Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məsti və Meylidir.
- Sədinin
- Bəyani , Əmani , Fəthi və Rəsa
- Sənani, Fəthi, Feyzi, Hümməti, Nəzəni, Nəziri, Rasix, Rəsmi, Rüsuxı, Şükri, Vahid (2) Vəslı, Visali, Vüsləti, Zühdi
- Akif, Yusif, Dürri, Fazil, Fənai və Şərifi dir
- Fərridir . Bir zamanlar Bolqar krallığının paytaxtı olan Tırhalada beş şair yetişmişdir. Bunlar Bahari, Civani, Nəzif, Rümuzi və Səlahidir
- Cəlal bəy 213
- MÖVLANA FÖVRİ 214
|
Əxi Niğdoluda Seydi Xoca və Mələk Qadının ailəsində doğulub. Bənli Həsən adıyla tanınmışdır. Ticarətlə məşğul olmuşdur. Gec yaşlarında təhsil almışdır. Yazdığı şeirlərlə dövrün padşahı Yavuz Sultan Səlimin diqqətini çəkmiş və onunla maraqlanmağı tapşırmışdır. Bununla əlaqədar olaraq Qazaskər Kamal Paşazadənin təklif etdiyi mədrəsəni ətrafdakıların “Sən bundan böyüyünə layiqsən” sözlərinə uyaraq qəbul etməmiş və padşah bundan hirslənərək daha ona heç 209 bir vəzifə verməmişdir. Bir müddət sonra Karaferye mədrəsəsində müdərris olaraq çalışdı. Manastırlı şair Xavərinin bacısıyla evlənmiş və çox keçmədən Karafərydə vəfat etmişdir. Mənbələr Əxinin böyük bir şair olduğunu xəbər verirlər. Dostu Bursalı Cəlili kimi “Xosrov və Şirin”i yazmağa başladısa da Naqşibəndi şeyxi Mahmud Əfəndinin maneçiliyi üzündən bu əsərini yarımçıq qoydu. Daha sonra Fənarizadənin təklifi ylə Anadoluda ən gözəl əsər olduğu bildirilən “Hüsn-i Dil”i yazmağa başlamış və əsəri tamamlamadan vəfat etmişdir. Bu əsər Xavəri tərəfi ndən tamamlanmışdır. Qaynaqlar onun məsnəvisinin qəzəllərindən üstün olduğunu bildirirlər. Novabırdolu iki şair isə Məsti və Meylidir. Müamma ustası olan Məstinin ailəsi Anadoludan köçüb gəlmiş Sarıyaquboğulları idi. Meyli isə bu təxəllüsü elmi məsələlərə son dərəcə maraq göstərdiyinə görə almışdır. Pravadidə doğulan şair Sədinin əsl adı Əbdülbaqi olub, şeyx Səlamizadə ləqəbi ilə tanınmışdır. Təhsilini başa vurub qazi olmuşdur. Razgradlı Behçətinin əsl adı Hüseyndir. Şair təhsilini tamamladıqdan sonra divan katibi olmuşdur. Rusçuklu dörd şair Bəyani, Əmani, Fəthi və Rəsa arasında isə ən tanınmışı Bəyanidir. Əsl adı Mustafa olan bu şair Cərullazadə ləqəbiylə tanınmışdır. Müdərrislik və qazilik etmişdir. Təsəvvüfə maraq göstərərək bu sənətlərindən əl çəkmiş, şeyx olmuşdur. O, şeir yazsa da adını bu günə qədər yaşadan onun şairlər təzkirəsi olmuşdur. Vəzir Hersekoğlu Əhməd Paşanın oğlu olan Şiri Silistrədə doğulmuşdur. Sipahi şairlərindəndir. Qanuni dövründə qapıçıbaşı olmuş və bu vəzifədəykən 1593-cü ildə vəfat etmişdir. Sənani, Fəthi, Feyzi, Hümməti, Nəzəni, Nəziri, Rasix, Rəsmi, Rüsuxı, Şükri, Vahid (2) Vəslı, Visali, Vüsləti, Zühdi isə Sofyada doğulmuş şairlərdir. Göründüyü kimi Sofya 16 şairlə Osmanlı mədəniyyətinin Rumelidəki çox mühüm mərkəzlərindən biridir. 210 Bolqarıstandakı mədəniyyət mərkəzlərinin ən mühümlərindən biri olan Şumnu əsilli beş şairə də rast gəlinir. Bunlar Akif, Yusif, Dürri, Fazil, Fənai və Şərifi dir. Bunlardan Dürrinin əsl adı Süleyman olub, Teyyib Əfəndinin oğludur. Təhsilini tamamlayıb dövlət xidmətində çalışmışdır. Sünbülzadə Vəhbinin “Töhfeyi-Vəhbi”sinə Gühərriz adıyla nəzirə yazmışdır. Şumnulu Fəzli Xəlvətiyyə təriqətinin önəmli adlarından biridir. Dövründə bəzi siyasi hərəkatlara qoşulduğu üçün bir müddət Kiprə sürgün edildi. 1690-cı ildə vəfat etmiş Fəzlinin çoxlu sayda əsəri qalmışdır. Tatarbazardan olan tək şair Fərridir. Bir zamanlar Bolqar krallığının paytaxtı olan Tırhalada beş şair yetişmişdir. Bunlar Bahari, Civani, Nəzif, Rümuzi və Səlahidir. Turnovalı şair Evninin əsl adı Yusifdir. Təhsilini tamamladıqdan sonra qazi olmuşdur və 1709-cu ildə vəfat etmişdir. Təriqi və Zərifi isə Vidində doğulmuş şairlərdir. Bunlardan Təriqi bu ərazinin ilk şairlərindəndir və II Bəyazid dövründə vəfat etmişdir. Yanbolu da Osmanlı mədəniyyəti tarixinə iki şairlə qatılmışdır. Bunlardan biri olan Bəyani Şeyx Kəmaloğlu ləqəbiylə tanınır, Qanuni dövrü şairlərindəndir. Kırım xanı Bahadır Girayın nadimlərindən olan Dana isə Ferəzdək İbrahim Çələbi adı ilə tanınmaqdadır. 