Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

- at, - cat şəkilçisi Bakı və Lənkəran şivələrində üstün mövqeyə 
malikdir; məs.: elat, bağat, hesabat, muşqulat, məxluqat, əkarat 
“bütün əkin yeri və məhsulları”, meyvəcat, hovacat və s. Əcnəbi 
mənşəli - at şəkilçisi alınma sözlərlə birlikdə dilimizə keçmiş, 
tədricən fəaliyyət dairəsi daralmışdır. 
- at şəkilçisinin bəzi milli sözlərlə işlənməsi onun türk mən-
şəli olması barədə fikirləri gücləndirir. Y.Məmmədovun fikrincə, 
qədim - t şəkilçisinin izləri elat (el sözündən), suat (su sözündən) 
sözlərinin tərkibində də qalmış- dır: “…elat sözü Qərbi Azərbay-
canın Basarkeçər rayonu və bəzi başqa şivələrdə “yaylağa gələn 
camaat” mənasında işlənir. Bu sözdəki (elat) - at şəkil- çisinin 
kəmiyyət bildirdiyi şübhəsizdir. Bunu Ş.İ.Xətainin “Dəhnamə” 
əsərində mənaca həmin sözün eyni olan ellər sözünün işlənməsi 
də təsdiq edir:
Quzuladı qoyun, düşdü döllər,
Yaylaq həvəsin qıldı ellər (73, s.94-95).
F.Cəlilov da - at şəkilçisinin alınma mənşəli olmasına eti-
raz edir və praazərbaycan dilində həmin şəkilçinin topluluq 
biz>v>ğ-q istiqamətində inkişafın nəticəsində əmələ gəlmişdir 
(162, s.14). Alim bu qənaətə gələrkən, Azərbaycan dili şivələri-
nin materiallarından çıxış etmişdir. Azərbaycan dili şivələrində 
əmr şəklinin birinci şəxs cəmi, birinci şəxs cəm şəkilçisi ilə ikinci 
şəxs cəm şəkilçisinin birləşməsindən əmələ gələn - ağın, - əyin 
(Qar., Qaz., G., Nax.) - ağun, - əgün, - əyün (Ş., Q., Mər., Muğ.), 
- egün, - egüz(B.) mürək- kəb şəkilçilərlə ifadə olunur (89, s.192). 
M.Şirəliyev əsasən şimal-şərq şivə- lərində əmr şəklinin - ağun, - 
əgün//egün, - egüz şəkilçisi ilə ifadə olunmasını belə əsaslandırır: 
“Nəzəri cəhətdən bir sözdə iki şəxs şəkilçisinə yol verilmədiyi 
halda, dialekt və şivələrimizdə belə bir hadisənin olmasına əsas 
səbəb birinci şəxs cəmdə şəxsləri kəmiyyət etibarı ilə bildirmək 
üçün mənanın tələ- bidir. Məsələn, alağ, gedək, alax, gedəx’ de-
dikdə birinci şəxs tək ikinci şəxs təkə müraciət edir. … alağın, 
gedəyin, alağun, gedegün, gedegüz dedikdə birinci şəxs cəm 
ikinci şəxs cəmə müraciət edir (89, s.192). R.Rüstəmov bu fikirlə 
razılaşmır və yazır ki, Bakı dialektində - egüz, Muğan şivələrin-
dəki - ağuz//əgüz//egüz şəkilçisi “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsin-
də XIV və sonrakı əsrlər Azərbaycan ədəbi dilində əmr şəklinin 
birinci şəxs cəmində işlənmiş - avuz//əvüz şəkilçisinin fonetik va-
riantlarıdır (84, s.261). Ə.Dəmirçizadənin qənaətinə görə, - vuz 
şəkilçisi biz əvəzliyindən əmələ gəlmişdir (33, s.102). Beləliklə, 
hər üç alimin - A.N.Kononov, R.Rüstəmov və Ə.Dəmirçizadənin 
fikirləri bir-birini tamamlayır. Tarixi - linqvistik araşdırmanın bu 
istiqamətdə aparılması - q, - k şəkilçisinin orta əsrlərin sonunda 
meydana çıxmasını göstərir. - avuz//-əvüz şəkilçisi “Kitabi-Dədə 
Qorqud”dan başlayaraq, XVIII əsrə qədər işlənmiş, sonra ədəbi 
dildə -q//-k şəkilçisi onun yerini tutmuşdur. Türk dillərində q/ğ - v 
səsuyğunluğu olsa da, keçid mexanizmini əks etdirən nümunələr 
yazılı abidələrdə indiyə qədər qeydə alınmamışdır.
Bundan əlavə, -q/-k şəkilçisi türk dillərinin ilk yazılı abi-
dələrində şühudi keçmiş zamanda şəxs şəkilçisi kimi işlənməsi 
(içikdük “tabe olduğu”, bertük “verdiyi” və s.) şəkilçisin tarixinin 
qeyd olunandan qədim olmasını göstərir.

