Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Opistorxoz

Opistorxozu (Opisthorchosis)iki növ trematod – Opisthor-

chisfelineusvəO.viverinitörədir. O.felineus-un uzunluğu 4-13, 

eni 1-3,5 mm-dir. Yumurtaları solğun- sarı rəngli və qapaqcıqlı 

olur.

İnsanda opistorxozu K.N.Vinoqradov (1891) təsvir etmiş dir. 

M . Askenazi  (1904)  onun  balıqlardan  insana  keçməsini  gös tər-

miş dir.

İnvaziya mənbəyi insan və ətyeyən heyvanlar – pişik, tülkü, 

it, aralıq sahibi – molyusklardır. İnsanın və heyvanların nəcisi ilə 

suya düşmüş yumurtaları molyusklar udur.

Yumurta sürfəyə – serkariyə çevrildikdən sonra yenidən suya 

düşür. Serkarilər balığın dərisindən dərialtı toxumaya keçir, b u-

rada metaserkarilərə çevrilir. Belə balığı çiy və ya ala-çiy y e dik-

 də insanlar və heyvanlar yoluxurlar. Opistorxoz təbii-ocaqlı p e-

ro ral biohelmintozlara aiddir.

Sürfələr  2  həftə  ərzində  cinsi  yetişkən  opistorxlara  çevrilir, 

q  a  ra ciyərdaxili və qaraciyərxarici öd yollarında, öd kisəsində və 

m ə dəaltı  vəzinin  axacağında  parazitlik  edir.  Onlar  axacaqların 

d i varını zədələyir, ödün və pankreas şirəsinin axmasına maneçi-

lik t ö rədirlər. Qurdun mübadilə məhsulları orqanizmi sensibilizə 

edir. Tədricən öd yollarında bakterial infeksiyanın inkişafı üçün 

ş ə rait (xolanqit, xolelitiaz) yaranır. Öd yollarında interoreseptor-

ların  qıcıqlan ması  mədənin,  oniki  barmaq  bağırsağın,  ürək-da-

mar sisteminin funksiyasını pozur, öd yollarının epitel qişası h i-

per pla zi ya ya uğrayır və sklerozlaşır. Bəzən qaraciyərin birincili 

xər çən gi inkişaf edir.

637

Diaqnozu xəstəliyin klinik mənzərəsinə, epidemioloji ana m-

ne zə,  nəcisdə  və  oniki  barmaq  bağırsaq  möhtəviyyatında  opis-

torxis yumurtalarını tapmaqla dəqiqləşdirirlər.

Klonorxoz

Klonorxozun (clonorchosis,clonorchiasis) törədicisi clo nor -

chosis silensis iki ağızlı yastı qurdlar olub, uzunluğu 10-20 mm, 

eni 2-4 mm-dir. Ağzında və qarnında sormacları vardır. Yumurta-

sında formalaşmış mirasid sürfələri yerləşir. Paraziti Mak-Kon nel 

(1874)  tapmışdır.  Xəstəliyə  Çində,  Koreyada, Yapo ni ya da  d a ha 

çox rast gəlinir.

İnvaziya  mənbəyi  insan  və  bəzi  heyvanlar  –  pişiklər,  itlər, 

vəh şi ətyeyənlərdir. Onların nəcisi ilə suya düşən yumurta aralıq 

sahiblər – molyusklar tərəfindən udulur, orada quyruqlu sürfəyə 

çevrilərək xaric olur və əlavə sahibin – balığın bədəninə keçir. 

Balığın əzələsində onlar definitiv sahib üçün invazion sürfələrə – 

metaserkariyə çevrilir. İnsan və heyvanlar çiy balıqla yoluxurlar.

Patogenezin  əsas  amillərinə  qurdun  toksiki  və  mexaniki  t ə-

sirləri aiddir. Bununla əlaqədər olaraq, allergik və sinir-reflektor 

dəyişikliklər baş verir.

Patoloji anatomik dəyişikliklərdən xolangit, hepatositlərin piy 

distrofiyası, öd yolları və mədəaltı vəzi axacaqlarının polipozu və 

adenomatozu nəzərə çarpır.

