Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Amöbiazın müalicəsi. Xəstəliyin müxtəlif formalarına və bak -

terial floraya törədicinin təsir mexanizmini və onların istiqa mətini 

nəzərə  alan  preparatların  istifadəsinə  əsaslanmış  kompleks  tera-

piya tətbiq olunur.

Spesifik müalicə üçün əsasən metronidazol (trixopol, flaqin, 

klion) istifadə edilir ki, o da böyüklərə 30 mq/kq sutqalıq dozada 

(0,6-0,8 q gündə 3 dəfə) 5-10 gün ərzində təyin edilir. Müalicə 

aparıldıqdan sonra amöbün boşluq formasından tam azad ol ma 

müm kün  olmadığı  üçün  əlavə  diloksanid  furoat  böyüklərə  500 

mq dozada gündə 3 dəfə 5-10 gün ərzində, uşaqlara sutqada 20 

mq/kq dozada 3 dəfə 5-10 gün ərzində təyin edilir. Kolit sindro-

munun qarşısının tezliklə alınması üçün metronidazolla aparılan 

müalicə kompleksinə enterosodiv 2 həb dozada sutqada 3 dəfə 

10  gün  ərzində  daxil  edirlər.  Bağırsaq  amöbiazında  tini dazol 

(fasicin) 0,6 dozada gündə 2 dəfə olmaqla 5 gün ərzində və orni-

dazol  (tiberal)  500  mq  dozada  gündə  2  dəfə  5-10  gün  ərzində 

təyin ed i lərsə, daha səmərəli nəticə verər.

Spesifik  terapiya  antibiotiklərin  (tetrasiklinlərin)  təyin  edil-

mə  si ilə tamamlana bilər. Adekvat dərman müalicəsi amöbo ma-

la rın i t məsinə gətirib çıxarır.

Mübarizə və profilaktika tədbirləri. Amöbiazla xəstələr müt  -

ləq hospitalizasiya olunmalı və stasionar şəraitdə müalicə almalı-

dırlar. Xəstəliyi keçirmiş şəxslərin evə yazılması labora toriya n ə-

z a rəti  altında  həyata  keçirilməlidir.  Epidemik  ocaqda  olan 

şəxs lər sistagəzdirməyə görə müayinəyə cəlb edilirlər. De zin fek-

siya  məqsədilə  3%-li  lizol  məhlulu  işlədilir.  Amöbiazın  pro-

filaktikasında sudan səmərəli surətdə istifadə edilməyə (su mən-

bə lərinin  nəcislə  çirklənmədən  qorunması),  ictimai  qidalanma 

m  ü    əs   sisələrində, uşaq müəssisələrində və su kəməri şəbəkəsinin 

fəh  lələri arasında xəstələrin və törədicigəzdirənlərin aşkar edil-

məsinə böyük diqqət verilir. Şəxsi gigiyena qaydalarının göz lə-

nilməsi vacibdir, bu zaman tərəvəz və meyvələrin isti su ilə y u-

yul masına ciddi yanaşmaq lazımdır. Kiçik çaylardan, arxlardan 

və digər açıq su mənbələrindən su içmək olmaz.

 

662

Qamçılılar sinfi

Qamçılıların fərqləndirici xüsusiyyəti bir və ya bir neçə qam-

çının olmasıdır. Qamçılıların bədənində xüsusi orqanoid – kine-

toplast  vardır.  Onun  funksiyası  qamçının  hərəkət  etməsi  üçün 

enerji hasil etməkdir. Bəzi növlərdə qamçılardan biri bədən b o-

yunca keçir və onunla nazik arakəsmə vasitəsilə birləşərək dal-

ğaşəkilli  membran  əmələ  gətirir.  Bu  membran  ibtidainin  h ə rə-

kətini təmin edir.

Adı çəkilən sinfin çoxsaylı növləri arasında insan üçün daha 

patogen  əhəmiyyətə  malik  olanlar  leyşmaniya  və  tripanoso ma-

lardır. Onlar insana qansoran keçiricilər vasitəsilə ötürülür. Digər 

nümayəndəsi lyambliyalar bağırsaqda, trixomonadların müx   təlif 

növləri bağırsaqda, ağız boşluğunda və sidik cinsiyyət orqanla-

rında yaşayır. Bu ibtidailər çox geniş yayılmışdır.

