Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Bağırsaq protozoozları

İnsanın bağırsaqlarında parazitlik edən ibtidailər PROTOZOA 

tipinə  daxildir.  Onların  səciyyəvi  xüsusiyyəti  ondadır  ki,  həyat 

tsiklinin bütün mərhələlərində onlar vahid oqanizm olub, bir h ü-

ceyrə şəklində mövcuddurlar. İbtidainin hüceyrəsi sitoplazmadan, 

bir və ya bir neçə nüvədən ibarətdir. Onun bədəni xaricdən üçqat 

quruluşa malik hüceyrə membranı ilə əhatə olunmuşdur. İbti da i-

lə rin  qidalanması  ya  osmos  yolu  ilə  baş  verir  (bu  zaman  suda 

həll olan maddələr ibtidainin bütün bədən səthi ilə mənim sə ni-

lir), ya da faqositoz və pinositoz yolu ilə gedir. Bəzi ibti da i lərdə 

ağız d ə liyi vardır ki, bu da qidanın tutulub saxlanmasına xidmət 

edir. İbtidailər hərəkət orqanellalarının (yalançı ayaqlar, qamçı-

lar, kirpikciklər) vasitəsilə yerlərini dəyişir. 

İnsanın  bağırsağında  parazitlik  edən  ibtidailərin  əksəriyyəti 

iki yə  bölünmə  yolu  ilə  çoxalır,  balantidiyalarda  qeyri-cinsi  ç o-

xal ma konyuqasiya ilə əvəz olunur, koksidiyalarda isə cinsi ç o-

xalma prosesi kopulyasiya tipi üzrə gedir.

 Bağırsaq ibtidailərinin bir çox növlərində həyat tsikli yalnız 

iki mərhələdən ibarətdir: vegetativ və ya trofozoit (aktiv, hərə-

kət li, bölünən) və sista mərhələsi (hərəkətsiz, qişa ilə örtülmüş). 

Vegetativ  mərhələ  xarici  mühitdə  davamsızdır  və  orqanizmdən 

ifraz edildikdən sonra tezliklə məhv olur. O, törədicinin yayılm a-

sında rol oynaya bilmir. Sistada isə qlikogen və xromatoid c i sim-

ləri şəklində qidalı maddələrin ehtiyatı vardır, ona görə də uzun 

müd dət  ərzində  xarici  mühitdə  öz  həyat  qabiliyyətini  saxlaya 

bilir və törədicinin bir sahib orqanizmdən digərinə ötü rül mə sinə 

xid mət edir. Başqa bir orqanizmə düşdükdə sista qişalardan azad 

olur və çoxalmağa başlayır.

Sporozoa sinfinə daxil olan bağırsaq ibtidailəri hüceyrədaxili 

parazitlər sayılır. Onlar mürəkkəb inkişaf tsikli keçirlər. İnsan o  r  -

qa nizmində  Plasmodium,  Leishmania, Trypanosoma  cinsinə  aid 

ibtidailər  parazitlik  edir.  Onların  hamısı  insanın  müxtəlif  xəs-

təliklərini törədə bilərlər. Hazırda kriptosporidioza daha çox diq-

qət  ayrılır,  çünki  o,  QİÇS-li  xəstələrin  ölümünün  səbəb lə rin dən  

biridir. 

650

İnsanın  patologiyasında  bağırsaq  ibtidailərinin  oynadığı  rol 

müxtəlifdir, amöblərin və qamçılıların bir çox növləri onun üçün 

patogen deyildir. Dizenteriya amöbü və balantidiyalar letal nəti-

cə lənən  ağır  xəstəlik  törədə  bilər,  lyambliyalar  və  koksidi yalar 

çox vaxt müvəqqəti diareyanın törədicisi sayılır.

651

Sarkodinlər sinfi

Sarkodinlər  sinfinə  dənizlərdə,  su  hövzələrində  və  torpaqda 

rast gəlinən müxtəlif növ ibtidailər aid edilir.

Amöblərin əksər növləri heyvan və insan orqanizmində y a-

şayır (Entamoeba cinsi). Amöblər bədən formasını dəyişərək və 

qısamüddətli çıxıntılar – psevdopodiyalar və ya yalançı ayaqlar 

əmələ gətirməklə hərəkət edir. Amöblərin çoxalması qeyri-cinsi 

bölünmə yolu ilə gedir.