Xəstəlik qızdırma və allergik əlamətlərlə kəskin başlayır. Q a-

ra ciyər böyüyür, skleralar bir qədər saralır. Eozinofiliya 10-40%-ə 

çatır. 3-4 həftədən sonra kəskin əlamətlər itir və xəstəlik xroniki 

formaya keçir. Bu zaman sağ qabırğa altında kürəyə, boynun sağ 

tərəfinə  yayılan  ağrı  qeyd  edilir.  Bəzən  ürəkbulanma,  qusma, 

baş gicəllənmə, əsəbilik meydana çıxır. Qaraciyər, öd kisəsi nahi-

yəsi ağrılı olur, qaraciyərin funksiyası pozulur. Xəstəliyin gecik-

miş dövrlərində xolangit, diskineziya, hepatit inkişaf edir. Bəzən 

xəstəlik qaraciyərin xolangit serrozu, irinli xolangitlə ağırlaşır.

Diaqnozu nəcisdən və oniki barmaq bağırsaq möhtəviy ya tın-

dan klonorxozun yumurtalarını tapmaqla təsdiq edirlər. Seroloji 

r e ak siya və allergik sınaq da tətbiq olunur.

638

Metaqonimoz 

Metaqonimozun (metagonimosis) törədicisi – Metagonimus 

yocogawаi – 1-2,5x0,4-0,7 mm ölçüdə trematod qurdlardır, üzəri 

iynəciklərlə örtülüb. Yumurtasının qapaqcığı, əks tərəfdə qabar-

cığı olur.

Metaqonimoza  Çində,  Koreyada,  Yaponiyada,  Filippin  ada-

larında rast gəlinir. Peroral biohelmintozdur, təbii ocaqlı xəstə lik-

dir. Qurdun son sahibi və invaziya mənbəyi insan, it, pişik, d o nuz 

və  vəhşi  ətyeyən  heyvanlar,  aralıq  sahibi  –  molyusklar,  o  cüm-

lədən Melania libertina-dır. Əlavə sahibi kimi balıqlar rol oyna-

yır. Molyusklar orqanizmində parazit serkariyə qədər inkişaf edir. 

Sonra balığın bədəninə keçərək metaserkariyə çevrilir. İ n san çiy 

balıq yedikdə və ya onun pulcuğunu udduqda yoluxur.

Orqanizmə  həm  yaşlı  parazitlər,  həm  də  onun  sürfələri  təsir 

gös tərir. Bağırsaqda metaserkaridən çıxan sürfələr selikli qişaya 

girir və orada dar keçidlər əmələ gətirir. İki həftədən sonra parazit 

cinsi  yetkin  formaya  çatır  və  bağırsağın  boşluğuna  düşür.  P a ra-

zitin mübadilə məhsulları orqanizmi sensibilizasiya edir, ona tok-

siki təsir göstərir.

İnkubasiya  dövrü  7-10  gün  çəkir.  Xəstəliyin  erkən  mərhə lə-

sin də allergik əlamətlər, sonra mədə-bağırsaq pozğunluğu – i s hal, 

qurultu, köp əmələ gəlir. Bəzən xroniki enterit inkişaf edir. Xəs-

təlik residiv verir.

Diaqnozu nəcisdən qurdun yumurtası tapmaqla dəqiq ləş di ri lir .

Paraqonimoz

Paraqonimozun (Paragonimosis) törədicisi – Paragonimosis 

cestermani (ağciyər sorucusu) yastı qurddur, uzunluğu 8-16, eni 

4-8 mm-dir. İnsanda qurdun başqa növlərinə də rast gəlinmişdir.

S.Rinder (1879) xəstəliyin törədicisini insan meyidinin a ğ ci-

yər lərindən  tapmışdır.  Bels  və  Manson  (1880)  ağciyər  para qo  -

nimozunun  klinik  mənzərəsini  təsvir  etmişdir.  Xəstəliyə Asi ya, 

Afrika, cənubi Amerika və Rusiyada rast gəlinir.

Parazitin əsas sahibi insan, it, pişik və donuzdur. Qurd b r on x -

larda yerləşir. Bəzən diafraqmaya, plevraya, beyinə və s. keçir. O, 

639

aktiv şəkildə suya düşür və ara sahibin orqanizminə – molyusk-

lara  daxil  olur.  Paraqonimozun  sürfə  mərhələsi  quyruqlu 

sürfələrin  –  serkarilərin  yaranması  ilə  başa  çatır.  Serkarilər  isə 

müx  təlif xərçənglərin orqanizminə keçərək metaserkarilərə çevri-

lir. Belə xərçəngləri insan çiy şəkildə və ya yaxşı duzlanmamış 

hal da yedikdə yoluxur.