Leyşmaniozlar

İnsan üçün leyşmaniyaların bir neçə növü patogendir. Leish-

maniyatropica– antroponoz (şəhər) dəri leşmanio zunu, Leish-

mania macor  –  zoonoz  (səhra)  dəri  leyşmaniozunu  törədir. 

Leishmaniabraziliensis – cənubi Amerikada rast gəlinir və dəri-

selikli qişa (amerika) leyşmaniozunu törədir. Leishmaniadono-

vani  –  visseral,  daxili  (hind,  kala-azar)  leyşmaniozunu  törədir. 

Leishmaniainfantum – visseral (Aralıq dənizi) leyşmaniozunun 

törədicisidir.

Azərbaycanda leyşmaniyaların 2 növünə rast gəlinir: Leish-

mania tropica və Leishmania donovani.

Leyşmaniyalar 2 inkişaf mərhələsi keçirlər: qamçısız və qam-

çılı. Qamçısız  forma  ovalşəkillidir,  nüvəsi  dairəvi  olub,  h ü cey-

rənin 1/3- ni tutur. Onurğalı sahibin (insan, it, gəmiricilər) b ə də-

nində  rast  gəlinir,  makrofaqlarda,  sümük  iliyi,  dalaq,  qar a ci yər 

h ü  ceyrələrində hüceyrə daxilində parazitlik edirlər. Bir zədə lən-

miş hüceyrə daxilində onlarla leyşmaniya ola bilər. Sadə b ö lün-

 mə yolu ilə çoxalır.

Qamçılı forma hərəkətlidir. Onurğasız sahiblərdə – (mığmı-

ğalarda) hünülərdə və qidalı mühitlərdə inkişaf edirlər.

663

Həyat tsikli. Leyşmaniozlar tranmissiv infeksiyalar qrupuna 

aid edilir. Keçiriciləri kiçik qansoran həşəratlar, hünülərdir. H ü-

nülər xəstə insan və ya heyvandan qan soran zaman yoluxurlar. 

İlk  sutqalarda  udulmuş  qamçısız  formalar  (leyşmanial  forma) 

qam çılı formaya (leptomonаd forma) çevrilir, çoxalır və 6-8 gün-

dən sonra hününün udlağında toplanır.

Yoluxmuş hününün insan və ya heyvanı dişləməsi zamanı h ə-

rə kətli forma udlaqdan yaraya keçir və leyşmaniyanın növün dən 

asılı olaraq dəri və ya daxili orqanların hüceyrələrinə daxil olur-

lar. Burada onlar qamçısız formaya çevrilirlər.

Leyşmaniozlar zamanı infeksiya mənbələri müxtəlif olur: hind 

visseral  (kala-azar)  leyşmanioz  zamanı  –  xəstə  adamlar, Aralıq 

d ə nizi visseral leyşmaniozu zamanı – çaqqal, tülkü, itlər və s.

Dəri leyşmaniozu zamanı infeksiya mənbəyi ya xəstə adam-

lar (antroponoz forma), ya da vəhşi gəmiricilər – böyük və qır-

mızı quyruq qum siçanlarıdır.

Klinik mənzərə. Visseral leyşmaniozla çox zaman uşaqlar xəs-

tələnirlər. Davametmə müddəti bir neçə həftədən bir neçə aya q ə-

dər  olan  inkubasiya  dövründən  sonra  xəstənin  bədən  tempera-

turu artır, adinamiya, rəngin avazıması, süstlük müşahidə olunur, 

i ş  taha azalır. Anemiya inkişaf edir. Xəstəlik bir neçə ay davam 

edir və spesifik müalicə almadıqda, adətən, ölümlə nəticələnir.

Dəri leyşmaniozunda inkubasiya dövründən sonra mığmığa-

ların  dişlədiyi  yerdə  qırmızı  rəngli,  orta  bərklikdə,  adətən,  az 

ağrılı  kiçik  düyüncüklər  əmələ  gəlir.  Düyüncüklər  tədricən  b ö-

yü yür və antroponoz forma zamanı 3-6 həftədən, zoonoz forma 

zamanı isə 1-3 həftədən sonra xoralaşırlar. Xəstəlik bir neçə ay, 

a n tro ponoz forma zamanı – bir ildən artıq davam edir və sağalma 

ilə  qurtarır.  Xora  yerlərində  çapıqlar  əmələ  gəlir.  Xəstəlikdən 

sonra immunitet formalaşır.

