Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN

DİVAN ƏDƏBİYYATINDA EYNİ 
TƏXƏLLÜSLÜ ŞAİRLƏR*
T
əxəllüs məsələsi divan ədəbiyyatının bir çox başqa sahələri 
kimi, qələmə alınaraq təhlil edilməmiş sahələrindən biridir. 
Şairlərin  şeirlərində istifadə etdiyi   təxəllüslər, onların müəyyən 
yerə gəlib çatdıqdan sonra şüurlu şəkildə qəbul etdikləri adlardır.
Bu baxımdan təxəllüsləri  şairlərin xarakterini və psixoloji 
məqamlarını  açıqlayan  ipuçları kimi də dəyərləndirmək olar.
Ədəbiyyatımızda Şeyxi  və İranın təsiri ilə   başlayan bu ənənə, 
divan ədəbiyyatı gündəmdə qaldıqca davam etmiş və onunla birlikdə 
tarixə qovuşmuşdur.  Bu gün divan şeiri nə  şəkildə davam edirsə, 
təxəllüslər də o şəkildə öz varlığını göstərməkdədir.
Yuxarıda verilən cədvəl geniş bir zaman kəsiyini özündə  əhatə 
etdiyi üçün çoxlu sayda təxəllüs, müxtəlif adamlar tərəfi ndən 
istifadə edilmiş və buna görə də zaman-zaman eyni təxəllüsü daşıyan 
şairlərin şeirləri bir-birinə qarışmışdır. Təzkirəçilər müraciət etdikləri 
şairlərin bu cəhətlərinə də diqqət yetirmiş və ortaya çıxan qarışıqlığı 
aydınlatmağa  çalışmışlarsa da, həmişə bacarıqlı ola bilməmişlər. 
Problem  şairlərin də marağını  çəkmiş  və  bəziləri başqalarının 
istifadə edə bilməyəcəyi təxəllüsləri seçməyə çalışmışlar.  Füzuli 
“boş, lüzumsuz” anlamına gələn bir təxəllüsü başqa  şairlərin 
seçməyəcəyindən arxayın olduğu üçün götürdüyünü farsca divanın 
ön sözündə anlatmışdır.
196
 
Lətifi ,  Əhmədi-Rumi adlı  şairdən söz açarkən bunun bəzən 
Əhməd, bəzən də  Əhmədi təxəllüsündən istifadə etdiyini, Əhməd 
Paşadan çox əvvəl yaşadığını söylədikdən sonra, belə bir lətifə 
danışır:
“Dövrün şeir sevərlərindən biri, bir gün Əhməd Paşadan  ikiniz də 
eyni təxəllüsü daşıyırsınız, bu ikinizin şeirinin bir-birinə qarışması, 
ya da şeirlərinizin ona istinadən yazılması qənaətinə gətirməzmi? – 
deyə soruşur. Şeirinə çox güvənən Paşa bu suala belə cavab verir: 
“Mənim  şeirimin ona aid edilməsi dərd deyil, dərd odur ki, onun 
196
 Füzûli, “Farsca Dîvân”, (Haz. Hasibə Mazıoğlu), Tehran, 1376, s.11.

180
cəfəngiyatını mənə mal etsinlər.”
197
Şübhəsiz ki, birinci dərəcəyə aid edilən bir şairlə, eyni təxəllüs 
daşıyan adı- sanı çəkilməyən başqa bir şairin şeirlərini dil və deyim 
xüsusiyyətlərinə görə  fərqləndirmək çətin deyil. Ancaq bəzən elə 
qarışıqlığa rast gəlinir ki,  onları nəinki bugünkü tədqiqatçı,  hətta 
o dövrdə yaşayan şairlərin hər ikisini tanıyan diqqətli bir tarixçi də  
çözə bilməzdi.
Bir nümunə göstərək: Qanuni Sultan Süleyman dövrü şairlərindən 
olan Məqalilər təsadüfən eyni şəhərlərdə doğulmuşlar. Yəni hər 
ikisi Alaşəhərlidir. Adlarının yanında doğulduqları yeri göstərən 
təxəllüs  qoşulduqdan sonra adı çəkilən şairlərin şeirlərini seçməkdə 
çətinlik çəkən Gelibolulu Əli (1541-1600) bunları söyləmişdir: “Bu 
dahi (Makali-i Sani) o biri Məqalinin həmşəhərlisidir. Hətta ki, əlil 
olduğu üçün buna kor Məqali deyilib. Bu qarışıqlıq məclisində belə 
hər ikisi bir araya gəlir. Hər hansı ki, bir beyti oxudu mənimdir, - 
deyə hay-həşir saldı.”
198
Burada qarışma deyil, bir-birindən oğurlama baş verdiyi üçün, 
tamamilə uyğun cəhətlərin olması, üstəlik hər iki şairin bir-birindən 
fərqlənmədiyi üçün,  şeirin üslubu ilə  heç nəyi ayırd etmək mümkün 
deyil.
Divan  ədəbiyyatında eyni təxəllüsü daşıyan çoxlu sayda şairə 
rast gəlmək olur. Hələ XVI əsrdə Əli, Həsən Çələbinin (1546-1604) 
təzkirəsini tənqid edərkən onu dəyərli olub-olmamasından asılı 
olmayaraq çoxlu sayda adı öz təzkirəsinə salmaqda ittiham edirdi: 
“Təxəllüsünə şərik tapa bilmədiyi ancaq Nəcati ilə Zəfi  qalmışdır.”
199
Bu yazıda elə həmin mövzuya toxunmaq istəyirik. Əlifba sırası 
ilə  təzkirələrdə verilən müştərək təxəllüsləri  belə  sıralayırıq:
200
 
(Şairlərin önündə yer alan rəqəmlər təxəllüsün neçə nəfər tərəfi ndən 
istifadə edildiyini göstərir).
197
 Lətifi  “Tezkire”, İstanbul 1314, s.84-85. 
198
 “Künhü′l-ahbâr′ın Tezkire Kısmı” (Haz. Mustafa İsen), Ankara 1994, s.327.
199
 Həmin əsər, s.314.
200
 Çalışma üçün bu əsər əsas götürülmüşdür. “Tezkirelere Göre Dîvân Edebiyatı İsimler 
Sözlüğü”, Ankara 1988.

181
Əbdi – 
24
Əbüləziz –  2
Abid –  
2
Adil –  
4
Ədni –  
3
Afi tabi –   2
Agah –  
2
Əhdi –  
2
Ani –  
2
Əhməd –   9
Əhməd bəy – 6
Əhməd Çel – 5
Əhmədi –   5
Akifi  –  
4
Əqli –  
3
Alı –  
20
Əmri –  
2
Əndəlibi –  5
Arif –  
23 
Arifi  –  
11
Ərşi –  
2 
Asəf –  
3
Asəfi  –  
3
Asim –  
9
Eşqi –  
10
Ata –  
5
Atayı –  
5
Atif –  
5
 Övni –  
7
Əyani–  
4
Eydı –  
2
Eysi –  
7
Azəri –  
4
Azim –  
3
Əzizi –  
6
Əzmi –  
6
Bəhayı –   4
Bahir –  
6
Bəhri –  
5
Bəxşi –  
2
 Bəxti  –   2
 Bakı   –   8
Bəşiri   –   3
Bədii   –   2
 Bədri –   6
Behçət –   6
Behçəti –   2
Behişti –   4
Bəhlül –   2
Beqayi –   5
Bəliğ –  
5
 Bərqi –   2
 Bəsim –   3
Bəyani –   11
Bəzmi –   6
Bürhan –   2
Büləndi –   2
Cəfər –  
2
Cami –  
6
Cazim –   2
Cəlal –  
2
 Cəlali –   2
Cəlili –  
4
Cəmal –   2
 Cəmali –   3
Cəmili –   2
Cənabi –   3
Cənani –   5
Cövdət –   6
Cövhəri –   5

182
Cəvani –   2
Cövri –  
2
Cudı –  
2
Çakəri –   2
Dai –  
6
Daniş –  
5
Danişi –   2
Dəruni –   4 
Dərviş –   10
Duayı –  
2
Dürri –  
9
Ədayı –  
3
Ədib –  
8
Ədibi –  
3
Əmanı –   4
Əmin –  
10
Əmini –   2
Əmir –  
5
Əmni –  
2
Əmri- 3
Ənis –  
3
Ənvəri –   3
Ərib –  
2
Əsəd –  
11
Əşrəf –  
3
Faxir –  
2
Fəxri –  
7
Faiq –  
5
Faiz –  
10
Faizi –  
5
Fəqiri –  
2
 Fani –  
5
Farig –  
2
Fasih –  
2
Fasihi –  
5
Fazil –  
4
 Fəzli –  
6
Fədai –  
6
 Fəhim –   5
Fəhmi –   11
Fənayi –   5
Fənni –  
4
Fəraği –   3
 Fərdi –  
5
Fərid –  
3
 Fəridi –   4
Fərri –  
2
Fərrux –   2
Fərruxi –   2
Fəthi –  
5
Fövzi –  
6
Feyzi –  
4
Fəqani –   2
Fikri –  
5
Firdevsi –  4
Füzuli –   2
Füruği –   4
Füzuhi –   2
Gəfuri –   2
Galib –  
7
Gami –  
3
Gani –  
2
Gəribi –   3
Gazi –  
4
Gənci –  
2
Ginai –  
2
Giyasi –   2
Gubari –   3
Gufti –  
2
Gülşəni –   4

183
Gunehi –   2
Həbibi –   4
Hadi –  
3
Hafi z –  
15
Xakı –  
7
Həkim –   2
Həkimi  -  2
Həqqi   -  2
Haləti   -  4 
Hali   - 
3
Xəlil   - 
2
Xəlili   - 
4
Həlimi   -  6
Xalis   - 
4
Həmdi   -  17
Hami  -  
2
Həmid  -   9
Xəndan  -   2 
Hənif   -   3
Hərimiu -   5 
Həriri   -   3
Həsən   -   8
Həsib   -   7
Həsibi   -   2
Hasim   -   2
Haşım   -   4
Haşimi   -   8
Hatəmi   -   2
Hatif   -  
3
Hatifi    -   6
Hətmi  -   3
Xavəri   -   2 
   
Xəyali   -   3
Həyati   -   6
Heydər   -   2
Xeyli   -   2
Heyret   -   3
Hayrəti   -   2
Xayri   -   8
Xəzani   -   2
Həlaki   -   2
Həmdəmi - 2
Hifzi   -  
4
Hizri   -  
7
Hicri   -  
2
Hilali   -   3
Hilmi   -   11
Himməti -   2
Hisali   -  2
Xudayi   -  5
Xüldi   - 
2
Xülus   -  2
Xülusi   -  3
Xürrəmi -   2
Xosrov   -  6
Xosrəvi   -  2
Hökmi   -  2
Hümami -  2
Hüsam   -  2
Hüsami   -  3
Hüseyin   -  7
Hüseyni   -  4
İtri   - 
2
İzari  - 
4
İffət   - 
3
İffəti   - 
3
İhya   - 
3
İlahi    - 
2
İlhami   -  2
Ilmi   - 
11

184
İnayət   -  2
İshak   - 
3
İsmət   - 
5
İzzət   - 
15
İzzəti   - 
4
İzzi   - 
4
Kabili - 
2
Kabuli   -  3   
Qadiri   -   4
Qadri   -   8
Qail   -  
2
Kami   -   9
Kamil   -   10
Qəndi   -   2
Qəni   -  
2
Qasim -  
2
Kaşif   -   4
Kaşifi    -   2
Katib   -   2
Katibi   -   5
Kazım   -   3
Kəlami   -   4
Kəlim   -   2
Kəmal   -   5 
Kəmali   -   2
Kəmtər   -   2
Kərimi   -   5
Kəşfi    -  
5
Kövsəri -   2 
Qüdsi   -   7
Qürbi   -   5
Qütbi   - 
2
Ləli   - 
6
Latifi    -   4
Layihi   -   2
Ləali   -  
2
Ləbid   -   13
Ləmi   -  
3
Lövhi   -  3
Lisani   -  4
Lütfi    - 
16
Məcid   -  2
Mədih   -  3
Məxdüm -   2
Mahir   -  3
Məhrəmi -  2
Məhvi   -  8
Məqali   -  4
Mənəvi  -  3
Məali   - 
2
Məcdi   -  2
Mədhi   -  4
Məhməd -   8
Mərami   -18
Mərdi   -  2
Mərdümi -  2
Məsihi   -   2
Məsti   - 
2
Məşrəbi  -   3
Meyli   -  15
Məzaqi   -  2
Mehri   -  2
Miri   - 
5
Misli   - 
2
Mühibbi -  3  
Muxlis   -  5
Muxlisi   -  7
Muxtari   -  4
Muhyi   -   6
Müidi   -   3

185
Muini   -   2
Munis   -   2
Muradi   -   6
Mustafa   -  6
Mutii   -   2
Müdami -   3 
Münif   -   3
Münib   -   3
Müniri    -   3
Müstəkim - 2
Naci -  
3
Nadiri -  
2
Nəti -  
4
Nafi z -  
2
Nəhifi  -  
3
Nəhli   -   2
Nail   -  
2
Naili   -  
2
Naim   -   3
Naimi   -   3
Naqi   -  
2
Nəqşi   -   3
Nalişi   -   2
Nami   -   10
Nəsuhi   -   3
Naşid   -   3
Natiq   -   2
Nəti   -  
5
Nazim -   5
Nəzif   - 
8
Naziki   -  3
Nazim   -  2
Nəzir   - 
2
Nəzmi   -  9
Nəcahi   -  2
Nəcati   -  3
Nəcib   -  6
Nəcmi   -  2
Nədim   -  7
Nəhari   -  2
Nəsib   - 
4
Nəsimi   -  2
Nəşət   - 
2
Nəvali   -  2
Növrəs   -  2
Neyli   - 
2
Nisfət   -  2
Nigahi   -  5
Nihani   -  5
Neməti   -  4
Nisari   -  3
Nişani   -  3
Niyaz   -  2
Nizami   -  10
Nuri   - 
2
Nuşi   - 
15
Nutki   - 
2
Nükati   -  6
Nümayi   -  2 
Nüvidi   -  2
Nüzhət   -  2
Pənahi   -  3
Pəndi   - 
2
Pərtöv   -  5
Piri   - 
6
Raci   - 
4
Raqib   -  7
Rəhimi   -  3
Rəhmi   -  7
Raif   - 
3

186
Raqim -   5
Rami   - 
2
Ramiz   -  5
Rasih   - 
7
Rasim   -  7
Rəşid   - 
11
Ratib   - 
2
Rayi   - 
3
Razi   - 
6
Refet   - 
6
Refeti   -  4
Rəfi i   - 
6
Rəfi q   - 
3
Rəmzi   -  7
Rəsa   - 
3
Rəsim   -  2
Rəsmi    -  8
Rəşid   - 
16
Rövnəqi   - 2   
Rəzmi   -  3
Rifqi   - 
4
Rıza   - 
10
Rızayi   -  5
Rüfət   - 
3
Rüfəti   -  6
Rindi   - 
3
Riyazi   -  7
Rühi   - 
9
Rümi   - 
2
Ruzi    - 
2
Rüsuhi  -   3
Rüşdi   - 
10
Səbayi   -  3
Səbih   - 
2
Səbiri   -  3
Səbri   - 
6
Səbuhi   -  2
Sədəddin -  2  
Sadiq   - 
9
Sadiqi   -  4
Sədi   - 
8
Sədri   - 
7
Sədullah -  3
Səfayi   -  7
Səffi    - 
3
Səfhi   - 
4
Safi    - 
11
Səfvət   -  2
Sahib   - 
5
Sai   - 
4
Saib   - 
6
Səid   - 
21
Saida   - 
2
Saqib   - 
5
Saqi   - 
2
Salahi  -   3
Saleh   - 
4
Salik   - 
3
Saliki   - 
2
Salim   - 
7
Sami   - 
11
Sani   - 
11
Sanii    - 
4
Səyi   - 
2
Səbzi   - 
2
Səhabi   -  3
Səhayi   -  4
Səhi   - 
2
Səhmi  -   2
Səlami   -  2

187
Səlim   - 
4
Səlimi   -  8
Səlisi   - 
2
Səlman   -  2
Səmai   -  4
Səmi   - 
4
Sənayi   -  3
Sərməd   -  6 
 
Seydi   - 
2
Seyfi    - 
3
Seyyid   -  7
Səzayi   -  4
Siddiq   -  3
Sidqi   - 
11
Sirri   - 
13
Sehri   - 
3
Sinan   - 
3
Sipahi   -  2
Siraci    -  2
Sirət   - 
3
Siyahi    -  5
Subhi   - 
7
Süni   - 
13
Suzi   - 
4
Sühayi   -  2
Süheyli   -  3
Süleyman - 3
Süluki   -  2
Süruri   -  5
Şah Çələbi- 3   
Şahi   - 
4
Şahidi   -  2
Şakir   - 
9
Şani   - 
12
Şami   - 
3
Şəfi i   - 
4
Şəfi q   - 
3
Şəfqət   -  4
Şəhdi   - 
8
Şəhidi   -  2
Şəhri   - 
5
Şəkib   - 
3
Şəmi   - 
6
Şəmsi   -  9
Şərəf   - 
7
Şərif   - 
8
Şərifi    - 
2
Şövqi   - 
9
Şeyda    -  5
Şeyxi   - 
23
Şifayi   -  5
Şikari   -  2
Şinasi   -  5
Şuai   - 
2
Şühudi  -  5 
Şuri   - 
3
Şükri   - 
7
Təbi    - 
7
Təbi   - 
11
Tahir    - 
5
Təhsin   -  3
Taib   - 
10
Tələti   - 
2
Talib   - 
10
Talibi   - 
2
Talii   - 
2
Təriqi   -  2
Tərzi   - 
3
Təybi   - 
2
Təcəlli   -  2

188
Tövfi q   -  6
Tifl i   - 
3
Türabi -   3
Übeydi  -   3
Ülvi   - 
5
Uyuni  -   2
Ülfəti   - 
3
Ümidi   -  7
Ünsi   - 
3
Vadi   - 
2
Vəhdət  -  6  
Vəhdi   -  2
Vahid   - 
8
Vahidi   -  5
Vəhyi   -  5
Vaqif   - 
3
Vaqi   - 
2
Vəli    - 
3
Valehi   -  5
Vəsfi    - 
4
Vasif   - 
7
Vasıq   - 
5
Vəcdi   -  9
Vəchi   -  2
Vəfa   - 
2
Vəfayi   -  3
Vəhbi   -  7
Vəsim   -  2
Vəzni    -  2
Vüsəli   -  6
Vüsuli   -  3
Vüsləti   -  3
Vücudi   -  4
Yəhya   -  5
Yaqini   -  5
Yari   - 
2
Yetimi   -  2
Yusif   - 
4
Yümni   -  8
Yüsri   - 
5
Zahir   - 
2
Zəifi    - 
6
Zəmani -  2  
Zəmiri   -  5
Zari       -   8
Zərif      -   3
Zərifi      -   5
Zati       -   2
Zəkayi  -   4
Zəki      -  3
Zehni   - 
4
Zeyrəki   -  2
Zehni   - 
19
Zikri   - 
3
Zivər   - 
3
Ziya   - 
3 
Ziyayi   -  5
Zühuri   -  3
Zühdi   -  5 
Zülali   -  2

189
Yuxarıda verilən adlara nəzər saldıqda məlum olur ki, müştərək 
təxəllüs seçmə səbəblərinə görə öz  adından təxəllüs olaraq istifadə 
edənlər birinci yeri tutur. Bu adlar bəzən qısaldılaraq, bəzən də 
sonuna uyğun hərf  əlavə edilərək istifadə edilir. Dilimizdə  ən çox 
işlədilən “Əbd” köklü sözlər  Əbdi  şəklində  təxəllüs götürmüşlər. 
41 şair tərəfi ndən ortaq təxəllüs kimi istifadə edilən və sayına görə  
ədəbiyyatımızın ən çox yayılmış təxəllüsü olan Feyzi də bu sırada 
yer tutur. Əsəd, Fəhmi, Həmdi, Hilmi, İzzət, Kamil, Ləbib, Lütfi , 
Məhməd, Nuri, Rəşid, Rza, Rüşdi, Səid, Sami, Sidqi, Sirri, Taib 
və Zehni kimi adlar da ən çox işlənən təxəllüslər sırasındadır. Arifi  
isə adın sonuna uyğun sait əlavə edilməsi ilə düzələrək təxəllüslərə 
gözəl nümunədir. 
Təxəllüs seçiminin yenə bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Şair bəzən 
adını deyil, ləqəbini, atasının adını, nəslinə aid bir xüsusiyyəti 
bildirən adı, ya da doğum yerini və ya onu xatırladacaq bir adı özünə 
təxəllüs olaraq götürə bilir. 
Təxəllüs seçiminə, xüsusilə də təxəllüsdən istifadə etməyə təsir 
edən amillərdən biri də həmin şəxsin sənətidir. Hafi z, Elmi, Hədıdi, 
Qəndi, Şəfayi, Katibi və Nişani kimi təxəllüslər eyni zamanda şairin 
sənətinə işarə edir.  Təxəllüsün seçimində az təsadüf edilməklə ata 
sənəti ilə təxəllüs daşıyanlar da vardır.
Xalq şeirində çox tez-tez rast gəlinən özündən əvvəl yaşamış  və 
məlum  şöhrət qazanmış şəxsin təsiriylə, onun təxəllüsünü götürmə 
ənənəsi
201
  də vardır. Belə  təxəllüslərə divan şeirində  də  təsadüfi  
hallarda rast gəlinir. Məsələn, Baqi-8, Füzuli- 2, Saib- 7, Xəyali- 3, 
Naili- 2, Nəcati- 3, Nədim- 7 və  Nevi- 1 şair tərəfi ndən götürülmüş 
təxəllüslərdir. Diqqət etdikdə bunların o biri təxəllüslərdən bir 
üstünlüyü yoxdur. Qənaətimə görə bu hala adətən yaxşı baxılmır 
və bu səbəbdən böyük əks-səda yaratmışdır. Hətta bəzi  ədəbiyyat 
biliciləri arasında hər kəsə öz əhatə dairəsinə görə təxəllüs verilməsi 
201 
 M.Sabri Koz, “Aşık Edebiyatımızda Ortak Mahlaslar So-
runu”, I. Beynəlxalq Türk Xalq Ədəbiyyatı Seminarı materialları, 
Əskişəhər, 1987, s. 169-179.

190
təklifi ni irəli sürənlər, hətta uyğun gəlməyən təxəllüs seçənlərə zorla 
özünə uyğun təxəllüs verilməsini təklif edənlər də vardır.
Əli II Bəyazid dövrü şairlərindən Firdovsinin bu təxəllüsü alması 
barədə belə yazırdı: “Derdimend Firdevsi-i Tusinün ruhi mezbur  ile 
iştirak-ı mahlasdan azurde ve bunun eşarı okunan vilayetden esen yil 
tokundukca mezarının giyahı bile pejmürde iken tekrar bir taklid da 
hi hicv semtindeki tereddüdinden peyda olmuşdur. Bir kerre hakim-i 
zı-şanın ruhı hayat bulmakdan  bile meyus idugi hüveyda  olmuşdur. 
Nolaydı sultanuş-şuara fermanına muhalefet caiz olmayup, tayini-
mahlas-ı ehass anlardan ruhsat ile zuhura geleydi.”
202
Buna bənzər  şikayəti Aşıq Çələbidə  də görmək olur. Bir gün 
özünün də iştirak etdiyi bir məclisdə tanımadığı bir şairin adını soruşan 
Nəcati bəy, Zati cavabını eşitdikdə onun tanınmış Zati olduğunu zənn 
edərək qulluğunda dayanır. Şeirlərindən  bəzi nümunələr oxumağı 
xahiş edincə bunun Həllac Zati olduğu meydana çıxır. Bundan çox 
hirslənən Nəcati onu “Ədəbsizin biri bu ad ilə Zatiyə qarşı durmaq 
və onunla şeirdə üz-üzə gəlməkdə həddin nədir? Vallahi əgər padşah 
asitanəsinə gedər olsam və qayıtmasam qəsidə ilə ərz edərdim bir 
təxəllüslü bir şair var ikən, hər cəfəngiyat yazan onun təxəllüsü ilə 
şeir yazıbsa, ona qadağa qoyub cəzalandırardım.”
203
Bütün bunlarla, hər bir dövrdə ortaq təxəllüs daşımağın, az çox 
problem yaratdığının  şahidi oluruq. Özünə birdən çox təxəllüs 
götürmək qarışıqlıq yaratmaqla bərabər,  şeirinə    başqalarının 
sahiblənməsinə imkan yaratmaqdır. Bu üzdən təzirəçilər bu işi 
bacardıqca diqqətlə araşdırmağa çalışırlar. Ancaq bu işin keyfi yyətlə 
yerinə yetirilməsi təzkirəçinin həmin araşdırma ilə bağlı necə 
məlumat əldə etməsindən asılıdır. Əldə edilən məlumat bəzən “qaş 
düzəldərkən vurub göz çıxartmaq”la da nəticələnə bilir. Hətta bu 
qarışıqlığa bəzən təzkirəçilərin özləri də  səbəb olurlar. İki ortaq 
təxəllüs daşıyan şairə aid məlumatların bir-biri ilə səhv düşməsinə 
Səfayi təzirəsindəki Rasixlər təxəllüsü bir nümunədir. 
202
 “Künhü′l-ahbârın Tezkire Kısmı”, (Haz. Mustafa İsen), Ankara 1994, s.161.
203
 Aşıq Çələbi, “Meşâirü′ş-şuarâ”, (Yay. M.Owens), London 1971, s. 277b.

191
Müştərək  təxəllüslərdən  şairlərin də narahat olması başa 
düşüləndir. Hətta  şairlərin təxəllüs seçimlərindəki  əsas hədəf 
də “iştiraki-  şuaradan halas bulmak (qurtulmaq)”olmuşdur
204
. 
Yekunlaşdırmalı olsaq, müştərək təxəllüslər məsələsi divan 
ədəbiyyatı sahəsində daha çox yayılmış  və bu üzdən də  əsər və 
şeirlər  əsl sahiblərini deyil, başqa  şairləri tanıtmışdır. Amma bu 
səhvlərin qolları heç zaman şifahi xalq ədəbiyyatındakı kimi prob-
lemli olmamışdır. Burada divan ədəbiyyatının məhsullarının yazılı 
nümunələr olmasıyla yanaşı, təzkirə  və bioqrafi k  məlumat  əhatə 
edən digər qaynaqların məsələyə diqqətlə yanaşması da mühüm rol 
oynamışdır. 
(*Yazı “Milli egitim”Ankara 1989, s.82 s.22-29-da dərc olunub).
204
 Harun Tolasa, 16. “Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi”. İzmir 1983, s.214.

192
OSMANLILAR  DÖVRÜNDƏ  ŞƏHƏR VƏ 
MƏDƏNİYYƏT*
D
in birliyi əsasında yaranan böyük  mədəniyyətlər müxtəlif 
millətlərin mədəniyyətlərini ortaq bir müstəviyə  gətirə 
bilirlər. Belə  mədəniyyətlərin  ən mükəmməl nümunəsinə  İslam 
mədəniyyətini misal göstərmək olar. Söz açdığımız bu mədəniyyət 
iki əsas təməl əsasında formalaşmışdır. Bunlardan birincisi islamın 
ilk mənsubları və ilk yüzilliklərindən bu toplumu idarə edən başlıca 
güc olmaları etibarilə ərəblərin sosial və mədəni quruluşu, ikincisi 
isə dinin yayıldığı sahələrdə mövcud olan müxtəlif mədəniyyət 
formalarıdır. Bu iki amilin birləşməsiylə aralarında ərazi, tarix və irq 
olaraq heç bir  bağlılıq olmayan icmalar zaman keçdikcə bir ocaqda 
əriyib bir-birinə  qarışmışlar. 
Bu birliyi isə müsəlmanlar sıx  yaşayan yerlərdə, xüsusilə  də 
şəhərlərdə  axtarmaq lazımdır.  İslam  şəhərdə yaranmış bir dindir. 
İbadətlərinin çoxu camaatın birlikdə yerinə yetirməli olduğu 
ayinlərdir. Bu xüsusiyyət müsəlman  ərazilərində başlanğıcdan 
etibarən  şəhərlərin yaranmasını  təşkil etmiş,  şəhər  əhalisi həmin 
şəhərin yaratdığı  mədəniyyəti daşımış, onu qoruyub saxlamışdır. 
İslamda oturaq həyat tərzini tələb edən ən mühüm səbəblərdən biri 
camaatın qıldığı namazdır. Bu üzdən müsəlman şəhərinin nüvəsində 
məscid  əsas yer tutur. Demək olar ki, bütün müsəlman  şəhərləri 
məscidlərin ətrafında yaranıblar. Əsas yollar, müsəlman şəhərinin ən 
mühüm özəlliklərindən olan bazar və təhsil ocaqları həmişə məscid 
ətrafında yaradılıb. 
Yeni yaşayış yerlərinə ehtiyac hiss edildikcə daha kiçik həcmli 
olmaqla eyni xüsusiyyətləri daşıyan yeni məhəllələr inşa edilirdi.
Yeni bir düşüncə, yaşam tərzi və  mədəniyyət gətirən islami 
dəyərlərin başa düşülməsi, qəbul edilməsi və inkişaf etdirilərək  
yayılması üçün ilk dövrlərdən etibarən məscidlərin yanında və 
onlarla iç-içə  təlim mərkəzləri təşəkkül tapmışlar. Daha sonra 
mədrəsə adını alan bu tikililər sonralar təşəkkül edərək təkkələrlə 
birlikdə şəhərlərin mədəniyyətində bünövrə olmuş əsas qurumlardır. 

193
Şəhər öz  əlverişli coğrafi  şəraitinin verdiyi imkanlar hesabına,  ya 
da bağlı olduğu sivilizasiyanın   ehtiyaclarını ödəmək üçün  siyasi 
və  iqtisadi  cəhətdən  inkişaf etdikcə,  bu sahələri də özü ilə bərabər 
çəkib irəliyə  aparır. 
Müxtəlif müsəlman mədəni mühitində olan bu uzlaşmalar böyük 
oxşarlıqla Osmanlı  şəhərlərində də hiss olunur. Amma bunu da əlavə 
etməliyik ki, mədəni inkişafl ar siyasi inkişafı müəyyən məsafələrdən 
təqib edir. Siyasi baxımdan şəhər nə qədər inkişaf edirsə, bir müddət 
sonra həmin  ərazidə  mədəni inkişaf da özünü büruzə verir. Bu 
cəhətdən Osmanlı toplumuna baxdığımızda ilk mədəni qurumların 
İznik və Bursada təşəkkül tapdığını, bununla əlaqədar olaraq ilk 
mədəni məhsulların yenə bu şəhərlərdən alındığı məlum olacaqdır. 
XIV yüzilliyin ikinci yarısından etibarən Rumeli fatehləri vasitəsiylə 
Balkanlarda geniş bir ərazini  əhatə edən siyasi quruluş, bu dəfə o 
yerlərdə mədəniyyətin inkişaf etməsinə rəvac vermişdir.
İstanbul fəth edilənə  qədər Osmanlı dövlətinin mühüm 
mədəniyyət mərkəzləri - Bursadan başqa  Ədirnə, Gelibolu, Sərəz, 
Vardar Yenicəsi, Üsküp, Manastır, Filibə, Selanik, Belqrad, Pruzren 
və Priştinə kimi Rumeli ərazisində yerləşən  şəhərlər olmuşdur. 
İstanbul fəth edildikdən sonra buna oxşar  şəkildə Anadoludakı 
Konya, Diyarbəkir, Kastamonu, Bağdad, Amasya, Kütahya, Anter, 
Manisa, Bolu, İsparta, Aydın, Ərzurum və Kayseri kimi şəhərlər bir-
birinin ardınca mədəniyyət mərkəzi kimi inkişaf edərək, təşəkkül 
tapdı. Belə bir təsnifatı müxtəlif dəyərləndirmə nöqtələri tətbiq 
edərək vermək mümkündür. Bizim dayandığımız istinad nöqtəsi bu 
şəhərlərin yetişdirmiş olduğu şairlərdir.
205
Mən o biri şəhərləri  bir tərəfə qoyaraq iki Rumeli şəhərinin 
mədəniyyət mərkəzi olmaq səbəbini, buna rəvac verən  əsas 
xüsusiyyətləri təhlil etmək istəyirəm. Bu şəhərlər Gelibolu və Vardar 
Yenicəsidir. Babalarımızın Rumelidə ilk fəth etdikləri və  İstanbul 
alınana qədər Rumeliyə girmək üçün bir körpü və  mərkəz olaraq 
istifadə etdikləri Gelibolu bu sıralamada səkkizinci yeri tutmaqdadır 
205
 Mövzuyla bağlı olaraq   bu kitabdakı “Osmanlı Kültür Coğrafyasına Bakışlar” adlı 
məqaləmizin 171-178 səhifələrınə baxın.