Amöbiaz

Amöbiaz  –  protozoy  xəstəlik  olub,  yoğun  bağırsağın  xoralı 

z ə  dələnməsi, daxili orqanlarda abseslərin yaranması imkanı, uzun 

sürən xronik gedişə meyilliyi ilə səciyyələnir. İnsanın bağırsaq i  n -

vaziyaları içərisində amöbiaz həm yayılmasına görə, həm də o r-

qa nizmə  göstərdiyi  Patoloji  təsirə  görə  daha  böyük  əhəmiyyət 

daşıyır ki, bu da letal nəticələrə gətirib çıxara bilər. Klinik olaraq 

xəstəlik xronik kolit (amöb dizenteriyası adlanır), bağırsaq dan kə-

nar amöbiaz və ya simptomsuz parazitgəzdirmə şəklində gedir.

Tarixi  məlumat.  Amöbiazın  törədicisi  ilk  dəfə  rus  həkimi 

F.A.Leş tərəfindən 1875-ci ildə Peterburqda qanlı ishaldan əziy-

yət çəkən xəstənin nəcisində aşkar edilmişdir. Leş itlərin yoğun 

bağırsağına xəstənin nəcisini yeridərək onu yoluxdurmuş və b i-

rin ci  olaraq  bu  törədicinin  patogenliyini  sübut  etmişdir.  Lakin 

Leş o vaxt dizenteriya amöbünü qeyri-patogen bağırsaq amö bün -

dən diferensiasiya edə bilməmişdir. Bu iki növün identifikasiyası 

1903-cü ildə Şaudin tərəfindən həyata keçiril mişdir. A l man alimi 

Fris Şaudin patogen amöbə Entamoebahistolytica adını vermiş-

dir ki, onun da mənası parazitin toxumaları parçalamaq xüsu siy-

yətə malik olmasından xəbər verir.

Törədici – Entamoebahistolytica Sarcodina cinsindən olan i b ti-

daidir. Onun patogen və qeyri-patogen ştamları ayırd edilir. Mor-

foloji cəhətdən patogen amöblərdən fərqlənməyən qeyri-patogen 

ştamlar son illərdə E.dispar növə daxil edilmişdir.

652

Amöbiazın etiologiyası. Amöbiazın törədicisi – dizenteriya 

amöbü iki mərhələ keçir: vegetativ (trofozoit) və sakit (sistalar) 

mər hələ. Onlar parazitin sahib orqanizmdə məskunlaşdığı ş ə ra it-

dən asılı olaraq biri digərinə keçə bilər.

Amöbün həyat tsiklinin vegetativ mərhələsi 4 formanı ö z ün də 

birləşdirir:  1)  toxuma,  2)  böyük  vegetativ,  3)  boşluq  forma,  4) 

sistaönü.

1. Böyük toxuma forması invaziv  deyildir.  O,  iri  ölçüdədir 

(20-25 mkm). Parazitin sitoplazmasında 2 qat ayırd olunur – ekto 

və  endoplazma.  Böyüdüldükdə  (mikroskopla)  təzə  nativ  pre pa-

ratda  homogen  endoplazmanı  görmək  mümkündür,  nüvə  ayırd 

edilmir.  Dizenteriya  amöbünün  hərəkəti  ektoplazmatik  yalançı 

ayaqların  –  psevdopodiyaların  köməyi  ilə  həyata  keçir:  onlar 

hansı  tərəfə  yer  dəyişirlərsə,  endoplazma  da  həmin  istiqamətə 

doğ ru hərəkət edir. Amöbün yerdəyişməsi bir-birinin ardınca d a-

vam  edən  təkanlar  şəklində  baş  verir.  Dizenteriya  amöbünün 

toxuma forması yalnız kəskin amöbiaz zamanı bila va sitə zədə-

lən miş orqan və toxumalarda aşkar olunur, pasiyentin nəcisində 

çox nadir hallarda rast gəlinir.

Toxuma forması yoğun bağırsağın selikli qişasının toxu ma-

sın da  parazitlik  edən  və  onun  spesifik  zədələnməsini  törədən 

amö bün  patogen  formasıdır.  Ölçüsü  20-25  mkm  olub,  qurulu-

şuna görə əvvəlki formaya oxşayır, bağırsaq divarının zədə lən-

miş sahəsindən hazırlanmış histoloji kəsikdə, bəzən isə xoraların 

maye nəcisdə parçalanması zamanı aşkar edilir.

2. Böyükvegetativforma. 26–60 mkm ölçüdədir. Sitoplazma 

iki qata bölünmüşdür: xarici (ektoplazma) və daxili (endo plaz ma).

Endoplazma – kiçik xırdalanmış şüşəni xatırladan kiçik d ə-

nə li şəffaf kütlədir. Ektoplazma şəffaf şüşəyə bənzər kütlədir və 

y a lançı ayaqlar əmələ gəldikdə xüsusilə yaxşı görünür.

Amöb şəffafdır, rəngsizdir, canlı amöbün nüvəsi görünür. E n-

dop lazmada  həzm  olunmanın  müxtəlif  mərhələlərində  olan  bir 

ədəddən bir neçəyə qədər eritrosit olur ki, bu da amöbün bu for-

ması üçün tipikdir. Buna görə də onu çox zaman hematofaq və 

ya  eritrofaq  adlandırırlar.  Digər  növ  amöblərdən  öz  hərəkətinə 

görə fərqlənir. Böyük vegetativ forma kəskin amöbiazla xəstənin 

653

təzəcə  ifraz  olunmuş  maye  nəcisində  aşkar  edilir  və  diaqnozu 

d ə qiq təsdiq edir.

3.Boşluqforması – yoğun bağırsağın yuxarı şöbələrinin boş-

luğunda  yaşayır  və  dizenteriya  amöbünün  əsas  forması  s a yılır. 

Boşluq formaları rekonvalessentlərin və ya xroniki amöb dizen-

te riyası  ilə  xəstələrin  təzəcə  ifraz  olunmuş  maye  nəcis lə rin də 

aşkar edilir. Parazitgəzdirənlərin və ya remissiya dövründə olan 

xəs tələrin formalaşmış və ya yarımformalaşmış nəcis lə rin də m ü-

əyyən  edilmir.  Onları  aşkar  etmək  üçün  bağırsağın  yuyulması 

nəticəsində alınmış nəcisi və ya duz işlədicinin qəbulundan son-

rakı  son  nəcis  porsiyalarını  müayinə  etmək  lazımdır.  Amöbün 

boş luq  formalarının  törədicigəzdirmə  tezliyi  və  sistaların  rast 

gəlməsi xeyli dəyişir: Asiyada – 13-34%, Afrikada 17-58%, A v-

ropada 15-40%.

4.Sistaönüforma – adətən, yarımformalaşmış nəcisdə aşkar 

edilir. Quruluşuna görə boşluq formanı xatırladır, vakuollar yox-

dur, yavaş-yavaş hərəkət edir, sitoplazmada bəzən az miqdarda 

bakteriyalar görünür.

Sista  yoğun  bağırsağın  aşağı  şöbələrində  boşluq  (sistaönü) 

for madan əmələ gəlir. Sistalar xroniki xəstələrin və ya parazit-

gəz   dirənlərin formalaşmış və ya yarımformalaşmış nəcisində aş -

kar edilir.

Növ mənsubiyyətini dəqiqləşdirmək üçün sistaları Lüqol məh-

lulu  ilə  rəngləyirlər.  Bu  zaman  4  nüvə  üzük  şəklində  aydın  g ö-

rünür ki, bu da dizenteriya amöbünün sistası üçün xarakterikdir. 

Yetişməmiş sistada 1-3 nüvə olur.

Həyat tsikli. Dizenteriya amöblərinin boşluq forması insanın 

yoğun bağırsağının yuxarı şöbəsində yaşayır və ona ziyan yetir-

mir. Lakin bəzi şəraitdə patogen toxuma formalarına çevrilərək 

bağırsaq divarlarına daxil olurlar.

Bağırsaq möhtəviyyatı ilə birlikdə passiv hərəkət edən boşluq 

forması onun son şöbələrinə daxil olur. Burada əlverişsiz şərait 

(susuzlaşma, bakterial floranın dəyişməsi, mühitin PH-nın dəyiş-

məsi və s.) amöbün məhv olmasına və ya onların sistalara çev ril-

mə sinə səbəb olur. Sistalar nəcislə birlikdə ətraf mühitə düşür və 

burada uzun müddət saxlanılır. İnsan üçün yetkin 4 nüvəli sista-

lar yoluxdurucu olur.

654

Törədici su və qida məhsulları, çirkli əllər, milçək, torpaq və s. 

vasitəsilə  ötürülür.  Milçəklər  amöbün  mexaniki  keçirici ləridir. 

Mil çəklərin xarici örtüklərində və bağırsağında 24 saata qədər sax -

lana bilirlər.

Dizenteriya və ya histoloji amöb insanda amöb dizenteri ya-

sı nı və ya amöbiaz törədir. Onlar yoğun bağırsaqda çoxsaylı x o-

ra lar əmələ gətirirlər.