Visseral leyşmaniozun son diaqnozunu sümük iliyi yaxması-

nın  mikroskopiyası  zamanı  leyşmaniyaların  tapılmasına  əsasən 

qoyurlar. Sümük iliyini almaq üçün döş sümüyünün, qalça s ü mü-

yünün darağının və ya bud sümüyünün yuxarı hissəsinin punksi-

yasını həkim özü yerinə yetirir.

Preparatda leyşmaniyalar qrup şəklində və ya tək-tək, h ü cey-

rənin daxilində və ya xaricində yerləşə bilər. Dəri leyşmaniozu 

664

z a manı materialı düyüncükləri və ya infiltratı skalpellə boz-qanlı 

maye görünənə qədər qaşımaqla alırlar.

Leyşmaniyalar xoralanmanın erkən mərhələlərində asan lıqla 

aşkar edilir. Xoraların irinli ifrazatında yalnız deformasiya olun-

muş və parçalanmış leyşmaniyalar aşkar edilir ki, bu da diaqnozu 

qoy mağı  çətinləşdirir.  Xoraların  sağalma  mərhələsində  leyşma-

niyalar az hallarda aşkar edilir. Bəzən bakterioloji metoddan da 

istifadə olunur.

Profilaktikası  – Visseral leyşmanioz zamanı xəstələri erkən 

aşkar etmək üçün həyətbəhəyət müayinələrin aparılması, sahibsiz 

itlərin qırılması və qiymətli cinslərdən olan itlərin baytar həkim 

tərəfindən müayinəsi lazımdır. Zoonoz dəri leyşmaniozu zamanı 

vəhşi gəmiricilərin qırılması, profilaktik peyvəndlərin aparılması 

məs ləhətdir.

Bütün  növ  leyşmaniozlarla  xəstələnmənin  qarşısını  almaq 

məq sədilə hünüləri qırır, onların yumurta qoyduqları yerləri ləğv 

edir, yaşadıqları yerləri kimyəvi maddələrlə işləyir, həmçinin h ü-

nüləri  insanları  dişləməsindən  qorumaq  üçün  tədbrlər  planı  h a-

zırlayırlar (repellentlər).

Dəri leyşmaniozu

Şəhər  tipli  dəri  (antroponoz)  leyşmaniozu.  Kəskin  inva-

zion xəstəlik olub, törədicinin daxil olduğu yerdə dərinin xoralı 

zədələnmələri  və  sonradan  tipik  çapıqlaşma  ilə  səciyyələnir. 

Dəri leyşmaniozunun bu formasına (gec xoralaşan) bəzən Boro-

vski xəstəliyi, aşxabad, il yarası da deyilir. 

Törədici.  Şəhər  tipli  dəri  leyşmaniozunun  törədicisi  qam-

çılılar sinfindən olan Leishmaniatropicaminor (leyşmaniyanın 

kiçik forması) sayılır. 

Leyşmaniyalar 2 inkişaf mərhələsi keçir: qamçısız, hücey rə da-

xili (leyşmanial) mərhələ onurğalı sahibin orqanizmində – bu tip-

də  insanda;  qamçılı, leptomonad,  hərəkətli  forma  –  keçiricinin 

(hününün) orqanizmində yerləşir.

Kulturalarda süni mühitlərdə leyşmaniyalar leptomonad for-

malar  şəklində  inkişaf  edirlər.  Parazitin  leyşmanial  mərhələsi 

665

oval və ya armudşəkilli formaya malikdir, ölçüsü 3-5×1-3 mkm. 

Lep  tomonad mərhələ hərəkətlidir, qamçısı vardır, 10-12×5-6 mkm 

ölçüdə uzunsov formadadır, qamçının uzunluğu 16-26 mk m, orta 

h  e  sabla  20  mkm-ə  çatır.  Leyşmaniyalar  müxtəlif  q i da lı  mühit-

lər də  (duru,  yarıduru,  bərk)  yaxşı  böyüyür.  Onlar  üçün  klassik 

mühit NNN-aqar mühiti (dovşanın steril defibrin ləş di ril miş q a-

nın da) sayılır.

İnvaziya mənbəyi. İnvaziya mənbəyi xəstə insandır.

İnvaziya mənbəyinin yoluxduruculuq dövrü. İnvaziya m ən    -

bə yi xoralar olduqda xəstəliyin bütün inkişaf dövründə (t ə q ri bən 

1 il ərzində) yoluxdurucudur. Xoralar çapıqlaşdıqdan son ra o n lar 

təhlükəsiz olur. 

Yoluxma mexanizmi və yolları. Törədicinin yoluxma mexa-

nizmi – transmissivdir. Yoluxma Phlebotomus cinsi hünülərinin 

h e matofaq dişi fərdlərinin dişləməsi zamanı, əsasən də bədənin 

açıq hissələrini, xüsusən də üzü dişlədikdə, baş verir. 

Şəhər  dəri  leyşmaniozunun  törədicisi  Ph.sergenti,  Ph.cau ca-

sicus, Ph.papatasii hünüləri ilə yayılır ki, bunlar da şəhər və kənd-

lərdə sinantrop həyat tərzi keçirlər. 

Həssaslıq və immunitet. Şəhər tipli dəri leyşmaniozuna həs-

saslıq  ümumidir,  keçirilmiş  xəstəlik  nəticəsində  reinvaziyalara 

qarşı  immunitet  formalaşır.  Humoral  immunititet  az  miqdarda 

ə m ə lə  gələn  qeyri-spesifik  əkscismlərlə  şərtlənir.  Bunun  əksinə 

ola raq, T-hüceyrə immuniteti inkişaf edir ki, o daha davamlı və gər -

gin olur.

Epidemik prosesin təzahürü. O ölkələrdə yayılmışdır ki, ora -

da minimum 1,5-2 ay ərzində sutqalıq temperatur +20

0

C-dən a ş a   ğı 

deyildir (Afrika, Asiya, Latın Amerikası ölkələri, İtaliya, Portuqa-

liya, Almaniya, Albaniya, Fransa və s.). MDB ölkələ rin də leyş-

manioz praktik olaraq ləğv edilmişdir.

Təkrari  yoluxmalara  qarşı  əmələ  gələn  rezistentlik  davam-

lıdır və xəstəlikdən 6 ay sonra inkişaf edir. Şəhər tipli leyşmani-

ozla keçiricinin arealında yerləşmiş böyük kənd və şəhərlərin s a-

kin ləri  yoluxur.  Xəstəliyə  bütün  il  ərzində  rast  gəlinir,  ən  çox 

ş ə hərin sıx məskunlaşmış yerində yaşayan uşaqlar və böyüklər xəs-

tələnir. Xəstəliyin invaziya mənbələrinin yaşadığı ayrı-ayrı kvartal-

lara uyğunlaşması müəyyən edilir.

666

İnkubasiya dövrü. 2 aydan 1,5 ilə qədərdir, orta hesabla 3-7 

aydır.

Əsas klinik əlamətləri. Dişləmə yerində açıq sahələrdə, əsa-

sən də üzdə xırda, tək-tək, nadir halda çoxsaylı parlaq səthə ma -

lik  dairəvi  qabarcıqlar  əmələ  gəlir.  Tədricən  onlar  bozumtul, 

son  ra isə qırmızı- qonur və ya göyərmiş rəng alırlar. Bir neçə ay -

dan sonra qabarcıqlar sorula bilər, lakin daha çox onlar xo ra la-

şır lar.  Xora  dairəvidir,  qabıqla  örtülmüşdür,  xəmirə  bənzəyir, 

ş əbə  kəli k ə narları vardır; sero-hemorragik xora möhtəviyyatında 

xəs  təliyin  törədiciləri  aşkar  edilir.  Xoralaşma  qranulomaların 

ə m ə  lə gəlmə sin dən etibarən 6 ay, bəzən isə 1 il sonra baş verir. 

Z ə də lən mə y e rində diametri 15 mm olan ulduzvarı çapıq əmələ 

gəlir. Proq noz, adətən, qənaətbəxşdir. 

Müalicə. Sürmə preparatlarından (solyusurmin), delaqil, m o-

no misin, aminoxinol istifadə olunur.

Laborator  diaqnostika.  Dağılmamış  qabarcığın  punktatı 

(se roz-hemorragik ekssudat) və ya dağılmış xoradan qaşıntı m ü-

a yinə  edilir.  Bakterioskopiya  üçün  yaxmanı  Romanovski  üsulu 

ilə boyayırlar. Bu zaman parazitin protoplazması göy rəngə, n ü-

vəsi – qırmızı-yaqut rənginə boyanır. Xəstəliyin ikinci yarısında 

bak te rioskopiya nəticə verə bilməz. Ən etibarlı metod materialın 

NNN mühitinə əkilməsidir, az hallarda ağ siçanlarda bioloji s ı-

naq  qoyulur.  Leptomonadlardan  olan  antigenlə  dəri-allergik  s ı-

naq qoyulur ki, o da xəstəliyin ilk ayında müsbət olur.

Profilaktik  tədbirlər.  Xəstəliyin  yayılmasının  qarşısını  al -

maq məqsədilə xəstələrin erkən aşkarlanmasını və müalicəyə cəlb 

edilməsini  həyata  keçirirlər.  Hünülərin  uçuş  yerlərində  y a şayış 

məskənlərində kütləvi zərərləşdirmə (tiofos, heksaxloran) apar-

maq  lazımdır.  Fərdi  qorunmaq  üçün  dəriyə  repellentlərin 

çəkilməsi, pəncərələrin torlanması, yataq miçətkənlərindən isti-

fa də edilməsi məsləhət görülür. Son vaxtlar vaksinoprofilaktika 

aparılır ki, o da dəri leyşmaniozunun hər 2 tipinə qarşı immuni-

tet yaradır.

Əksepidemik tədbirlər. Leyşmaniozun dəri forması ilə xəs-

tə lər müalicəyə cəlb olunmalıdırlar. İnfeksiyanın hünülər vasi tə-

si lə yoluxma imkanını aradan qaldırmaq üçün zədələnmiş sahəni 

667

örtən sarğıların (leykoplastır) qoyulması, mənzildə hünülərin q ı-

rılması tövsiyə edilir. 

Kənd tipli (səhra) dəri leyşmaniozu. Kəskin invazion xəs tə-

lik olub, şəhər tipli dəri leyşma nio zuna bənzəyir, lakin ondan dəri 

zədələnmələrinin kəskin-iltihabi xarak teri ilə fərqlənir. Bu for ma 

Borovski xəstəliyinin 2-ci tipi (kəskin nekrozlaşan), murqab, pen-

din xorası da adlanır.

Törədici. Şəhər tipli dəri leyşmaniozunun törədicisi Leishma-

nia tropica major (leyşmaniyanın  böyük  forması),  leyşmanial 

mər  hələnin  ölçüləri  (4-6×1-3  mkm)  L. tropica minora nisbətən

b ö yükdür. Başqa cəhətlərinə görə şəhər tipli dəri leyşmaniozu ilə 

oxşardır.

İnvaziya mənbəyi. İnvaziya mənbəyi qumluq səhraların s a-

kinləri  olan  vəhşi  gəmiricilər  –  qum  siçanları:  böyük,  qır mızı-

quy  ruq siçanlar, həmçinin nazikbarmaq sünbülqıran sayılır. B ö-

yük qum siçanının leyşmaniyalarla yoluxması 70%-ə çatır, bəzi 

biotoplarda isə başdan başadır. Leyşmaniyaların gəmirici popul-

yasiyasında sirkulyasiyası Phlebotomus cinsi qansoran hünüləri 

vasitəsilə həyata keçir.

İnvaziya  mənbəyinin  yoluxduruculuq  dövrü.  Gəmiricilər 

sp on  tan  olaraq  leyşmaniozla  7,5  ay  ərzində  xəstələnir,  onların 

q  u  laqları, burnu, göz qapaqları zədələnir. Hünülər-hematofaqlar 

yoluxdurucu sayılır. Hünü qansormadan 6-8 gün sonra yoluxdu-

rucu olur. 26-30

0

C temperaturda hününün tam metaformozu 1 ay 

d a vam edir.

Yoluxma mexanizmi və yolu. Yoluxma mexanizmi – trans-

missivdir.  Parazit  gəmiricilərin  yuvalarında  yaşayan  Phleboto-

mus cinsi – Ph.papatasii, Ph.sergenti, Ph. caucasicus hünülərinin 

hematofaq  dişi  fərdlərinin  dişləməsi  zamanı  ötürülür.  Yoluxma 

i n sanın fəaliyyəti nəticəsində (səhra və yarımsəhraların məskun-

laş  ması) yaranmış antropurgik ocaqlarda baş verə bilər. Hününün 

uçuş radiusu – 1,5-2 km-ə çatır.

Həssaslıq və immunitet şəhər dəri leyşmaniozunda olduğu k i-

midir. İmmunitetin fərqləndirici cəhəti ondadır ki, səhra tipli dəri 

leyşmaniozunda o daha tez (xəstəliyin başlanğıcından 2 ay son-

ra) yaranır və homoloji superinfeksiyaya qarşı davamlı rezis ten t-

lik əmələ gəlir.

