Əxi Niğdoluda Seydi Xoca və Mələk Qadının ailəsində doğulub.
Bənli Həsən adıyla tanınmışdır. Ticarətlə məşğul olmuşdur. Gec
yaşlarında təhsil almışdır. Yazdığı şeirlərlə dövrün padşahı Yavuz
Sultan Səlimin diqqətini çəkmiş və onunla maraqlanmağı tapşırmışdır.
Bununla əlaqədar olaraq Qazaskər Kamal Paşazadənin təklif etdiyi
mədrəsəni ətrafdakıların “Sən bundan böyüyünə layiqsən” sözlərinə
uyaraq qəbul etməmiş və padşah bundan hirslənərək daha ona heç
209
bir vəzifə verməmişdir. Bir müddət sonra Karaferye mədrəsəsində
müdərris olaraq çalışdı. Manastırlı şair Xavərinin bacısıyla evlənmiş
və çox keçmədən Karafərydə vəfat etmişdir.
Mənbələr Əxinin böyük bir şair olduğunu xəbər verirlər. Dostu
Bursalı Cəlili kimi “Xosrov və Şirin”i yazmağa başladısa da
Naqşibəndi şeyxi Mahmud Əfəndinin maneçiliyi üzündən bu əsərini
yarımçıq qoydu. Daha sonra Fənarizadənin təklifi ylə Anadoluda
ən gözəl əsər olduğu bildirilən “Hüsn-i Dil”i yazmağa başlamış
və əsəri tamamlamadan vəfat etmişdir. Bu əsər Xavəri tərəfi ndən
tamamlanmışdır.
Qaynaqlar onun məsnəvisinin qəzəllərindən üstün olduğunu
bildirirlər.
Novabırdolu iki şair isə Məsti və Meylidir. Müamma ustası olan
Məstinin ailəsi Anadoludan köçüb gəlmiş Sarıyaquboğulları idi.
Meyli isə bu təxəllüsü elmi məsələlərə son dərəcə maraq
göstərdiyinə görə almışdır.
Pravadidə doğulan şair Sədinin əsl adı Əbdülbaqi olub, şeyx
Səlamizadə ləqəbi ilə tanınmışdır. Təhsilini başa vurub qazi
olmuşdur.
Razgradlı Behçətinin əsl adı Hüseyndir. Şair təhsilini
tamamladıqdan sonra divan katibi olmuşdur.
Rusçuklu dörd şair Bəyani, Əmani, Fəthi və Rəsa arasında isə
ən tanınmışı Bəyanidir. Əsl adı Mustafa olan bu şair Cərullazadə
ləqəbiylə tanınmışdır. Müdərrislik və qazilik etmişdir. Təsəvvüfə
maraq göstərərək bu sənətlərindən əl çəkmiş, şeyx olmuşdur. O,
şeir yazsa da adını bu günə qədər yaşadan onun şairlər təzkirəsi
olmuşdur.
Vəzir Hersekoğlu Əhməd Paşanın oğlu olan Şiri Silistrədə
doğulmuşdur. Sipahi şairlərindəndir. Qanuni dövründə qapıçıbaşı
olmuş və bu vəzifədəykən 1593-cü ildə vəfat etmişdir.
Sənani, Fəthi, Feyzi, Hümməti, Nəzəni, Nəziri, Rasix, Rəsmi,
Rüsuxı, Şükri, Vahid (2) Vəslı, Visali, Vüsləti, Zühdi isə Sofyada
doğulmuş şairlərdir. Göründüyü kimi Sofya 16 şairlə Osmanlı
mədəniyyətinin Rumelidəki çox mühüm mərkəzlərindən biridir.
210
Bolqarıstandakı mədəniyyət mərkəzlərinin ən mühümlərindən biri
olan Şumnu əsilli beş şairə də rast gəlinir. Bunlar Akif, Yusif, Dürri,
Fazil, Fənai və Şərifi dir. Bunlardan Dürrinin əsl adı Süleyman olub,
Teyyib Əfəndinin oğludur. Təhsilini tamamlayıb dövlət xidmətində
çalışmışdır. Sünbülzadə Vəhbinin “Töhfeyi-Vəhbi”sinə Gühərriz
adıyla nəzirə yazmışdır.
Şumnulu Fəzli Xəlvətiyyə təriqətinin önəmli adlarından biridir.
Dövründə bəzi siyasi hərəkatlara qoşulduğu üçün bir müddət Kiprə
sürgün edildi. 1690-cı ildə vəfat etmiş Fəzlinin çoxlu sayda əsəri
qalmışdır.
Tatarbazardan olan tək şair Fərridir.
Bir zamanlar Bolqar krallığının paytaxtı olan Tırhalada beş şair
yetişmişdir. Bunlar Bahari, Civani, Nəzif, Rümuzi və Səlahidir.
Turnovalı şair Evninin əsl adı Yusifdir. Təhsilini tamamladıqdan
sonra qazi olmuşdur və 1709-cu ildə vəfat etmişdir.
Təriqi və Zərifi isə Vidində doğulmuş şairlərdir. Bunlardan Təriqi
bu ərazinin ilk şairlərindəndir və II Bəyazid dövründə vəfat etmişdir.
Yanbolu da Osmanlı mədəniyyəti tarixinə iki şairlə qatılmışdır.
Bunlardan biri olan Bəyani Şeyx Kəmaloğlu ləqəbiylə tanınır, Qanuni
dövrü şairlərindəndir. Kırım xanı Bahadır Girayın nadimlərindən
olan Dana isə Ferəzdək İbrahim Çələbi adı ilə tanınmaqdadır. 17-ci
yüzilliyin şairlərindəndir.
Mənbələrin “Rumelidir” deyə təqdim etdikləri şairlərin isə yalnız
adlarını çəkəcəyəm: Gazi (v. 1665), Gubari, Hüseyni, İzzəti (v.
1829), Qütbi, Lafzı (v. 1675) Meyli, Məzaki (v. 1659), Muyi (v.
1547), Pənahi, Rəsmi (v. 1679), Siyahi, Şəmsi (v. 1580), Şinasi (v.
1675), Tərzi, Zərif.
Təbii ki, bunların yalnız bəzilərini Bolqarıstanda doğulduğunu
qəbul etmək olar.
Təzkirəçilər əsərlərində, əsasən divan ölçülərinə cavab verən,
onlara uyğun estetik cəhətlərə malik olan şeirlərin sahiblərinə yer
ayırırdılar. Məsələn, xalq şairləri və təsəvvüf ədəbiyyatının bəzi
nümayəndələri bu təzkirələrə düşmürdülər. Bunları da əlavə etsək,
bu əraziyə aid olan şairlərin sayının 400-ə çatmasına şübhə etmirəm.
Bu qənaətimə səbəb olan iki əsər var. Bunlardan biri Nazim
211
Şabanoviçin Bosniyalı şairlərdən bəhs edən əsəri
208
, o biri isə Şövkət
Beysənoğlunun “Diyarbəkir şairləri”
209
əsəridir. Bunların verdiyi
statistika, təzkirəçilərin verdiyi rəqəmdən 5 dəfə çoxdur.
Əlavə olaraq Bolqarıstanda doğulduğundan oranın vətəndaşı
hesab olunan həmvətənlərimiz də, bir şair və yazar olaraq türkcənin
mədəni mənzərəsini zənginləşdirmiş və tarixə düşmüşlər ki, bu ,başqa
bir yazının mövzusudur. Oradakı həmvətənlərimiz öz ana dillərindən
istifadə etmək qadağalarını artıq keçmişlər. Biz milli azlıqların
ölkələr arasında problem deyil, əksinə körpü yaradacaqlarını arzu
edirik və bu işin gələcəkdə daha çox şair və yazarlar tərəfi ndən
gerçəkləşəcəyinə ümid bəsləyirik.
(*Yazı “Balkanlarda İslam Medeniyeti, Milletlerarası Sempozyum
Tebligleri” İstanbul 2002, s.339-345-də dərc olunub).
İstifadə edilən ədəbiyyat:
“Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlügü” Ankara,
1988.