---

176
177
Şivələrin əksəriyyətində iki rəngli heyvanı ala inəx`//inəg, ala 
it, çox rənglisini ala-bula//ula inəx` və ya it adlandırırlar. Şəki 
şivəsində çox rəngli heyvanlara alaş inək və ya alaş it deyilir. 
Burada alaş sözündə - ş çoxluq ifadə edən şəkilçi kimi çıxış edir. 
Borçalı şivəsində “toyuğun qabıqlanmamış yumurtacıqları” mə-
nası ifadə edən kürüş sözündə də - ş ünsürü çoxluq bildirir.
 - gil şəkilçisi. Azərbaycan ədəbi dili ilə müqayisədə - gil şə-
kilçisi şivələrdə geniş dairədə işlənməkdədir. Bu şəkilçi bir vari-
antda yazılır və topluluq ifadə edən vasitələrdən sayılır.
Azərbaycan dili şivələrində - gil şəkilçisi şəxs adlarına və qo-
humluq mü- nasibətlərini bildirən sözlərə əlavə olunaraq, qey-
ri-müəyyən kəmiyyət ifadə edir; məs.: Əhmədgil, Arifgil, babam-
gil, əmimgil.
Şivələrin bir qismində - gil şəkilçili isimlər bir neçə ailəyə, 
nəslə mənsub üzvləri bildirdikdə - lar, - lər şəkilçisi qəbul edərək 
işlənir: məs.: Əhmədgil- lər, Arifgillər (Zb.), bacımgillər, ma-
mamgillər “bibi” (Göy.).
- gil şəkilçisi bir nəslin, ailənin üzvləri ilə yanaşı, məkan mə-
nası da əmələ gətirir; məs.: - Bir müddət keçey, kəntçi bi varlı 
dossugilə qonağ gedey (Yar.).
Dərbənd və Tabasaran şivələrində - gil -in ifadə etdiyi məna 
- lar, - lər şəkilçisi ilə yerinə yetirilir; məs.: - Mən getmişdim Ba-
hadurrara (Dər.); - Vəzir qidib Pirbabannara diyədü çıxarub bir 
yüzlük verədü (Tab.).
- gil əvəzinə-lar,-lər şəkilçisinin topluluq bildirməsi digər türk 
dillərində də mövcuddur; məs.: Maxmutlari “Mahmud öz ailə 
üzvləri ilə”, El- darlari “Eldarın ailəsi” (qaraçay-balkar), Abay-
lar “Abay və onun həyat yol- daşı” (qazax), Taşkentler “Daşkənd 
və başqa şəhərlər”, (Qaraqalpaq), Asanlar “Asan, onun ailəsi və 
dostları (krım-tatar), Nesrinler “Nesrinin ailəsi” (türk), Muxatlar 
“Muxatın ailəsi (türkmən), dadamlar “ata və onun yanındakılar” 
(uyğur); Sabirovlarqa bardım “Sabirovun evinə getdim” (tatar) 
(146, s.70), Şariflar, Raximovlar (özbək) (161, s.69).
bildirməsini, gedişat, elat, içalat, bağ-bağat sözlərinin tərkibində 
qalmasını göstərir (30, s.200).