668

Epidemik prosesin təzahürləri. Asiya ölkələrində (Hindis-

tan, ÇXR), Afrikada (Saxara), həmçinin Ərəbistan yarımadası və 

c ə nubi Avropada rast gəlinir.

MDB ölkələrindən Özbəkistan və Türkmənistan respubli ka-

larında müəyyən rayonlarda sporadik şəkildə qeyd olunur. Dəri 

leyşmaniozundan fərqli olaraq, immunitet daha tez – xəstəliyin 

baş lanğıcından  2  ay  sonra  əmələ  gəlir.  Xəstəlikdə  mövsümilik 

q  a  barıq  ifadə  olunur,  avqust-sentyabrda  xəstəlik  keçirənlərin 

sayı ən yük sək həddə çatır. Ağır epidemik alovlanmalar da baş 

verə bilər. Kənd (səhra) tipli dəri leyşmaniozu səhra və y a rım-

səh raların məs kunlaşmasında iştirak edən köçkünlər, inşaatçılar, 

geoloqlar və digər kontingentlər arasında qeydə alınır. Məskun-

laşma yer lə rinin ə t rafında yerləşən kənd məntəqələrində də rast 

gəlinir.

İnkubasiya dövrü. 1-4 həftədir.

Əsas  klinik  əlamətləri.  Şəhər  formasında  rast  gəlinən  dəri 

z ə də lənmələrindən fərqli olaraq, kəskin nekrozlaşan formada qra-

nulomalar üzə nisbətən daha çox aşağı ətraflarda yerləşirlər. Baş-

lanğıc infiltrat kəskin-iltihab, furunkulabənzər xarakter alır, pro-

sesin  inkişafı  tezləşmişdir  –  1-3  həftədən  sonra  xoralaşma  baş 

verir, bütün proses – dişləmədən xoranın epitelləşməsinə qədər 

olan müddət 2 aydan 6 aya qədər çəkir. Çapıqlar həmçinin atro-

fik xarakter, “ştamplı” forma alır. Müalicə və proqnozu – şəhər 

tipli leyşmanioza oxşardır.

Laborator diaqnostika şəhər tipində olduğu kimidir.

Profilaktik tədbirlər. Şəhər tipli dəri leyşmaniozunda apa-

rılan  profilaktik  tədbirlərə  əlavə  olaraq  kənd  leyşmaniozunun 

qarşısının  alınması  məqsədilə  yaşayış  məskənlərində  və  ya  iş 

yer  lə rində (ekspedisiya, tikinti) 1,5-3 km radiusunda ətrafda g  ə  -

mi    ri cilərin  və  hünülərin  qırılmasına  yönəldilmiş  tədbirlərin  h ə-

yata keçirilməsi vacibdir.

Əksepidemik tədbirlər. Şəhər tipli dəri leyşmaniozunda o l-

du  ğu kimi aparılır. Həmçinin xəstənin təbii endemik ocaqda o l-

ma sını, peşəsi və ya onun hər hansı endemik ocağa getməsi araş-

dırılır.

669

 Visseral leyşmanioz

Xronik gedişli, temperaturun dövri surətdə artması, proqres-

siv ləşən  qanazlığı,  leykopeniya,  qranulositopeniya,  hepa to sp le-

no meqaliya və kəskin şəkildə arıqlama ilə səciyyələnir. Xəstəlik 

həm çinin kala-azar, uşaq leyşmaniozu, daxili leyşmanioz da a d-

landırılır.

Visseral leyşmaniozun 2 əsas formaları ayırd edilir: Hin dis tan 

kala-azarı və Aralıq dənizi.

Törədici. Visseral leyşmanioz qamçılılara aid olan Leishma-

nia donovani  (infantum)  tərəfindən  törədilir,  onun  biologiyası 

bəzi fərqlər istisna olmaqla şəhər tipli dəri leyşmaniozuna oxşar-

dır. Bu fərqlər: leyşmanial formalar (qamçısız) visseral leyşma-

niozda  dalaq,  qaraciyərin  qan  və  limfa  kapillyarlarının  endotel 

h ü ceyrələrində, limfa düyünlərində, makrofaqlarda, sümük iliyi-

nin mielositlərində (retikulo-endotelioz) aşkar edilir. 