Xəstəlik müxtəlif ağırlıqda gedir və kəskin və ya tədricən baş-

layır. Qarının aşağı hissəsində ağrılar, qırmızı rəngli nəcis qeydə 

alınır. Bədən temperaturu, adətən, normal olur. Xəstəlik kəskin-

ləş mə dövrlərinin olması ilə bir neçə il davam edə bilər. Ağır hal-

larda anemiya, üzülmə müşahidə olunur.

Bağırsaqdakı xoralardan amöbün toxuma formaları qan vasi-

tə silə qaraciyər, ağciyər, beyin və digər orqanlara daşına və ora-

da abseslər əmələ gətirə bilər. Bu ağırlaşmalar vaxtında müalicə 

olun mazsa, ölümlə nəticələnə bilər.

Dizenteriya amöbünü və ya onun sistalarını aşkar etmək üçün 

nəcis  müayinə  edilir.  Müayinə  üçün  təzə  ifraz  olunmuş  n ə cis 

götürmək  lazımdır.  Çünki  amöblər  10  dəqiqə  müddətində  öz 

hərəkətliliyini itirir və beləliklə, etibarlı diaqnostika təmin edil-

mir. Amöblərin sistalarını formalaşmış nəcisdə hətta nəcis müa-

yinə edilənə qədər bir neçə saat müddətində qalsa belə, aşkar e t-

mək olur.

Əgər  yalnız  boşluq  formaları  və  ya  sistalar  aşkar  edilmiş-

dirsə, onda amöb dizenteriyası diaqnozunu qoymaq olmaz, çünki 

onlar parazitgəzdirənliyin əlaməti ola bilər. Buna görə də kli nik 

gös tərişlər zamanı, başqa sözlə, amöbiazla xəstələnməyə şüb hə 

o l duqda bir neçə dəfə müayinə aparırlar, duz işlədici təyin edir-

lər, çünki böyük vegetativ və ya toxuma formalarını yalnız maye 

və  ya  yarımmaye  nəcisdə  aşkar  etmək  olar.  Bu  zaman  birinci 

növ bədə Patoloji qarışıqları (selik) müayinə edirlər.

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  xəstəliyin  kəskin  mərhələlərində 

n ə cislə yalnız toxuma, daha doğrusu, böyük vegetativ formalar, 

s a ğalma dövründə isə boşluq formaları və sistalar xaric edilir.

Konservasiya metodu işlənib hazırlanmışdır, lakin ibtidailər 

konservantda rənglənir və hərəkətlərini itirir, nəticədə onların l a-

bo rator müayinəsi çətinləşir.

655

Amöblərin Seroloji diaqnostika metodları da işlənib hazırlanıb 

(HAR, İFR).

Profilaktikası. – Bakterial və amöb dizenteriyası olan xəstə lər 

hospitallaşdırılır. Xəstələri evə o vaxt buraxırlar ki, həftə ə r zin də 

aparılmış müayinə zamanı 3 mənfi nəticə alınsın.

Sağalmış şəxslərdə də ishal müşahidə olunarsa, həmçinin sağ-

lam şəxslər arasında törədicigəzdirənləri aşkar etmək vacib dir sə, 

2 həftə ərzində azı 6 analiz vermək lazım gəlir.

Evə  yazılandan  sonra  sağalmış  şəxslər  poliklinikanın  infek-

sion xəstəliklər kabinetində bir ildən az olmayaraq dispanser qey-

diyyatında  saxlanılır  və  onların  nəcisini  dövrü  olaraq  müa yi nə 

edirlər.

İnsanın yoğun bağırsağında dizenteriya amöbündən başqa bir 

neçə növ qeyri-patogen amöblər yaşayır; bağırsaq amöbü (Enta-

moeba  coli),  Hartman  amöbü  (Entamoeba  hartmanni),  cırtdan 

amöb  (Endolimax  nana),  Byüçli  yodamöbası  (codamoeba  büt-

schlii), dientamöba (Dientomoeba fragilis), ağız amöbü (Entamo-

eba gingivalis).

Sərbəst yaşayan Patoloji amöblər qrupu da (neqleriyalar, a k an -

tamöbalar  və  hartmanellalar)  mövcuddur  və  onlar  çirkli  s u larda, 

nəm  torpaqda,  durğun  sularda,  lildə,  peyində  yaşayırlar.  İnsan 

dibində lil olan hovuzlarda, göllərdə çimdikdə yoluxur. A m öb lər 

burun, udlağa çimərkən və ya çirkli əllərlə düşür.

Amöblər,  xüsusilə  neqleriyalar  burun-udlaqdan  başbeyinə 

k e çir və insanın ağır xəstəliyini – birincili amöb meninqoen se f a-

li  tini törədirlər.

Epidemiologiyası. İnvaziya mənbəyi və rezervuar insan – amö-

biazın kəskin və xroniki forması ilə xəstə, rekonvalessent və sis  ta-

gəzdirən şəxsdir. İnvaziyalı şəxslərin sistaları ifraz etməsi bir çox 

illər ərzində davam edə bilər. Bir sutka müddətində sista gəzdirən 

nəcislə 300 mln və daha çox sista xaric etməyə qabildir. Yoluxma 

mexanizmi  –  fekal-oraldır,  yoluxma  yolu  –  adətən,  su  yoludur, 

lakin qida həmçinin sistalarla çirklənmiş əllər vasi tə si lə baş verən 

məişət  yoluxma  yolu  da  mümkündür.  İnsanların  təbii  həssaslığı 

yüksəkdir,  kontagiozluq  əmsalı  20%  təşkil  edir.  Keçi rilmiş 

xəstəlikdən sonra nisbi və qısamüddətli immunitet yaranır.

656

Amöbiaz dünyanın bir çox ölkələrində geniş yayılmışdır. Xəs-

təliyə daha çox tropik və subtropik iqlim rayonlarında rast gəlinir. 

Amöbiazla  ən  çox  orta  yaşlı  şəxslər  xəstələnirlər,  5  yaşa  qədər 

uşaqlar arasında xəstəliyə az-az təsadüf olunur. Xəstəlik həm ş ə-

hər, həm də kənd əhalisi arasında yayılmışdır, digər fəsillərə nis-

bətən  yay  mövsümündə  daha  çox  qeydə  alınır. Amöbiazda  risk 

qrupunu homoseksualistlər, psixiatriya klinika la rının pasiyentləri, 

QİÇS-li xəstələr təşkil edir.

Klinik  gedişin  xüsusiyyətləri. Amöbiazın  3  klinik  forması 

ayırd edilir: 1) bağırsaq amöbiazı; 2) bağırsaqdankənar amöbiaz; 

3) dəri amöbiazı.

Bağırsaq amöbiazi və ya 

amöb dizenteriyasi

Bu  klinik  forma  tez-tez  qeydə  alınır.  İnkubasiya  dövrü  1-2 

həftədən 3 ay və daha çox davam edir. Xəstəliyin simptomatikası 

uzun müddət ərzində az nəzərə çarpır – insanların əhvalı ümu -

milikdə dəyişmir. Amöbiazın bağırsaq formasının ən başlıca əla-

məti nəcisin pozulmasıdır. Xəstəliyin ilkin fazasında nəcis bol-

dur,  xarakterik  formaya  malikdir,  onun  içərisində  selik  qarışığı 

nəzərə  çarpır,  pis  qoxuya  malikdir,  sutkada  tezliyi  4-6  dəfəyə 

çatır.  Xəstəliyin  gedişində  defekasiya  aktlarının  tezliyi  sutkada 

10-20 dəfəyə qədər artır, nəcis bərk formasını itirir, şüşə yə bən-

zər  selik  şəklini  alır.  Patoloji proses inkişaf etdikcə qanın qarış-

ması baş verir, nəticədə nəcis “moruq” və ya “qırmızı qarağat j e-

lesi”  şəklinə  düşür  ki,  bu  da  amöbiaz  üçün  son  dərəcə  spesifik 

s a yılır (belə hallarda xoralı proses əsasən yoğun bağırsağın pro k-

simal şöbələrində, yəni kor və qalxan bağırsaqda lokalizasiya edir).

Bağırsaq amöbiazında qarın bir qədər dartılır. Qarının pal pa -

siyası ağrısızdır, bu da Patoloji prosesin ən çox lokalizasiya e t diyi 

nahiyədə daha qabarıq üzə çıxır. Amöbiaz zamanı ən çox y o ğun 

bağır sağın sağ hissəsi (kor və qalxan bağırsaq) ən çox z ə də lənir 

və ileosekal nahiyəni əllədikdə güclü ağrılar müşahidə o lu nur. 

Kəskin  bağırsaq  amöbiazı  ilə  xəstələrin  rektomanoskopiya 

müayinəsinin və kolonoskopiyanın aparıldığı zaman (Patoloji p ro  -

657

sesə  yoğun  bağırsağın  distal  şöbələri  cəlb  olunduqda)  dia metri 

2-20 mm olan xoralar, ən çox büküşlərin zirvəsində, aşkar edilir. 

B a ğırsağın rentgenoskopiyası və rentgenoqrafiyası yoğun bağır-

sağın şöbələrinin qeyri-bərabər dolmasını, spazmın olmasını və 

bağırsağın sürətlə boşalmasını aşkar etməyə imkan verir. 

  Bağırsaq  amöbiazının  kəskin  klinik  əlamətləri  pasiyentdə, 

bir qayda olaraq, 4-5 həftə saxlanılır. Sonra remissiya fazası baş 

verir  ki,  onun  davametmə  müddəti  bir  neçə  həftədən  bir  neçə 

aya  qədərdir.  Remissiya  simptomatikanın  residivləri  ilə  əvəz 

olunur. Xəstəlik xronik gedişli xarakter alır və spesifik terapiya 

aparılmadıqda bir çox illər və on illərlə davam edir. 

Bağırsaqdankənar amöbiaz

Parazitozun  bu  forması  arasında  ən  çox  aşağıdakı  təza hür lər 

qeydə alınır: 1) Qaraciyəramöbiazı. O, bağırsaq amöbiazının həm 

kəskin  təzahürləri  zamanı,  həm  də  bir  neçə  ay  (illər)  sonra  baş 

verə bilər. Qaraciyər amöbiazının iki klinik forması təsvir edilmiş-

dir: a) amöb hepatiti və b) qaraciyər absesi.

Kəskin  hepatit,  adətən,  bağırsaq  amöbiazının  əlamətləri  fo -

nu n da inkişaf edir. Sağ qabırğa altında ağrılarla birgə hepato m e-

qa liya  qeydə  alınır.  Palpasiya  bu  orqanın  bərkiməsi  haqqında 

dəyərli məlumatlar verir, bu zaman qaraciyər əlləndikdə bir q ə-

dər ağrılı olur. İkterus nadir hallarda inkişaf edir. Hərarət sub fe b-

ril dir, bəzən yüksəlmələrlə gedir, lakin dəyişməyə də bilər. Qan-

da mülayim leykositoz qeyd olunur.

Qaraciyərin amöb absesi: o, çox vaxt qaraciyərin sağ pa yının 

y u xarı  hissəsində  lokalizasiya  edir.  Qaraciyər  absesinin  daimi 

ə la  mət ləri hepatomeqaliya və ağrılardır ki, o da sağ çiyinə yayılır: 

xəstə hərəkət edərkən və dərindən nəfəs alarkən ağrılar güclənir. 

Qızdırma 39

0

C və yuxarı olur, temperatur əyrisi re mis siya, hek-

tik  və  ya  daimi  xarakterdədir.  Hərarətin  qalxması  tit rətmələrlə 

müşayiət olunur, hərarət aşağı düşdükdə tər ifrazı müşahidə edi-

lir. İntoksikasiya olduqca kəskin nəzərə çarpır. Dərinin turqoru 

azalmışdır, torpaq rəngi alır.

2) Ağciyəramöbiazı parazitlərin ağciyərlərə hematogen yolla 

düş məsi və ya qaraciyər absesinin plevra boşluğuna açılması z a-

658

manı  inkişaf  edir.  Bu  formanın  simptomatikası  –  spesifik  plev-

rap nevmoniya  və  ya  ağciyər  absesidir.  Xəstələr  çoxlu  miqdarda 

qanlı bəlğəm ifraz edirlər, bunu, adətən, obrazlı şəkildə “şokolad” 

bəlğəmi adlandırırlar. Amöb absesləri irinli plevritlərə, empie ma-

lara, piopnevmotoroksa, perikarditə, qaraciyər-ağciyər fistulları na 

və digər ağırlaşmalara səbəb ola bilər.

Uyğun  klinik  simptomlarla  təzahür  edən  beyin,  dalaq,  yu -

mur  talıqlar, böyrəklərin amöb abseslərinə çox nadir hallarda rast 

gəlinir və mahiyyətcə kazustik ağırlaşmalara və ya bağırsaq dan-

kənar amöbiazın formalarına aid edilir.

3) Dəriamöbiazı çox vaxt ikincili Patoloji proses sayılır. Dəri 

örtüklərində, əsas etibarilə perianal nahiyədə, aralıqda və sağ rı n a-

hi yəsində eroziv və (və ya) xoralaşmış zədələr formalaşır. Amöb 

xoraları qaraciyərin irinli fistulları ətrafında və ya amöb a b sesləri 

yarıldıqdan sonra əməliyyat tikişlərinin yaxınlığında yaranır. X o-

ra lar kifayət qədər dərindir, az ağrılıdır. Onların k ə nar ları qaral-

mışdır,  xoradan  pis  qoxu  gəlir.  Xoralı  zədələrdən  götürülmüş 

qaşıntılarda parazitin vegetativ formaları aşkar olunur.

Proqnoz – amöbiazın spesifik müalicəsi aparılmadıqda çox cid-

didir  və  qeyri-qənaətbəxşdir,  bağırsaqdankənar  amöbiazın  g e cik -

dirilmiş diaqnostikasında və ağırlaşmalar baş verdikdə letal nəti cə-

lər lə qurtarır. Erkən düzgün diaqnostikada və adekvat müalicədə 

proq noz əlverişli ola bilər.

Diaqnostika. Amöbiazın diaqnozu səylə yığılmış epidemio-

loji anamnez məlumatlarının, xəstəliyin anamnezinin, xəstəliyin 

kli nik mənzərəsinin və protozooloji müayinələrin müsbət nəticə-

lə rinin  (insanın  nəcisində  amöb  tapıldıqda)  əsasında  qo yulur. 

N a tiv yaxma praktik olaraq dizenteriya amöbünün toxu ma form a-

larının  aşkarlanmasının  ən  yaxşı  metodu  sayılır  və  sadəliyi  ilə 

fərq lənir və yalnız “nəm” şəraitdə (yığılmış nəcisi defe kasiyadan 

dərhal  sonra  müayinə  etmək  lazımdır)  amöblərin  hərə kəti  sayə-

sin də onları etibarlı surətdə təyin etməyə imkan verir. Nəcisi uzun 

müddət  saxladıqda  və  ya  onları  dezinfeksiya  vasitələrinin  i  z  ləri 

olan qaba yığdıqda amöblər məhv olur ki, bu da amöbiazın hipo-

diaqnostikasının başlıca səbəbidir. Xəstənin nəcisini və ya y  o  ğun 

b a ğır saqdan rektoro manoskopiya zamanı götürülmüş s e liyi müa-

yi nə edirlər.

659

Bağırsaqdankənar  amöbiaz  zamanı  qaraciyər  abseslərindən, 

ağciyərlərdən və ya digər orqanlardan onların punksiyası və ya 

y a rıl ması zamanı götürülmüş irin müayinə edilir. Nümunə hə min 

anda müayinə olunur, çünki amöblər hətta onları qısa müd dətdə 

saxladıqda belə tez ölür.

Nativ preparatların mikroskopiyası:  materialın  kiçik  porsi-

yasını əşya şüşəsinin üzərinə köçürür və örtük şüşəsi ilə örtürlər. 

Əvvəldə  pre parat  kiçik  böyüdülmədə  öyrənilir,  sonra  isə  ×40 

obyektivi a l tında baxılır. Amöblər girdə və ya oval törəmələr şək-

lindədir.  O n ların  ölçüsü  15  mkm-dən  40  mkm-ə  qədərdir.  S i-

toplazma iki qata ayrılmışdır. Xarici qatı (ektoplazma) psevdo-

podiyalar əmələ g ə tirir. Ektoplazma dənəvərdir. Udulmuş erit ro-

sitlər  (he ma tofaqlar  və  ya  eritrofaqlar)  olan  amöblər  də  aşkar 

edilir, qeyri-patogen amöb lər belə xüsusiyyətlərə malik deyildir. 

Sistalar da aşkar edilə bilər: onların forması dairə vidir, ölçüləri 

12 mkm, sitoplazma xırda dənə li dir, udulmuş hissəciklər yoxdur. 

Nativ preparatlarda nüvə görünmür.

Rənglənmiş preparatlar:  yaxmalar  şüşə  üzərinə  bakterioloji 

ilgək vasitəsilə yayılır. Şaudin məhlulu ilə fiksə edirlər (1 hissə 

s ü ley mani məhlulunun doymuş məhlulu və 1 hissə 96

0

 etanol, 2-5 

damcı  buzlu  sirkə  turşusu  əlavə  edirlər),  20-25  dəqiqə  fiksə 

edirlər, sonra 5 dəqiqə 70

0

 etanolda saxlayır, 70

0

 yodlu spirtdə y u-

yur və n ə hayət, təkrar 5 dəqiqə ərzində 70

0 

etanolda fiksə edir lər.

