274
275
vardı, biri mə:n, olurduğ ortağ ( A.) və s.
Dialektoloji ədəbiyyatda dinləyicinin
diqqətini cəlb etmək
məqsədilə işlədilən ara sözlər iki qrupa böünür: 1) söhbətin uzan-
dığını hiss edəndə işlədilənlər; 2) başqasının sözünü kəsib, söh-
bətə müdaxilə etdikdə işlədilənlər ( 29,s. 178). Hər iki qrupa daxil
olan ara sözlər nitq şəraitindən asılı olaraq bir- birindən fərqlə-
nir;-
Başui nə ağrıdım, mə:n yaşımnan sımavar təzə çıxıb ( İm.);-
Sözün quvatı,
bizim yer də qurağ oldi, o yıl (A.) və s.
Əsasən Naxçıvan və Şəki, qismən də digər şivələrdə
məsəl və
ya
məsəlçün ara sözü danışanın diqqətini cəlb etmək məqsədi ilə
işlədilir və “deyək ki, tutaq ki” mənalarını bildirir; məs.:- Diyər,
məsələ, beş manata (Ş.);- Kəndxudadan, ya qlavadan, ya pristav-
dan,
məsəl, dursaydıx şikayətbazlığa, ərzə verərdix` qoburnata
(Cul.);-
Məsəlçün, Əlinin oğli Həsənin qızın issiyir (Ord.) və s.
Ara cümlələr
Ara cümlələr də ara sözlər kimi müxtəlif mənalar bildirir, əsas
cümlədə ifadə olunan fikrə qarşı müxtəlif münasibətlər bildirmək
üçün işlədilir. Azərbaycan dili şivələrində ara sözlərlə müqayisə-
də ara cümlələr azlıq təşkil edir; məs.:- Çox ağley göz yaşı tökey
(
biz də ürəg- dirəg veriyoğ);-
Səsi kəndi götürmişdi ki,(
adəm
bunə lap mətəl qaley) inəyimi oğırreyıblar;- Getdi bılağə (
oğli
evinnən təzə gəlmişdi) bi qaşığ su yoxdu evdə (L.);- Bı koban dur-
di getdi (
qoka kişidi da:) bı eylama baxdı; - O:n uşa:n saxlıyıram
ki (
ta:ya qoyullar da:), tayada ilan- zad olar, uşa: vırar;- Bi gün
(çoxlu quru əriyimiz varıdı) quru əriy apardım ve:rdim ;- Nəsən,
bı qız sə:n nəyindi (
qızın da üzü hələm grünmür) (Nax.) və s.
Mürəkkəb cümlə
Dialekt sintaksisisndə mürəkkəb cümlələr də mühüm yer tu-
tur. Mürəkkəb cümlələrin işlənmə kəmiyyəti nitqin növü, möv-
zusu, həcmi, informatorların üslubu, mövcud şərait və s. bağlıdır.
Şivələrdə mürəkkəb cümlələr daha çox monoloji nitqdə təsadüf
gedirsəŋ, ehtiyatlı yet;- Nə çıxırsaŋ özüŋnən,
əvvəlimci,
sən kö-
me:ləmədin,
sonuncu da kim başarmazdı (K.); -Oğul,
birimci, dələ-
duz olma,
ikimci də mərd ol (Çəm.);-
Əvələn, gecə vaxdi hay- həşir
salməğun yaxşi dögu;-
Birincisi, gərəkdu ki, torpəği arətə qoyəsən
( L.);- Əv
- vələn, Hac Qulam dayya baş vurum, so:ra o biri işdə-
rimə yetişərəm; Əvvə
lən, sə:n yadında dəyil (Təb.);-
Əvvəla, himi
dərin qazın, sorasına da qaldı ki, bıra tıraxdır keşməz və s.
Dostları ilə paylaş: