator  şəraitdə  infeksion  pro-

sesi yaratmaq mümkündür, lakin onların yaşadığı yerlərdə iksod 

gənələri olmadığından tulyaremiya qeydə alınmır.

Tulyaremiyanın yoluxma yolları və yoluxma mexa nizmi. 

Tulyaremiya insana təmas, peroral, inokulyasiya və inhal yasiya 

m e xanizmləri  ilə  ötürülür.  Təmas yoluxması  gəmiricilərin  dəri-

si ni soyduqda, ov zamanı heyvanın cəmdəyini emal etdikdə baş 

verir.  Bu  zaman  orqanizmə  törədici  dəri  və  selikli  qişalardan 

(sı y rıntı, cırmaq yerləri) daxil olur. Peroralyoluxması gəmi ri ci-

lə rin ifra zatları ilə çirklənmiş qida məh sularının və suyun (quyu, 

göl) məişətdə istifadəsi zamanı baş verir. Bu zaman törədici ağı-

zın və həzm yolunun selikli qişasından daxil olur. İnokulyasiya

yoluxması çaybasarlarda, ondatra yetişdirilən təsərrüfatlarda h ə

-

şə ratların dişləməsi nəticəsində baş verir, bu zaman törədici o r-

qanizmə xarici örtüklərdən keçir. Hava-damcıyoluxması törə di-

ci lərlə çirklənmiş dənli bitkilərin döyümü, ot, samanın y ı ğıl ması, 

561

taxılın  və  tərəvəzin  çeşidlənməsi  zamanı  baş  verir.  Bu  zaman 

mikrob tənəffüs yolarının selikli qişasından daxil olur.

Həssas  heyvanlar  tulyaremiyanın  transmissiv  yoluxma  m e-

xa   nizmi  ilə  yanaşı,  su  (ondatra),  qida  məhsulları  vasitəsilə  də 

y o  luxa  bilər.  Sonuncusu  xırda  siçanabənzər  gəmiricilər  (tarla 

siçanının müxtəlif növləri) arasında populyasiyanın sıxlığı kəs-

kin artdıqda və iksod gənələri ilə yoluxduqda müşahidə olunur. 

Bu,  onunla  bağlıdır  ki,  törədici  sidik  və  nəcislə  xaric  edilir  və 

y u xa rıda deyildiyi kimi, ətraf mühitdə uzun müddət sağ qalır.

Tulyaremiyanın  belə  qeyri-adi  epizootiyasının  sonuncu  epi-

zodu Böyük Vətən müharibəsi zamanı 1942-ci ildə, qismən də 

1943-cü ildə müşahidə olunmuşdur. Tarlalarda yığılmamış məh-

sul xırda siçanabənzər gəmiricilərin (tarla siçanı, ev siçanı və s.) 

populya siyasının sürətlə artmasına və sonra onlar arasında epi-

zotiyanın  baş  verməsinə  gətirib  çıxardı  ki,  bu  da  yüksək  letal-

lıqla (təqribən 100%) nəticələndi.

İnsan tulyaremiya ilə iksod gənələrinin hücumu zamanı (bu 

yol həssas heyvanlar arasındakı yoluxma mexanzminə oxşardır), 

su,  qida,  hava-toz,  həmçinin  təmas  yolu  ilə  yoluxa  bilər.  Y o-

lux ma yollarının xarakterindən asılı olaraq tulyaremiyanın m ü va-

fiq klinik formaları inkişaf edir.