Preparatları 70

0 

etanolda aylarla saxlamaq olar. Onları Hey-

denhayn üzrə boyayırlar: yuyulmuş preparatları 4,5%-li dəmir-a-

m  monyaklı zəy məhluluna yerləşdirir, yuyur və rəng ləmək üçün 

1%-li  hematoksilin  məhlulunda  12-24  saat  ərzində  saxlayırlar. 

Sonra  preparatı  yuyur  və  1-2%-li  dəmir-ammonyaklı  zəy  məh-

lu lu ilə işləyirlər ki, bunu da mikroskop altında müşahidə edirlər 

(nüvə əmələ gələnə qədər). Preparatı yuyur, dərəcəsi artırılmaqla 

(70

0

, 80

0

, 96

0

) etanolda hər biri 3-5 dəqiqə olmaqla susuzlaşdırır 

və nəticədə uzunmüddətli istifadəyə yararlı preparat alınır. A m-

öb lərin  boyanması  üçün  digər  vasitələr  də  məlumdur  (Faust, 

Hanzen, Delyafild və b. görə).

Mikroskopikşəkil: toxuma forması dairəvi və ya oval forma-

da dır, endo- və ektoplazma dəqiq ayrılmışdır. Endoplazma boz-

660

y a səməni rəngdə, xırda dənəlidir. Udulmuş eritrositlər qara rəng-

də dir. E. histolytica digər amöb növlərindən nüvənin quruluşuna 

görə fərqlənir. E. histolytica-da o, diametri 5 mkm-ə qədər olan 

q o vuqcuq  şəklindədir,  qişa  ilə  örtülmüşdür,  qara  rəngə  boyan-

mışdır,  ona  xromatin  dənələri  yapışmışdır.  Kario soma  həmişə 

nüvənin  mərkəzində  yerləşmişdir.  Sistaların  qişası  rəng lən mə-

miş dir, sito plaz ma göy-boz rəngə, nüvənin xromatini, kariosoma 

və xromatofil ci sim ciklər – qara rəngə boyanır. 4 nüvəli sistaları 

aşkar etmək lazımdır.

Amöblərinkultivasiyası: amöbiazın diaqnostikasının əlavə m  e  -

to dudur. Əkmələri Beka, Drolava, Pavlova və s. mühitlərinə apa-

rırlar. Kultivasiya temperaturu 37

0

 C-dir. Təzə mühitlərə y e nidən 

əkmə 24 və 48 saatdan sonra həyata keçirilir. Amöblər s ı naq ş ü-

şə lərinin  dibində  böyüyür. Amöblərin  böyüməsinə  ç ö kün tünün 

tək rari mikroskopiyası ilə nəzarət edirlər.

Bioloji  sınaqda  pişik  balalarını,  küçükləri,  dovşanları,  siço-

vulları, dəniz donuzlarını intrarektal yoluxdururlar. Heyvan larda 

3-8  gündən  sonra  amöbiazın  klinikası  inkişaf  edir.  Tö rədicilər 

hey  van ların nəcisində mikroskopik yolla aşkar olunur. Diaqnosti-

kanın  müvəffəqiyyətlə  aparılması  üçün  bir  xəstədən,  heç  o l-

mazsa, 5-6 preparat hazırlamaq və müayinə etmək vacibdir.

Qaraciyərin amöb absesində və bağırsaqdankənar digər zədə-

lən mələrdə nəcisdə amöbü tapmaq mümkün deyildir. Ona görə 

də belə hallarda diaqnostika üçün xəstənin qan zərdabında əks ci-

sim lərin  aşkarlanmasına  yönəldilmiş  Seroloji  diaqnostika  m e-

tod larını istifadə edirlər. Bu məqsədlə DHAR, həmçinin ENAR 

(REMA) reaksiyalarının işlədilməsi daha faydalıdır. Əkscisimlər 

xəstəliyi keçirmiş şəxslərdə də tapıla bilər, ona görə də titrin art-

masını qeydə alan cüt zərdabları müayinə etmək məq sə də uy ğun-

dur. Habelə toxu malarda əkscisimlərin və amöblərin aşkarlanması 

üçün  immun flüoressensiya  metodları,  immun fer ment  ü s ul ları  da 

tətbiq olunur. Bioloji sınaqlar da müəyyən əhə miyyət kəsb edir. 

Parazitoloji diaqnostika ex tempore götürülmüş yeni xaric edil-

miş nəcisdən hazırlanmış bir neçə nativ yaxmada amöbün vege-

tativ formalarının aşkar edilməsinə yönəldilmişdir.

661