İnvaziya  mənbəyi.  İnvaziya  mənbəyi  çaqqallar,  tülkülər, 

o x   lu kirpilər, qum siçanlarıdır. Onlar vasitəsilə invaziyanın rezer-

vuarına sinantrop və ev heyvanları da (itlər, bəzən pişiklər də) cəlb 

olunur. 

Visseral  leyşmaniozun  Aralıq  dənizi  formasında  invaziya 

mən bəyi qismində itlər böyük epidemioloji təhlükə təşkil edir.

İnvaziya mənbəyinin yoluxduruculuq dövrü. Visseral leyş -

ma niozla xəstə olan heyvanlar xəstəliyin bütün dövründə y o lux -

durucudur, xüsusən də keçiricilərin dişləməsi üçün dəri xoraları 

əlçatan  olduqda.  İnfeksiya  yoluxmadan  sonra  3-4  ay  ərzində 

d avam edə bilər və simptomsuz gedişdə 3 il müddətində sürə b i-

lər. Visseral leyşmaniozla xəstə insan epidemioloji rol oynamır. 

Yoluxma  mexanizmi  və  yolu.  Törədicinin  yoluxma  mexa-

niz  mi  –  transmissivdir.  Leyşmaniyaların  keçiriciləri  Phleboto-

mus  cinsi  hünüləridir.  Keçirici  yarımsəhra  zonasında  yerləşmiş 

ev  lə rin arasında bitən ağajlarda, bitkilərdə yuva salır. 

Həssaslıq və immunitet. İnsanlar, xüsusən də uşaqlar visse-

ral  leyşmanioza  qarşı  yüksək  dərəcədə  həssasdırlar.  Bir  qayda 

o la raq,  keçirilmiş  invaziyadan  sonra  davamlı  immunitet  əmələ 

gəlir və homoloji reinvaziya hallarına nadir təsadüf edilir. Lakin 

670

qazanılmış  immunitetin  yaranması  çox  vaxt  xəstənin  reak tiv-

liyindən  və  müalicənin  başlanması  müddətindən  asılıdır.  Dəri 

leyşmaniozunun hər iki tipinə qarşı çarpaz immunitet müşahidə 

edilmir.

Epidemik prosesin təzahürləri. Visseral leyşmaniozun əsas 

ojaqları tropik və subtropik ölkələrdə: Şərqi və Şimali Hindistan, 

Şri-Lanka,  İraq,  İran,  Aralıq  dənizi  sahillərində,  Afrikada  yer-

ləşmişdir.

MDB ölkələrində visseral leyşmanioza Orta Asiya, Zaqafqa-

ziya və cənubi Qazaxıstanda rast gəlinir. Bütün ojaqlarda, Hin-

distandan  başqa,  visseral  leyşmaniozun  Aralıq  dənizi  forması 

m ü şa hidə  edilir.  İnsanlar,  xüsusən  də  uşaqlar  (“uşaq”  leyşma-

nio zu) vis seral leyşmanioza çox həssasdırlar. Yaş artdıqca xəstə-

lən mə aza lır və çox nadir hallarda reinfeksiya halları qeydə alı-

nır.  Keçi ril  miş  xəstəlikdən  sonra  visseral  leyşmanioza  qarşı 

gər gin i m mu nitet yaranır, lakin bu, dəri leyşmaniozu ilə yolux-

madan q o ru mur.

İnkubasiya dövrü. Adətən, 2-4 aydır, 2 həftədən 2 ilə qədər 

davam edə bilər. 

Əsas  klinik  əlamətlər.  Visseral  leyşmaniozun  klinik  şəkli 

proq  ressivləşən anemiya, dəri örtüklərinin avazıması, qara ci yərin 

və  dalağın  xeyli  böyüməsi,  qızdırma  ilə  səciyyələnir.  Müa li cə 

olunmayan  hallarda  xəstəlik  qısa  müddət  ərzində  kaxeksiya  və 

letal nəticə ilə başa çatır. Uşaqlarda xəstəlik sürətlə inkişaf edir, 

ağır gedişi ilə xarakterizə olunur, 3-6 aydan sonra ölümə g ə tirib 

çıxarır. Böyük uşaqlarda və böyüklərdə xəstəlik çox vaxt xronik 

şəkildə bir neçə ilə qədər sürür. 

Müalicədə solyusurmin (solyustibozan) tətbiq edilir. Para zi-

tin sürməyə rezistent formaları da vardır.