194
ki, bu da bugünkü yeri ilə  əsla müqayisə edilməyəcək yüksək bir 
nöqtədir. Əvvəlki dövrlərə, məsələn, XVI yüzilliyə qədər meydana 
çıxmış şairlərə görə  dəyərləndirmə aparılacarsa, şəhərin yeri daha 
da yuxarılarda olacaqdır. Bu hal İstanbul fəth edilənə qədər siyasi 
quruluşun Geliboluya olan ehtiyacından irəli gəlir.  Çünki İstanbul 
dövləti yaranana qədər Gelibolu Osmanlı dövləti üçün birinci 
dərəcəli siyasi mərkəzlərdən biri idi. Xüsusilə  ikinci dəfə türklərin 
əlinə keçdikdən sonra (14
 
iyun 1367) şəhər Osmanlı  dövründə bir 
yandan Rumeliyə keçən yolun üstündə olması, o biri yandan da 
Osmanlı  dənizçiliyinin beşiyi olaraq inkişaf etməsi baxımından 
çox əlverişli bir şəhər idi. Xüsusilə də Rumelidə fatehlik edən türk 
bəyləri əldə etdikləri qənimətlərin böyük bir hissəsini də Geliboluya 
xərcləyirdilər. Bundan başqa dəniz qüvvələri kapitanlığının burada 
yerləşməsi, tərsanə  və  əcəmi oğlanlar mərkəzi də  şəhərə bir çox 
imkanlar qazandırdı. Bu fəaliyyətlər  həmin istiqamətlərdə çox şöhrət 
qazanaraq,  təsiri uzun zaman silinməyən mədəni həyatın yaranmasına 
səbəb oldu. Məsələyə yalnız şeir tarixi baxımından yanaşdıqda da 
yuxarıdakı mənzərə qarşımıza çıxacaqdır. Mədəniyyətin digər qolları 
olan təsəvvüf, musiqi, elm, xəttatlıq sənəti kimi fərqli sahələrdə də 
bu mənzərə müşahidə edilməkdədir. Yazıçızadələr kimi təsəvvüf 
həyatımızın iki böyük şəxsiyyətlərin, tarixçi Gelibolulu Mustafa 
Əlinin və Piri- Rəisin buradan çıxmış olması təsadüfi  deyildir. 
Lakin sonralar söz açdığımız siyasi qurumların İstanbula köçməsi 
və Avropaya keçmək uçun müxtəlif şəhərlərdən istifadə Gelibolunun 
köhnə durumdan uzaqlaşdırılmasına səbəb olmuşdur. Bu yeni 
dəyişiklik,  çox keçmədən  yenə də Gelibolunun mədəniyyətinə öz 
təsirini göstərdi. Şübhəsiz ki, bu dəfə təsir müsbət formada olmadı. 
Vardar Yenicəsinə  gəldikdə isə bu gün Yunanıstan sərhədlərinə 
daxil edilmiş Giannıtsa adını daşıyan və yaddaşımızdan silinmiş 
bu  şəhər, məlum olan klassik mədəniyyət mərkəzləri qəlibləriylə  
bir araya gəlməyən fərqli bir abidə kimi müşahidə edilir. Selanıkın 
qərbində yerləşən bu  şəhər yol ayrıcında yerləşmir. Ciddi bir 
mədrəsə ənənəsinə də malik deyil. Ancaq şəhər Osmanlı mədəniyyət 
mərkəzləri içərisindən ən çox şair verən yerlər arasında on beşinci 

195
yei tutur.
206
 Bu şairlər aşağıdakılardır: Əbdulqəni, Agəhi (v. 1577), 
Eşqi (v. 1592) Dəruni (v. 1650), Qəribi (v. 1547) Günahi (v. 1670), 
Heyrəti (v. 1535) Xəyali (v. 1557), İlahi, Məhməd, Razi (v. 1617), 
Razi, Sidqi, Səlman (v. 1564), Sirri (v. 1585), Sami, Tabi, Usuli (v. 
1538) Yusifi  Sıneçak (v. 1564) və Zari (v. 1517).
Ucqarda Selanik vilayətinə bitişik kiçik bir qəza mərkəzində belə  
çoxlu sayda şairin yetişməsi çətin izah olunan bir haldır.  Şairlərin 
şəxsi həyatlarına, sosial və psixoloji vəziyyətlərinə dair dəyərli 
məlumatlar verən Aşıq Çələbi (v. 1572) danışılan rəvayətlərə əsasən o 
dövrün Yenicəsi haqqında bizə məlumatlar verir. Bu məlumatlarla biz 
sualımızın  cavabını da tapmış oluruq. “Rəvayət edirlər ki, Prizrendə 
oğlan doğularsa adından əvvəl təxəllüsün qoyarlar. Yenicədə doğulan 
oğlan ata deyə dil açan vaxt farsca şeir söylər. Prıştinədə  oğlan 
doğulan zaman dividi belində doğular.” Bu məlumatlar bizə şəhərin 
xüsusilə fars mədəniyyəti baxımından, başqa tərzdə desək, ədəbiyyat 
mərkəzi olmaq nöqtəsindən əhəmiyyətli  olmasını bəyan edir. Yaxşı, 
bəs bu Rumeli qəsəbəsini fars ocağına çevirən kimdir. Qaynaqlar bu 
söhbətdə də bizə yardımçı ola bilmişlər. Rumeli fatehlərin arasında  
böyük rolu  və XVI yüzilliyin sonuna qədər Osmanlı dövrünün ən 
əhəmiyyətli döyüş gücü olan akıncılar(döyüşçülər),  İstanbuldakı 
mərkəzi özlərinə model götürərək ucqarda özlərinə uyğun olan kiçik 
qəsəbələr yaradırdılar. Burada yenə İstanbuldakı sarayı model kimi 
götürən bir quruculuq özünü göstərir. Akıncıların yanında, xüsusilə 
onları döyüşə  səsləyəcək, onların döyüşlərini və    şəhid olmalarını 
vəsf edə biləcək, qısası onlara qüvvət verəcək adamların olması 
zəruri idi. Mədrəsələrdə yetişən və bu işin daha çox zahiri tərəfl əriylə 
məşğul olan alimlər bunun öhdəsindən gələ bilməzdilər. Bu işi qışda 
qışlaqlarda, yazda isə akıncılarla birlikdə coşub daşan adamlar, 
yəni şairlər yerinə yetirə bilərdilər. Elə Yenicəli şairlərin çoxu da bu 
xüsusiyyətləri daşımaqdaydı. Hətta Yenicədə yetişən şairlər həmin 
mühitdən çıxmış standart məhsullar kimi oxşar xüsusiyyətlərə malik 
idi.  Yaxşı. bir şəhərin mədəniyyət adamlarını yetişdirən, bu mühiti 
206
 Mövzu ilə bağlı bu kitabdakı “Osmanlı Kültür Coğrafyasına Bakışlar” adlı  məqalənin 
171-178 səhifələrinə  baxın.

196
yaradan kişi kim idi? Bu şəxs, vəhdəti-vücud duşüncəsini Anadoluya 
gətirənlərin biri olan Şeyx Abdullah-i İlahidir (v. 1491). Akıncı bəyi 
Evrenoszadə Əhməd bəyin söz açdığımız funksiyanı yerinə yetirmək 
üzrə israrla Yenicəyə gətirdiyi İlahi bu şəhərdə yaşayan aydınları öz 
təsiri altına salıb, onların hamısına ortaq xüsusiyyətlər qazandıran 
bir  şəxsiyyət olmuşdur. Aləmi- təklifdən  azadə davranışları, 
səmimiyyət  və dərinliyi ilə bir ruh kimi həmişə yüksəklərdə gəzən və  
heç nəyə tabe olmayan tərzləri həmin aydınların əsas xüsusiyyətləri 
idi. Şəhərdəki şairləri də əhatə edən, onları azad bir dərviş həssaslığı 
içində saxlayan   həmin təsəvvüf havası idi.məhz  bu havayla Yenicə, 
XVI əsrin sonuna qədər Osmanlı dövlətinin əsrlər boyunca məşhur 
olmuş şairlərini yetişdirən mühüm bir qəsəbə olmuşdur.
Təbiət etibarıyla akıncılık funksiyasının bitməsiylə öz inkişaf 
nöqtəsini də itirmiş olan şəhər, getdikcə öz özəlliyini itirdi.
Budur Osmanlı ictimai mühitində fərqli mədəniyyət qaynaqlarının 
yetişdirdiyi bir-birini tamamlayan insan tipləri.  Şübhəsiz, bunlara 
əlavə olunacaq başqa mədəniyyət qaynaqları da mövcud olmuşdur və 
bunun da önündə  əksər sahələrə  nizam- tərəzi verən və onları özünə 
cəlb edən  paytaxt İstanbul və    ürəyi sayılan saray gəlir. Osmanlı 
mədəniyyətini bəsləyən əsl ana güc mərkəzi həmişə İstanbul olmuş, 
onun  təsiri və ucqarlarda əks olunması nəticəsində  başqa mədəniyyət 
ocaqları da vaxt keçdikcə təşəkkül tapmışdır. Bunların arasında XVI 
əsrin sonuna qədər var olan bir gözəl  ənənədən,  şahzadə-valilik 
sistemindən xüsusilə söz açmaq gərəkdir. Kütahya, Manisa, Konya, 
Amasya, Trabzon kimi şəhərlərdə yaradılan  və adına  şahzadə 
sancağı deyilən bu mərkəzlər də kiçik bir paytaxt şəklində idilər. 
Yenə onları nümunə götürən digər dövlət adamları, paytaxt ətrafında 
ağa və bəylər, şəhərlərdə qəhvəxanalar, bəzi əsnaf dükanları, daha 
sonralar da bəzi yeni fi kirli kişilərdən təşkil olunan salon toplantıları 
bu ənənənin qollarıdır.

197
Mədəniyyətimizin dinamik şəkildə irəlilədiyi dövrdə yaranmış  və  
adları bu günümüzə qədər gəlib çatmış sənətçilər, həmin mərkəzlərdə 
yetişib mədəniyyət dünyamızı zənginləşdirmişlər. Sənaye inqilabının 
ortaya çıxardığı mənzərə, bu yeni şəraitə uyğunlaşmanın cavabı olan 
zehni travmalar, aydınların  ənənəvi  dünyagörüşlərini darmadağın 
etdi. Hər halda, yalnız  yeni bir quruluş  zamana və zehni düşüncəyə 
aid qayğılardan azad olunmuş bizlər üçün müstəqil ortaq mühit və 
azad sənətçilər yetişdirə bilərdi.
(*Yazı “Türk Yurdu” jurnalı.  iyul 1996, s.106,s 97-39-da dərc 
olunub).
                  İstifadə olunan ədəbiyyat:
1. Can Yılmaz. “İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı”. Ankara, 1995
2.  İsen Mustafa. “Usulı Divanı”. Ankara, 1993.
3.  İsen Mustafa. “Künhul-Ahbar”ın tezkire kısmı” .  Ankara 1994 
4. Tuğlacı  Pars. “Osmanlı şehirleri”. İstanbul, 1985.

198