Son  sahibin  orqanizmində  sürfələr  qişasını  itirir,  bağırsağın 

divarından  qarın  boşluğuna  keçir,  diafraqmaya,  ağciyərlərə  və 

baş qa orqanlara daxil olur, 3 aydan sonra cinsi yetişkən formaya 

çevrilir  və  yumurta  qoyurlar.  Xəstəliyin  patogenezində  toksik-

allergik reaksiyalar, helmintin mexaniki təsiri, ikincili bakterial 

infeksiya rol oynayır.

Miqrasiya vaxtı sürfələr daxili orqanlarda dar keçidlər əmələ 

gətirir və qanaxmalara səbəb olur. Ağciyərlərin parazit olan yer lə-

rində 2-10 sm böyüklüyündə infiltratlar yaranır. 2 ay ərzində o n lar 

1-6 sm ölçülü fibroz kisələrə çevrilirlər ki, onların içərisi k a zioz 

kütlə və qırmızı-şokolad rəngli maye və ya irin qarışıqlı s  e  liklə, 

qurd  yumurtası  ilə  dolur.  Kisəciklər  sonralar  fibroz  bir ləş dirici 

toxuma  ilə  əvəz  olunur.  Müalicə  aparılmadıqda  pnevmoskleroz, 

kirəcləşmə baş verir. Beyində kista, çapıq və abses t a pılır.

İnkubasiya dövrü 2-3 həftə və ya 2-3 gün çəkir. Xəstəlik kəs-

kin (abdominal, plevro-ağciyər) və xroniki ola bilər. Kəskin a b-

do   minal  forma  enterit,  hepatit,  xoşxassəli  aseptik  peritonit  şək-

lin də  təzahür  edir.  Kəskin  paraqonimoz  allergik  miokardit  və 

m e nin qoensefalitlə ağırlaşır. Xroniki formada irinli plevritə, güc-

lü ağciyər qanaxmasına rast gəlir.

Diaqnoz bəlğəmdə, nəcisdə yumurtaların tapılması və ağci-

yər lərin  rentgen  müayinəsi  ilə  dəqiqləşdirilir.  İlk  3  ay  ərzində, 

ə sa  sən, allergik sınaq, Seroloji reaksiyalar tətbiq edilir.

Anizakidoz 

Anizakidoz (anisacidosis). İlk dəfə 1960-cı ildə Hollandi ya-

 da insanlarda çox vaxt sonu letallıqla nəticələnən ağır bir xəs tə-

lik  aşkar  edildi.  Bu  xəstəliyi  bağırsağın  “eozinofil  fleqmonası” 

a d  lan dırdılar. Məlum oldu ki, xəstəliyin törədiciləri atlantik s i yə-

640

nək balıqlarında parazitlik edən (Anizakis) anizakis sinfinə mən-

sub olan nematodların sürfələridir. Sonrakı tədqiqatların nəti cə-

sin də  aydın  oldu  ki,  anizakidozun  törədiciləri  dünyanın  bü tün 

okean və dənizlərində yayılmışdır və onların definitiv sahibi d ə-

niz məməliləridir. Anizakis sinfinə malik olan nümayəndələr 26 

növ  kitəbənzərlərdə  və  12  növ  kürəkayaqlılarda,  onların  sür fə-

ləri isə bu nematodların aralıq sahibləri sayılan 120 növ balıq-

larda qeydə alınmışdır.

İnsan  anizakidlərin  sürfələri  ilə  qidada  zərərsizləşdirilməmiş 

ara lıq sahibi olan balıq ətindən hazırlanmış məhsulları və eləcə də 

mol yusklardan istifadə etdikdə yoluxur. İnsan orqanizminə düş müş 

sürfələr müəyyən inkişaf mərhələsi keçirir, lakin sonrakı morfoge-

nez başa çatmır. Belə ki, insan invaziya üçün “bioloji d a lan”dır.

Anizakidoz müxtəlif ölkələrdə qeydə alınır. Yaponiyada hər il 

xəstələrin sayı 3000-ə çatır, buna səbəb onların qidada çiy hal da 

müxtəlif növ balıqlardan istifadə etməsidir.

Şimali Avropanın bir sıra ölkələrində əhali qidada yaxşı duz-

lanmamış  siyənək,  ABŞ-da  somğa  və  xanı  balığından  istifadə 

etdikdə yoluxur. Son illərdə anizakidoza yoluxma halları art mış-

dır. Buna səbəb satış məqsədilə bazarlara çoxlu miqdarda balıq-

ların gətirilməsi və eləcə də əksər restoranlarda termiki emaldan 

yax şı keçirilməmiş milli balıq xörəklərinin bişirilməsidir.

İnvaziya  kəskin  allergik  əlamətlərlə  və  mədə-bağırsaq  yolu-

nun selikli qişasında əmələ gələn parazitar qranulomalarla və n ə t-

icədə əmələ gələn bağırsaq keçməməzliyi və ağrı sindromu ilə x a-

rakterizə olunur.

Diaqnoz anamnezdə (balıq qəbul edilməsi) və klinik mən zə-

rə yə əsasən təyin edilir. Bəzən qusuntu kütləsində və nəcisdə sür-

fələr aşkar edilir.

Larva Miqrans simptomokompleksi

Larva  miqrans  (azan,  gəzən  sürfə)  insanın  infeksiya  mən-

bə yi  olmadığı  zoohelmint  sürfələrinin  törətdikləri  xəs tə lən mə 

v ə ziy yətidir. Onun dəri və vissseral formalarına rast g ə li nir.

Dəri forması – larvamiqranscutanea su quşlarının trematod-

ları – Schistomatidae spp. və nematodlar – Ancylostoma canis, 

641

A.brasiliensis, A.strongyloides və s. sürfələri tərəfindən törədilir. 

Sür fələr torpaqdan və sudan dəriyə düşür və yerli allergik reak-

siya – infiltrat, ödem və kapillyarların zədələnməsinə səbəb olur.

Parazitin daxil olduğu yerdə dərhal göynəmə, gizilti və q a-

şın ma  meydana  çıxır.  Sistosomotidlərlə  yoluxduqda  serkarinin 

düş düyü  yerdə  əmələ  gələn  papula  1-3  gün  ərzində  qabıqlan-

maya keçir. Ümumi əlamətlərdən üşütmə, qızdırma, yerli və y a-

yılmış səpgilərə rast gəlinir və tez də çəkilir, yerli əlamətlər az 

d a vamlı olur, 1-2, bəzən 4-6 həftəyə itirlər.

Nematod sürfələri dərialtı hərəkət edərək zolaqlı derma titlər 

yaradır. Visseral forma – larvamiqransvisseralis ətyeyən hey-

van ların sestodlarının (Sparqanum mansani, s.proliferum, Multi-

ceps spp.) və nematodlarının (Toxocara canis, T.mustax, T.Leo-

nia, Filarioidea, Heraticola və s.) sürfələri tərəfindən törədilir.

Əsasən 1-4 yaşlı uşaqlar qurdun yumurtalarını ərzaq və su ilə 

ud duqda yoluxur və aralıq sahibə çevrilirlər. Sürfələr bağır saq-

dan  qan  vasitəsilə  daxili  orqanlara  yayılır.  5-10  sm  ölçülü  q o-

vuq  cuqlar əmələ gətirərək toxumaların funksiyalarını pozurlar.

Visseral formanın əlamətləri yoluxmadan 4-5 ay sonra başla-

yır.  Əvvəlcə  ümumi  zəiflik,  əhvalın  pisləşməsi,  bəzən  allergik 

səp gi  əmələ  gəlir.  Sonrakı  təzahürlər  parazitin  yerləşməsindən 

ası lıdır. Soliterin sürfələri – senurlar, yəni sistiserklər baş beyni 

və onun qişalarını zədələdikdə kəllədaxili təzyiqin artması, yəni 

sis  teserkoz və ya senuroz əlamətləri – baş ağrısı, parez və ifliclər, 

epilepsiya  tutmaları  və  s.  baş  verir.  Sürfələr  onurğa  beynində, 

göz lərdə, seroz qişada, əzələlərdə də yerləşə bilər.

Larval helmintozlar eozinofiliya, leykomoid reaksiya və EÇS-in 

artması ilə özünü göstərir.

Diaqnoz klinik-epidemioloji məlumatlara, seroallerqoloji və 

ins  trumental müayinələrə, bioptatın yoxlanmasına əsasən dəqiq-

ləşdirilir.

Profilaktikası sanitar-gigiyenik və baytar tədbirlərindən iba-

rət  dir.

642

Protozoy invaziyalar

Protozoy invaziyaların ümumi xarakteristikası

Protozoy invaziyalar heyvani mənşəli törədicilər (zoo para zit-

lər)  tərəfindən  törədilən  çoxsaylı  parazitar  xəstəliklər  qru punda 

x ü susi  yer  tutur.  Protozoy  invaziyaların  törədiciləri  –  PROTO-

ZOA və ya ibtidailər tipinin nümayəndələri olub, birhüceyrəli o r-

qanizmlər  sayılır.  Buna  baxmayaraq,  onlar  öz  quru luşunun,  o 

cüm  lədən  antigen  strukturunun  mürəkkəbliyi  baxı mından  digər 

mikroorqanizmlərdən  (viruslar  və  bakteriyalardan)  əhəmiyyətli 

dərəcədə  fərqlənirlər. Digər birhüceyrəli parazitlər kimi, ibti da-

ilər də sahib orqanizmdə çoxalır, onların sayı isə (və deməli, vur-

duqları  ziyan  da)  müəyyən  dərəcədə  sahib  orqa nizmin  im mun 

c a vabı ilə tənzimlənir. Lakin protozoy invazi yalar da im munitet, 

bir qayda olaraq, qeyri-sterildir, bunun nəticəsində xəstəlik uzun-

müddətli, xroniki gedişata malik olur.

İnsanın protozoy xəstəlikləri qrupu nisbətən kiçik olub, daxi-

lində 50 nozoformanı cəmləşdirir, bununla belə, immunoloji b a-

xımdan  bu  qrup  olduqca  müxtəlifdir.  Onun  səbəbi  törə di ci lə rin 

həyat tsikllərinin rəngarəng, bir-birindən fərqli olması, sahib o r-

qa nizmdə lokalizasiyanın oxşar olmaması, həmçinin ibtidai lərin 

immun orqanizmdə yaşayıb artması üçün istifadə etdikləri mexa-

nizm lərin müxtəlif olmasıdır.

Daima və ya müvəqqəti olaraq digər orqanizmlərin hesabına 

y a şayan və onlardan yaşayış yeri və qida mənbəyi kimi istifadə 

edən  orqanizmlər  parazitlər  adlanır.  Heyvan  mənşəli  parazitlər 

t   ə     rə findən törədilən xəstəliklər parazitar və ya invazion xəs tə lik-

lər adlanır.

Heyvanlar aləmində çoxsaylı birhüceyrəli orqanizmlər var dır 

ki, bunlar müasir zooloji təsnifata görə ibtidailərə aid edilir. O n-

ların içərisində çoxlu növlər vardır ki, insan orqanizmində para-

zitlik edirlər. Məsələn, bağırsaqlarda lyambliyalar və amöblər, d  a -

xili orqanlarda toksoplazmalar, plazmodiumlar yaşayır. Məhz buna 

görə də protozoy xəstəliklər və ya protozoozlar klinik şəklinə görə 

müxtəlifdir və xəstə şəxslərin müxtəlif materiallarının laborator 

m ü ayinəsini tələb edir. 

643

Birhüceyrəli  ibtidailərin  bədənləri  xarici  membranla  əhatə 

o l un muş sitoplazmadan, nüvədən, hərəkət, ifrazat funksiyalarını 

yerinə yetirən orqanellardan təşkil olunmuşdur. İbtidailər psev d-

o  p o    d i    ya la rın  (sarkodinlər),  qamçı  və  titrəyici  membranların 

(    q a m         çılılar),  kir pik lərin  (kirpikli  infuzorlar)  köməyi  ilə  hərəkət 

edir.

İbtidailərin qidalanması müxtəlif cür həyata keçirilir. Bəzi ləri 

q i da hissəciklərini ağzı ilə udur, digərləri isə onları bədənin i s  tə -

ni lən hissəsində yalançı ayaqların köməyi ilə həzm edir. Bu z a-

man qida hissəcikləri, sanki, ibtidainin (amöbün) bədəninə axır, 

i b  tidainin  sitoplazmasında  vakuolun  daxilinə  düşür  və  oradan 

həzm  olunur  (faqositoz).  İbtidailərin  bəzi  növlərində  qidalanma 

q i da maddələrinin bədən səthindən sorulması hesabına baş verir 

(pinositoz). Qida kimi üzvi hissəciklərdən, mikro or qa nizm lərdən 

və ətraf mühitdə həll olunmuş qida maddələrindən i s ti fadə edilir.

Bəzi növ ibtidailər sista əmələ gətirmək, başqa sözlə, gir də-

ləş mək  və  sərt  qişa  ilə  örtülmək  qabiliyyətinə  malikdir.  Əmələ 

gəl miş sista xarici amillərin təsirinə daha çox davamlıdır. Əlve-

rişli şəraitə düşdükdə ibtidailər sistadan çıxır və çoxalmağa baş-

layır. Çoxalma qeyri-cinsi (eninə, uzununa və çoxsaylı bölünmə) 

və cinsi yolla gedir. Bir çox parazit ibtidailərin çoxal ması ardıcıl 

o la raq bir neçə sahibdə gedir. Məsələn, malyariya plazmodium-

larının həyat tsikli ağcaqanadın bədənində və insan orqa niz mində 

başa çatır.