“İslam Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedileri” ilə “Türk Dili
ve Edebiyatı Ansiklopedesi” nin əlaqədar maddələri .
208
H.Şabanoviç, Knjizevno Muslimana BİH na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo, 1973.
209
Şövkət Beysanoğlu, “Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları”, İstanbul 1957.
212
“
KÜNHÜL-ƏXBAR”A GÖRƏ BUGÜNKÜ
YUQOSLAVİYA SƏRHƏDLƏRİ İÇƏRİSİNDƏ
DOĞULMUŞ ŞAİRLƏR*
O
smanlı ədəbiyyatı tarixinin heç şübhəsiz ən önəmli
mənbələrini şairlər təzkirələri təşkil edir. Bununla birlikdə
ümumi tarix kitabları da ədəbiyyat tarixi qaynaqları arasında xüsusi
yer tutur. Osmanlı tarixçiliyində ən mühüm yer tutan qaynaqlardan
biri “Künhül-əxbar” təzkirəsidir.
Doğum yeri barəsində qeydlərin səhv olmasından yaranan
qüsurlar Osmanlı təzkirəçiliyindəki tənqidin əsasını təşkil edir.
Təzkirələr öz dövrlərində müasirləri tərəfi ndən ən çox bu qüsurlarına
görə tənqid edilmişlər. Bu yazıda, başqa təzkirələrdə Yuqoslaviyada
doğulmuş olduğu göstərilən və bugünkü araşdırmalarda adları təsdiq
edilən şairlərdən söz açmayacağam. Xüsusilə, Aşıq Çələbi və Əlinin
məlumatları əsas götürüldüyü üçün onları bu məqaləyə salmıram.
Eləcə də “Rumelidəndir”, “Abdullahoğludur” kimi ifadələrlə bir
əraziyə aid edilən şairlər də burada yer almayacaq.
Aşağıda verilən bioqrafi yaları doktorluq işi üçün hazırladığım
tədqiqatın “Qarşılaşdırılmalı Mətn” adlı hissəsindən götürmüşəm
210
.
“Künhül-əxbar”, Osmanlı ədəbiyyatıyla bağlı araşdırmalar
aparan Yuqoslav tədqiqatçıları tərəfi ndən ümumiyyətlə qaynaq kimi
istifadə olunmayan bir təzkirədir. Bunun səbəbi əsərin doğrudan da
bir ədəbiyyat tarixi qaynağı olmamasıdır. Mən “Künhül-əxbar”da
qeyd olunan bugünkü Yuqoslav sərhədləri içində doğulmuş olan
Osmanlı şairlərinin bioqrafi yalarını verməklə, öz sənət yoldaşlarıma
kömək etmək istəyirəm.
Ədni
211
Necə yetişdiyi, nə kimi vəzifələrdə çalışdığı vəzirlər
bölməsində izah edilən Sultan Məhmət xanın yaxın adamı və onun
iltifatına layiq olan Vəzir Mahmud Paşadır
212
. Burada yalnız şairliyi
210
Mustafa İsen, “Künhü′l-ahbâr′ın Tezkire Kısmı” – araşdırma. Mətn AÜSBE (Doktorluq
işi ), Ərzurum, 1978.
211
Fatih dövrü şairi, adı keçen mənbə, 36, Ü. Ty. 5959 133b.
212
Ədni haqqında Fatihin vəzirləri hissəsində verilən məlumatlar: “Hırvat asıllı. Esir ed-
213
ilə bağlı əlamətlərini göstərmək istəyirik. O tarixlərdə Xorasan
padşahının vəziri olaraq Əlişir Nəvainin, Osmanlı padşahının vəziri
olaraq isə Mahmud Paşa kimi şöhrət qazanmış birinin belə yüksək
vəzifə başında olması, görünür, göydə xoşbəxt ulduzların onların başı
üzərində görünməsi əlamətidir. Yüksək mütaliyəli və fəzilət sahibi,
kərəminin bolluğu əsərlərindən bəlli, əli açıq bir adam idi. Bundan
başqa şeirlərinin axıcı olması da diqqəti cəlb edir. Ədni təxəllüsünü
vermişlər və beləcə Ədn cənnətinə olan yaxınlığını bildirmişlər.
Daha sonra şəhidlik yolunun yolçusu olaraq arzularına da çatmışdır.
Bir mətləsinə nəzər salaq:
Gözüm yaşına rahmet sürme derden
Ki merdüm-zadedir düşmüş nazardan
Bir dem eğlen ey felek gönlüm sarayın yıkma kim
Ol peri-peyker hayal-i dilde mihmandır henüz
Aşıq Çələbinin söylədiyinə görə, comərdliyi Bərməkilərdən çox
deyildisə, az da deyilmiş. Məkkədə dörd məzhəbə aid olan mədrəsə
tikdirmişdir. Yaşadığı müddətdə İstanbuldakı mədrəsəsində müəllim
olanlara iki-iki tülbənd, bir yun əba, bir donluq atlas çuxa və beş
yüz nəqd axça bəxşiş etməsi bildirilir. Aşıq Çələbinin ifadəsinə görə
Alacahasarlıdır. Gözəl nəsri də varmış. Farsca yazdığı şeirləri də
tərifə layiqir. Daha sonralar Sultanın qəzəbi ilə Yeddiqüllədə həbs
olunmuş və sonra edam olunmuşdur.
Cəlal bəy
213
Şairlər və ziyalılar ocağı olan Manastırda doğulub.
Əsl adı Hüseyn olub, Cəlali onun təxəllüsüdür. Allahın hikməti,
ildi ve Mahmut Ağa tarafından satın alındı. Yetiştirildikten sonra saraya verildi. Aynı yaşta
oldukları için çocukları Fatihle birlikte geçti. Fatih padişah olunca ağalık verilerek taşraya
gönderildi. Rumeli beylerbeyi oldu. Seferhisar fethinden sonra vezirlik verildi. Daha sonra
da vezir-iazamlık yaptı. Tarihçi Ramazanzadeye kazaskerlik de yaptı. Şahzade Mustafa
ile geçinemiyordu. Onun genç yaşta ölümü üzerine bazı müfsidler, şahzadenin Mahmud
paşa tarafından zehirlendiyini yaydılar. Bunun üzerine Edirneye sürüldü. Daha sonra da
yedikulede habsedildi. Onaltı gün sonra da idam etdiler. İyi bir devlet adamı, alim, fazıl,
cömert vezirdi”.
213
II. Səlim dövrü şairi, həmin mənbə, 196, 5959, s.4822a-483b.
214
təxəllüsünün cazibəsi onu ən uca mövqeyə çatdırdı. Hətta get-gedə
II Səlim kimi bir padşahın xüsusi məclislərinə mərhəm hesab edildi.
Timara layiq görülməli Sipahi oğullarından ikən könlünə təriqət
məhəbbəti düşdü. Səyahət etmək üçün ərəb diyarına, yəni Şam və
Hələbə getdi. O vaxt Hama sancağının bəyi olan Cəfər bəylə tanış
oldu və onun məclisinə getdi. Bir müddət sonra Cəfər bəy Səlim
şaha lələlik etdi və Cəlil bəyi də öz yanına götürdü. Şahzadəyə
göndərdiyi yazılarını onun gözəl xətti ilə köçürtdürürdü. Şahzadə:
“bu yazıları kim yazıb?” – deyə soruşduqda, “fürsətdir”, - deyə
onu şaha təqdim etdi. “Gözəl xətti olmaqla bərabər, gözəl şeirlər də
yazır, xüsusi müsahibiniz olmağa layiqdir”, - deyə onu şaha tərifl ədi.
Müxtəsər, bu adam şaha məhrəm oldu və bu yaxınlıq iyirmi ilə
qədər davam etdi. Zəamət rütbəsində bir adamdı. O zamansa zəamət
rütbəsi hər kəsin hörmət bəslədiyi bir rütbəydi. Konya ovalığındakı
müharibədən sonra taxt-tacın varisliyi bəxti açıq şaha qaldığı zaman,
Cəlal bəyə də Anadolu Timarları dəftardarlığı verilib, şöhrəti bir az
da yüksəldi və o, şahın xüsusi iltifatına sahib oldu. “Vəlinemətim və
iqbalımın əsas səbəbkarıdır”- deyərək Cəfər Paşanın nəslinə qayğı
göstərmişdir. Hətta onun oğlunun bəylərbəyi olmasına çox çalışdı.
Qızı ilə evlənərək nəslin davamçısına çevrildi.
Cəlal bəy zaman-zaman şahzadənin hüzuruna gedər, onun
şərəfi nə dualar edərdi. Bu zaman bir qədər sonra söz açılacaq olan
Nihani təxəllüslü Turak Çələbi, Cəlalinin tövsiyəsiylə padşahlığa
gəlmiş və o da müsahib olaraq padşahla əlaqə yaratmışdır.
Sonralar isə araları dəymiş, hər ikisi bir dilbərə aşiq olmuşdur.
Bununla da dostluqları pozulmuşdur. Cəlal bir mürəbbəsində öz
halını belə təsvir etmişdir:
“Hər kimi irəli çəkdim, cəfasını çəkdim”
Lakin çox keçmədən Nihani vəfat etdi, xəzinə kimi torpağın
altında gizləndi, Cəlal isə yenə bir çox iltifatla yerində qaldı.
Şahzadə taxta çıxdıqdan bir qədər sonra, öz istəyiylə Cəlala
bəylərbəylik vəzifəsini verdi.
Belə bir dostcasına yüksək mərtəbəyə çatmasına, hörmət sahibi
olmasına baxmayaraq o, şahın kürəkəni olan hörmət və izzət sahibi
215
Uzun Məhməd Paşaya, bəzən uca zirvə sahibi, dövrün müftisi olan
şöhrətli ustad Şeyxülislam Əbussüud Əfəndiyə, bəzən də böyük
şeyxlərin və vaizirlərin güvənərək tabe olduqları Şeyx Mühyiddin
oğlu Nurəddin Əfəndiyə düşməncəsinə zidd hərəkətlər etdi. Bu yolla
onları hömətdən salıb, yeganə və üstün adam olmaq istədi. Ancaq bu
xoşagəlməz hərəkəti ilə padşahın qəlbində özünə qarşı nifrət yaratdı
və get-gedə öz uca rütbəsindən aşağı endirildi.
“Getdiyi, gəzdiyi yerlərdən hansına meyli vardır?” – deyə Sultan
Murad xanın anası padşahın icazəsiylə Cəlalın arvadından soruşdu.
O da bir qədər eyham və nəzakətlə Cəlaldan gəzdiyi ölkələrdən
hansını bəyəndiyini soruşduqda Cəlal bəy Şamın bütün şəhərlərə
meydan oxuduğunu söylədi. Bu xəbər şaha çatdırıldı. Cəlala Şam
bəylərbəyliyi bağışlandı. O, bu uzaqlaşdırılmadan iki gün öncə
əvvəlkilərdən daha yüksək iltifata layiq görülmüş və ona üç yüz dinar
əskinas, qırx min axçalıq bir almaz qaşlı üzük, dəyərli bir İran xalısı
bəxşiş edilmişdir. Hətta Cəlal bu günə qədər belə bir bəxşişə rast
gəlmədiyindən, bunu padşahın səltənətində qalacağı ilə bağlamışdı.
Bəylərbəylik əmri ona çatınca ürəyini qəm və kədər bürüdü, gözləri
qaraldı. Başa düşdü ki, razı olmaqdan başqa çarəsi yoxdur. İnad
edərsə ziyanı xeyrindən çox ola bilər. Ertəsi gün şahlığa gəldi, əl
öpdükdən sonra “Sədrəzəmə gedəkmi?” – deyə soruşdu. “Əlbəttə,
gedərsən, vəziri- əzamımızdır, müraciət edərsən”, buyuruldu.
Cəlal bütün olanların nədən baş verdiyini anladı, əvvəlki fürsətlər,
xoşbəxtliklər bütünlüklə yox oldu və “məliklərdə vəfa olmur” sözləri
özünü doğrultdu.
Bir-iki gün sonra günorta ilə axşam arası Məhməd Paşanın
yanına gəldi. Vəzirlərdən və bəylərdən heç kimin olmadığı bir
vaxtda saraya daxil olan Cəlal bəy, şah tərəfi ndən dərhal qəbul
edildi. O, içəri girərək, tam bir nəzakətlə əl öpdü, sonra Şam əyaləti
məsələsini xəbər aldı. Arzusunun Şama tərəf getmək, getdikdən
sonra şahın əmrini almaq və var-dövlətindən də oğluna verilməsi
istəyini bildirdi. Sədrəzəm bunun qarşılığında nəzakətlə cavab
verdi: “İstərsəniz elə indi vəkiliniz gedib Şamı təhvil alsın, oğlunuza
da dövlətiniz verilsin”. Cəlal bəy razılaşmağa qərar verdi. O, başa
düşdü ki, işi gecikdirməyi padşahın xoşuna gəlmir, çəkilib getmək
216
lazımdır. Amma bundan sonra bir dəfə də padşahın hüzuruna gəldi,
daha nə əvvəlki istiliyi gördü, nə də ki, hörmət və izzəti.
Bəzilərinin söylədiyinə görə onun saraydan uzaqlaşdırılmasına
səbəb Fəzlullah Hürufi nin “Cavidan-namə” adlı “dəyərsiz” kitabına
rəğbət bəsləməsi olmuşdur. Şeyxülislam Ebussuud Əfəndi səltənəti-
amirə bir məktub göndərərək belə bir satqınlıq və dinsizliklə
günahlandırılan birinin padşahın çevrəsində olmasının çox da caiz
olmadığını bildirmişdir. Beləcə, onun əyalət yoluyla Şama getməsi
məsləhət görüldü. Nəhayət özü getməyi arzu edincə ona icazə verildi.
Vidalaşmaq üçün padşahın hüzuruna gəldi. Sultan ona üç yüz qızıl
tümən ehsan etdi. Ancaq Sədrəzəm Məhməd Paşa ona beş yüz dinar
sikkə, bir sürü qatır, bir sürü dəvə, üç baş at, xeyli paltarlıq qumaş,
atlas bağışladı. Bu qədər bəxşişi görən Cəlal bəy, Məhməd Paşaya
qarşı çıxdığından çox peşman oldu və “dünyada xidmət edilməyə
layiq tək adam Məhməd Paşaymış”- dedi. O, bu şəkildə Manastıra
yola düşdü, ancaq bu zaman canlı meyidə bənzəyirdi. İki gün sonra
isə bu qəzəli yazıb İstanbula göndərdi:
Bu çeşm-i hün- feşanın giryan olur kalır mı
Seyl-i sirişkim ahır umman olur kalır mı
Bir neçə gün sonra isə bu qəzəli göndərdi:
Bunca feryadım işittin, demedin dad edeyim
Sen ki dad etmeyesin ben kime feryad edeyim
Təəccüblü tərəf budur ki, təzkirə yazarlarından Xınalızadə Həsən
Çələbi araşdırmasında Cəlal haqqqında “rəisi-küttap oldu” yazaraq
səhv məlumat vermiş, rəhmətlik Aşıq Çələbi isə “ağıl və düşüncəsinə
söykənərək təhlükəyə atacaq tövr və hərəkətləri yoxdur” demişdir və
dəfələrlə sədrəzəmə, şərəfl i müftiyə və şeyxə olan düşmənçiliyini,
dostluq etmək keyfi yyətindən uzaq olduğunu anlaya bilməmişdir.
Müxtəsər, o, yolda öldüyünə görə nə Şam əyalətinə yetişə bildi, nə
də orada yaşadı.
Cəlal çox gözəl bir şairdi. Onun tiryəyin təsiri altında yazdığı
217
şeirlər bir axan çaya bənzəyir. Uyuşdurucudan sonra ağlına gələni
yazırdı:
Hallak-ı cihan aleme kıldıkta tecelli
Her şeyi birer hal ile kılmış mütesselli
Digər
Hatt-ı vechin şerh ider cennat-ı hurı bundadır
Halkı ferdaya salar vaiz temaşa bundadır
Digər
İkide bir can u dil peykanım inkar etməsin
İkiden hali değil ya andadır ya bundadır
O tarixdə şahzadənin astanasında:
Koyun ela gözlü İsmailim ol körpe kuzu
misrası ilə başlanan mürəbbə yazmışdır.
Ətrafında dolaşanların canlarını belə verməyə hazır olduqları bir
gənc vardı ki, bir gün mükəmməl bir gözəlliklə ortaya çıxıb özünü
göstərdi. Cəlal bəy rəhmətliyə və könlü qırıq bir dəyərsizə bir mətlə
söyləməyi, sanki gizli bir ilham pərisi əmr etdi.
Əvvəlcə Cəlal bəy bu mətləni söylədi:
İyd-i vaslına erişmeğe tek imkan olsun
Bir başım var yoluna ol dahi kurban olsun
Bu dəyərsiz də onun ardınca:
Öldürürsün seni can ile gönülden seveni
Beni evvel beni ey gözleri kattal beni
mətləsini söylədi.
218
Ertəsi gün Turak Çələbi bunu şahzadəyə söylədi. Bədahətən
deyilmiş şeiri göstərib iyirmi qızıl tümənə layiq görülmələrinə
səbəb oldu. Şahzadə, Əlinin söylədiyi şeirin yüksək lirik, Cəlalın
şeirinin vəslinə kəlməsindəki dil qüsuruna görə orta səviyyədə
olmasını bildirdi. Madamki, belədir, hədiyyələrinin neyçün bərabər
olduğunu soruşduqda, birinin məqam və mövqeyindən, o birinin
isə mərifətindən razı qaldığını bildirmişdi. Şeirlərindən nümunələrə
baxaq:
Ehl-i zühd erse riyazetle makam-ı meleğe
Vadi-i aşka sülük etmeğe gelmez meleğe
Digər
Bir-bir işin bitirdim, kuyunde ehl-i aşkin
Agah ol ey gül-i tercan bustanda bitmez
Digər:
Baz-ı şirim katı küstah gelir bana Celal
Oxumadın varır ol serv-i hıraman eline
MÖVLANA FÖVRİ
214
: Alimlər bölməsində bütün cəhətləriylə
əks olunmasına baxmayaraq şairliyi baxımdan burda yenidən ona
toxunuldu. Elə zənn edilməsin ki, bu təkrar, səhv üzündən baş
vermişdir
215
. Əslən Xorvatdır. Hər sözü bir kitaba bərabərdir. Əsl
adı Əhməddir. Müxtəlif sahələrdə olan biliyinə görə elmi haqqında
qısa danışmaq çox çətindir. Həm alim şair, həm də atalar sözü və
hikmətlərdən yoğrulmuş şeirlər yazan şairlərin ustadı idi. İsgəndər
214
II. Səlim dövrü şairi, həmin mənbə, 222-224, 5959 492b-493a.
215
Fövri haqqında “II. Səlim dövrü alimləri” hissəsində verilən məlumatlar: “İskender
Çələbinin kullarından. Müderris oldu. Şamda vefat etti. Sohbeti tatlı, zeki adamdı. Tefsir-i
Beyzâviye Dürer-i Gurer′e haşiye yazdı. Hat sanatında da ustaydı”. (II. Selim Devri
uleması, Ü. Ty. 5959 474a)
219
Çələbinin satın alınmış köləsi olduğu halda təhsil almağa başlamışdır.
Hər mövzuda məlumatlı, hər elm sahəsində istedadlı olduğuna görə
1545-ci ildə Bostan Əfəndi Bursa qazisi olduğu zaman xidmətə
başladı. Bundan sonra mədrəsələrdəki vəzifələrində ucalmağa
başladı. Hələ həddi- buluğa çatmamış “Füsusül-hikəm” yazan
Şeyxi- Əkbərin yuxusuna girib ona iman təlqin etdiyini, əslində
islam diniylə şərəfl ənməsini, əvvəlcə onun işarəsiylə baş verməsini
öz dilindən eşitdim. Çox gözəl xətti vardır. Bu sahədə Sultan Əliyə
və Ənisiyə bərabərdi. Çox zərif bir adam olduğu üçün yemək-
içməyə meylli idi. Köhnə şərab tapmasa, ağ şərabla keçinərdi. Otuz
axçalıq mədrəsədən ayrıldıqdan sonra Rumeli şəhərlərinə səyahət
etdi. O dövrün səxavətli bəyləri ilə dostluq edib, cihat və qəza
savabı əldə etməyə çalışdı. Qeyd edim ki, hələ müəllim ikən həccə
getmiş, Mədinəni ziyarət etmişdir. Rumelidən qayıtdıqdan sonra
dövrün şahzadəsi olan II Səlimin sarayına getdi. Məqsədini anladan
ərizələrlə şaha müraciət etdi. Ərizəsinin kənarında yazmışdır:
Fevri kim ezafül-ibadimdir
Ber-murad olması muradımdır.
Bu beytə görə istəyi hasil oldu. Aşıq Çələbi təzkirəsində adı
çəkilən bu alim, Sultan Süleyman Xan 1553-cü ildə İranı fəth etmək
üçün yola düşəndə onlara qoşulmuş, hətta aşağıda mətləsi verilmiş
qəzəli tam şəkildə padşaha verib yüksək ənama layiq görülmüşdür.
Musahhar oldu hal-i ruy-ı yare bağrımın başı
Diyar-ı Rum Sultanı bu kez alır kızılbaşı
Sonra isə iki yüz beytlik bir qəsidə yazmış və buna görə iki yüz
qızıl axçayla təltif olunmuş və mənsəbə layiq görülmüşdür.
Fövrinin mükəmməl divanı və şöhrət qazanmış ərəbcə qəsidələri
vardır. Atalar sözü və aforizmlərlə ifadə olunan şeirlərin yazılması
dövrü Nəcatidən sonra, daha çox onun xatırlandığı dövrə təsadüf
edir.
220
Qəzəlləri:
Teb-i tab-ı muhabbetten bu cismi natüvan ditrer
Ne cismi natüvan cism içre cana hasta can ditrer
Ezel bir zelzele saldı cada-yı ahım afaka
Dahi ol dem bu demdir durmayıp kevn-ü mekan ditrer
Sararsa solsa tan mıdır fen-i zerd ü nezarım kim
Gönül bir kadd-i şimşad üzre çün berk-i hazan ditrer
Lebaleb sunduğun camın ne mümkün katresin dökmek
Müdam içmekten amma destim ey pir-i mugan ditrer
Güneş ruhsarına Fevri gibi aşık degil çünkim
Niçin gördükce sen meh-riyi mihr-i asüman ditrer
Digər
Cismi nezarim ile görüb selim ehl-i dil
Didi ten-i zaif ü nahife hayal-i zill
Digər
Gelmedin dünyaya kahr-ı zehri izan etmişem
Doğduğum dem anadan anunçün efgan etmişem.
Digər
Gezip mülk-i vücudu alem-i aşka kadem bastım
Bu günden sonra ölmezsem adem iklimidir kastım
Qəzəl
Kametin serv degil mi gele doğru söyle
Gül degil mi ruhun ey gonça-i gül- bu söyle
221
Dişini dürr-i giran- mayeye benzer derler
Öyle midir görelim ey dişi lülü söyle
Secdede kamet-i alasını yad et yarin
Zahida egri otur sözünü doğru söyle
Germ kıl meclisimi yarin ög, ağyarıma sög
Mutriba her ne bilirsen eyü tatlu söyle
Leblerinin birini em, birini vasf et yarin
Fevri rind isen eger tatlı ye, tatlı söyle
Digər
Bana hod besdir ol mehin cevri
Kim çeker ya bu mihnet-i devri
Kim durur dersen aşk-ı zarın
Onmadık Fevri gülmedik Fevri.
Qəzəllərindən görünür ki, dürüst ifadə tərzinə malikdir. Dəyərli
qəsidələri vardır. Mükəmməl və mənalı şeirləri ilə şairlərin çoxundan
fərqlidir. Fövrinin şeirlərinin çox olmasına görə bu nümunələri
verməyə qərar verdik.
Dostları ilə paylaş: |