İnsan orqanizmində yaşayan ibtidailər aşağıdakı 4 sinfə aid edi-

lir: sarkodinlər (Sarcodina), qamçılılar (Masfrgophora Fla gel la-

 ta),  sporlular  (Sporozoa),  kirpikli  infuzorlar  (Infusoria,  ciliata) 

( Sxem).

644

Sxem. İnsanın əsas ibtidailərinin sistematikası

Bunların özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır:

1. Sarkodinasinfi və ya kökayaqlılar (Sarcodina, s.Rhizo poda). 

Onların  bədəni  xarici  qişadan  məhrumdur.  Bədən  forması  sabit 

deyildir.  Sarkodinlər  protoplazmanın  müvəqqəti  şişkin likləri  – 

psevdopodiyalar və ya yalançı ayaqların vasitəsilə hərəkət edir. 

Daha çox qeyri-cinsi bölünmə üsulu bədənin yarıya bölünməsi 

yolu az-az hallarda – çoxsaylı bölünmə yolu ilə çoxalırlar. cinsi 

ç o xalma onlarda nadir hallarda baş verir.

2.  Qamçılılar sinfi  (Mastigophora,  s.Flagellata).  Bədən  for-

ma sı sabitdir, uzunsovdur. Bədəni nazik qişa – pellikula ilə ö r tül-

müşdür ki, o da sitoplazmanın xarici qişasının qalınlaşması n ə -

ticəsində  əmələ  gəlir.  Qamçıların  və  ya  qırmancların  vasitəsilə 

yerdəyişirlər.  Çoxalma  qeyri-cinsi,  uzununa  istiqamətdə  yarıya 

b ö lünmə  yolu  ilə  baş  verir.  Fitomonada  dəstəsinin  nümayən-

dələrində cinsi çoxalma rol oynayır.

645

3. Sporlularsinfi (Sporozoa). Həyat tsikli və çoxalma xüsu siy -

yətləri ilə səciyyələnir ki, o da mürəkkəbliyi ilə fərqlənir və bir qay -

da  olaraq,  cinsi  və  qeyri-cinsi  yolla  çoxalan  nəsillərin  bir-birini 

əvəz  etməsi  ilə  gedir.  cinsi  proses  nəticəsində  qişa  ilə  ö r tül müş 

sporlar (sporozoitlər) əmələ gəlir. Sporlularda ya psevdo podiyalar, 

ya da protoplazmada yerləşən təqəllüs lifləri – mione malar hərə-

kə t orqanları sayılır, onların köməyi ilə bütün bədən hərəkət edir. 

Müx təlif  inkişaf  mərhələlərində  onlarda  qam çılar  da  (məsələn, 

koksidiyalar və hemosporidiyaların mikroqamet lərin də) ola bilər.

4. İnfuzorlarsinfi (Infusoria). İnfuzorlar daimi bədən for ma-

sına  malikdir,  əksər  hissəsi  uzunsovdur.  Pellikula  ilə  örtül müş -

dür.  Çoxsaylı  qısa  kirpiklərin  köməyi  ilə  hərəkət  edirlər.  Ç o-

xal ma  qeyri-cinsi  –  köndələn  istiqamətdə  yarıya  bölünmə  yolu 

ilə  və  cin si  -  konyuqasiya  (nüvə  möhtəviyyatının  iki  fərd  ara-

sında qarşı lıqlı mübadiləsi) yolu ilə baş verir.

İbtidailər  orqanizmdə  müxtəlif  üzv  və  sistemlərdə  yerlə şir . 

B u   na müvafiq olaraq onlar aşağıdakı qruplarda təsnif edilir (Sxem).

Protozoozların orqanizmdə lokalizasiyasına görə  

qruplaşdırılması

646

İbtidailərin insan orqanizminə daxil olma yolları və loka-

li za siyası.

Parazit ibtidailər insan orqanizminə aşağıdakı yollarla daxil olur: 

1)  ağız  vasitəsilə  –  qidanın  qəbulu  zamanı  və  ya  daha  çox 

çirkli  əllər  vasitəsilə  (Toxoplasma,  Entamoeba,  Lamblia,  cryp-

tos po ridium);

2) sidik-cinsiyyət orqanlarının selikli qişaları vasitəsilə (Tric-

ho  monas vaginalis);

3) dəridən – canlı keçiricilər vasitəsilə.

Törədiciləri  lokalizasiyasına  (sahib  orqanizmdə  yaşadığı  və 

çoxaldığı yer) görə parazit ibtidailəri onların sistematik vəziyyə-

tin dən, yəni bu və ya digər sinfə mənsubiyyətindən asılı olma-

yaraq, iki qrupa bölürlər:

1) toxuma  (o  cümlədən  də  qan)  ibtidailəri  toxu ma larda  çox 

vaxt hüceyrədaxili yaşayır və çoxalırlar və adə tən, ətraf mühitə 

if raz  olunmurlar.  Onlara,  məsələn,  leyşma nioz ların,  mal ya ri ya-

nın, tripanosomozların və bəzi digər xəstəliklərin törə di ci lə ri aid-

dir;

2) boşluq  ibtidailəri  ətraf  mühitlə  əlaqəsi  olan  boşluqlarda 

(həzm  orqanları,  tənəffüs,  sidik-cinsiyyət  sistemi)  yaşayırlar. 

Belə parazitlərin əksər hissəsi orqanların möhtəviy ya tında yaşa-

yır, ancaq onların divarlarının toxumalarında çoxala bilirlər; l a-

kin  həmişə  bu  orqanlardan  onlar  ifrazatla  bərabər  ətraf  mühitə 

d ü şürlər. Qan damarlarına keçərək bu ibtidailər daxili orqanların 

t o x u   malarına  gətirilə  və  orada  çoxala  bilir,  ancaq  belə  inkişaf 

onlar üçün başlıca deyildir. 

Parazitlərin lokalizasiyasını bilmək yalnız xəstəliyin patoge-

ne  zinin, klinikasının, müvəffəqiyyətli laborator diaqnostikasının 

və  müalicəsinin  başa  düşülməsi  üçün  deyil,  habelə  parazitlərlə 

t ö  rə dilən xəstəliklərin epidemiologiyası və profilaktikası üçün də 

vacib dir.  Belə  ki,  toxuma  ibtidailəri  bilavasitə  xəstə  insandan 

sağ  lama ötürülə bilməz. Hətta təsadüfən ətraf mühitə düşdükdə 

belə  (məsələn  kəsiklər  zamanı  xəstənin  qanı  ilə)  tezliklə  məhv 

olu rlar. Adətən,  xəstənin  qanından  və  zədələnmiş  toxuma la rın-

dan belə parazitlər əvvəlcə qansoran buğumayaqlıların – spesifik 

keçiricilərin  (ağcaqanadların,  hünülərin,  gənələrin,  az  hallarda 

647

d i gər keçiricilərin) həzm yoluna düşürlər. Burada parazitin həyat 

tsiklinin bir hissəsi gedir, onlar böyük miqdarda toplanır və i n-

vazion (yoluxucu) mərhələyə çatırlar. Yalnız bundan sonra yeni 

orqanizmdə - yoluxmamış insanda təkrar qansorma zamanı y o-

lux muş keçiricilər törədicini ona keçirirlər. Toxuma ibti da ilə ri nin 

bir  sıra  növləri  həzm  yolundan  yeni  sahibin  o r qanizminə  qida 

vasitəsilə, adətən, yoluxmuş heyvanların əti ilə (məsələn, tok sop-

lazmalar, ət sporluları) düşə bilərlər. 

Boşluq ibtidailəri yeni sahibin orqanizminə ağızdan su, qida 

vasitəsilə  düşür,  onların  sistaları  və  ya  başqa  davamlı  formaları 

ilə (bağırsaq ibtidailəri) çirklənmiş əllərlə və ya nəfəs alınan ha -

va   da  selik  damcıları  ilə  (tənəffüs  orqanlarının  parazitləri,  pnev-

mo sis talar)  keçirlər.  Sidik-cinsiyyət  yollarının  trixomonada larla 

yolux ması, adətən, cinsi təmas zamanı baş verir. 

Toxuma ibtidailəri ilə törədilən xəstəliklərin yayılmasının qar -

şısının  alınmasında  keçiricilərlə  mübarizə,  insanın,  xüsusən  də 

xəstənin, qansoran buğumayaqlılardan qorunması, heyvani mən-

şəli qida məhsullarının düzgün emalı mühüm əhəmiyyət daşıyır. 

Boşluq  ibtidailəri  ilə  törədilən  xəstəliklərlə  mübarizədə  isə  t ö-

rədicilər olan nəcis və insanın digər ifrazatları ilə ətraf mühitin 

çirk lənməsinin qarşısının alınması, ictimai və şəxsi gigiyena qay  -

dalarının, mənzilin gigiyenasının ciddi gözlənilməsinə başlıca rol 

ayrılır. Buğumayaqlılar yalnız onların yayılmasında ikincili əhə-

miyyət daşıyan bu xəstəliklərin mexaniki qeyri-spesifik keçiri ci-

ləri (məsələn, milçəklər – bağırsaq ibtidailərinin keçi ri ci lə ri) ola 

bilər. 

Protozoy invaziyasının əsas mənbəyi xəstə insan və ya para-

zit  gəzdirəndir,  onun  orqanizmində  törədicinin  çoxalması  və  ya 

t op   lanması  baş  verir  və  oradan  da  həyat  qabiliyyəti  saxlanmış 

v  ə   ziy yətdə ifraz edilir.

Bir  sıra  protozoy  xəstəliklər  antroponozdur  (malyariya,  tri-

xomonozlar, lyamblioz), yaxud da heyvanlarda onlara çox nadir 

rast gəlinir (amöbiaz, izosporoz). Onların çoxu isə zoonozdurlar 

(məsələn, leyşmaniozlar, tripanosomozlar, toksoplazmoz, balan-

ti diaz, pnevmosistoz). Xəstə heyvanlar bəzən zoonozların törə-

diciləri ilə insanın yoluxması üçün mənbə ola bilər, özü də belə 

648

törədicilərlə yoluxmuş insan nisbətən daha təhlükəlidirlər Vəhşi 

heyvanlar – zoonozların törədicilərinin sahibləri təbiətdə invazi-

yanın  rezervuarıdır.  Ona  görə  də  zoonoz  protozooz  xəstəlikləri 

üçün təbii ocaqların mövcud olması səciyyəvidir.

Bir  çox  protozoy  xəstəliklərinə  mövsümilik  xasdır:  adətən, 

o n lara ilin isti dövründə soyuq dövrə nisbətən daha çox rast g ə li-

nir. Yalnız tənəffüs orqanlarının xəstəlikləri (məsələn, pnevmo-

sistoz) soyuq dövrdə daha tez-tez baş verir.

Canlı keçiricilərin və heyvanların – rezervuarların təbii ş ə ra-

itə qarşı müxtəlif tələbatları ilə bağlı olaraq, bir qrup xəs tə lik lər 

isti və rütubətli iqlim zonasında (məsələn, ağcaqanadlarla ö tü rü-

lən – malyariya və s.), digərləri isə isti və quru iqlim zonasında 

(məsələn, hünülərlə keçirilən leyşmaniozlar) üstünlük təşkil e d ir-

lər. Protozoy xəstəliklərinin əksəriyyəti tropik xəstəliklərə aiddir. 

Lakin  mülayim  iqlim  zonalarında  da  onlardan  bəziləri,  ilk  növ-

bə də malyariya, geniş yayılma imkanı (yaxın keçmişdə elə belə də 

olmuşdur) əldə edə bilər. 

Protozoy  xəstəliklərin  yayılmasına  əlverişli  təsir  göstərən 

bü tün  şəraitləri  və  xüsusiyyətləri  bilmək  onlara  qarşı  müvəf fə-

qiy yətlə mübarizə aparmaq üçün vacibdir.

Transmissiv xəstəliklərə yoluxmuş şəxslər vasitəsilə parazit-

lərin yayılmasına imkan verməmək üçün onların qansoran uçan 

h ə  şə  ratlardan  (ağcaqanadlar,  hünülər,  milçəklər  və  s.)  müdafiə-

sinə xüsusi diqqət ayırmaq lazımdır. Həşəratların binalara uçma-

sının və yumurta qoymasının qarşısının alınması, yumurta qoyu-

lan yerlərdə sürfələrin və uçan formaların məhv edilməsi vacib 

əhəmiyyət  daşıyır.  Bağırsaq  protozoy  xəstəlikləri  ilə  yoluxmuş 

şəxs lərlə törədicilərin yayılmasının qarşısının alınması məqsədi 

ilə onların ifrazatları dezinfeksiya olunur. Belə xəstələr tərə fin-

dən şəxsi gigiyena qay dalarına qoyulan tələblərin ciddi gözlə nil-

mə si, ayaqyoluna getdikdən sonra əllərin müntəzəm yuyulması, 

xəstələr üçün olan binaların sistematik dezinfeksiya və dezinsek-

siyası, onların gigiyenik şəraitdə saxlanması vacib əhəmiyyət d a-

şıyır.

649