17-ci yüzilliyin şairlərindəndir. Mənbələrin “Rumelidir” deyə təqdim etdikləri şairlərin isə yalnız adlarını çəkəcəyəm: Gazi (v. 1665), Gubari, Hüseyni, İzzəti (v. 1829), Qütbi, Lafzı (v. 1675) Meyli, Məzaki (v. 1659), Muyi (v. 1547), Pənahi, Rəsmi (v. 1679), Siyahi, Şəmsi (v. 1580), Şinasi (v. 1675), Tərzi, Zərif. Təbii ki, bunların yalnız bəzilərini Bolqarıstanda doğulduğunu qəbul etmək olar. Təzkirəçilər əsərlərində, əsasən divan ölçülərinə cavab verən, onlara uyğun estetik cəhətlərə malik olan şeirlərin sahiblərinə yer ayırırdılar. Məsələn, xalq şairləri və təsəvvüf ədəbiyyatının bəzi nümayəndələri bu təzkirələrə düşmürdülər. Bunları da əlavə etsək, bu əraziyə aid olan şairlərin sayının 400-ə çatmasına şübhə etmirəm. Bu qənaətimə səbəb olan iki əsər var. Bunlardan biri Nazim 211 Şabanoviçin Bosniyalı şairlərdən bəhs edən əsəri 208 , o biri isə Şövkət Beysənoğlunun “Diyarbəkir şairləri” 209 əsəridir. Bunların verdiyi statistika, təzkirəçilərin verdiyi rəqəmdən 5 dəfə çoxdur. Əlavə olaraq Bolqarıstanda doğulduğundan oranın vətəndaşı hesab olunan həmvətənlərimiz də, bir şair və yazar olaraq türkcənin mədəni mənzərəsini zənginləşdirmiş və tarixə düşmüşlər ki, bu ,başqa bir yazının mövzusudur. Oradakı həmvətənlərimiz öz ana dillərindən istifadə etmək qadağalarını artıq keçmişlər. Biz milli azlıqların ölkələr arasında problem deyil, əksinə körpü yaradacaqlarını arzu edirik və bu işin gələcəkdə daha çox şair və yazarlar tərəfi ndən gerçəkləşəcəyinə ümid bəsləyirik. (*Yazı “Balkanlarda İslam Medeniyeti, Milletlerarası Sempozyum Tebligleri” İstanbul 2002, s.339-345-də dərc olunub). İstifadə edilən ədəbiyyat: “Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlügü” Ankara, 1988. “İslam Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedileri” ilə “Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedesi” nin əlaqədar maddələri . 208 H.Şabanoviç, Knjizevno Muslimana BİH na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo, 1973. 209 Şövkət Beysanoğlu, “Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları”, İstanbul 1957. 212 “ KÜNHÜL-ƏXBAR”A GÖRƏ BUGÜNKÜ YUQOSLAVİYA SƏRHƏDLƏRİ İÇƏRİSİNDƏ DOĞULMUŞ ŞAİRLƏR* O smanlı ədəbiyyatı tarixinin heç şübhəsiz ən önəmli mənbələrini şairlər təzkirələri təşkil edir. Bununla birlikdə ümumi tarix kitabları da ədəbiyyat tarixi qaynaqları arasında xüsusi yer tutur. Osmanlı tarixçiliyində ən mühüm yer tutan qaynaqlardan biri “Künhül-əxbar” təzkirəsidir. Doğum yeri barəsində qeydlərin səhv olmasından yaranan qüsurlar Osmanlı təzkirəçiliyindəki tənqidin əsasını təşkil edir. Təzkirələr öz dövrlərində müasirləri tərəfi ndən ən çox bu qüsurlarına görə tənqid edilmişlər. Bu yazıda, başqa təzkirələrdə Yuqoslaviyada doğulmuş olduğu göstərilən və bugünkü araşdırmalarda adları təsdiq edilən şairlərdən söz açmayacağam. Xüsusilə, Aşıq Çələbi və Əlinin məlumatları əsas götürüldüyü üçün onları bu məqaləyə salmıram. Eləcə də “Rumelidəndir”, “Abdullahoğludur” kimi ifadələrlə bir əraziyə aid edilən şairlər də burada yer almayacaq. Aşağıda verilən bioqrafi yaları doktorluq işi üçün hazırladığım tədqiqatın “Qarşılaşdırılmalı Mətn” adlı hissəsindən götürmüşəm 210 . “Künhül-əxbar”, Osmanlı ədəbiyyatıyla bağlı araşdırmalar aparan Yuqoslav tədqiqatçıları tərəfi ndən ümumiyyətlə qaynaq kimi istifadə olunmayan bir təzkirədir. Bunun səbəbi əsərin doğrudan da bir ədəbiyyat tarixi qaynağı olmamasıdır. Mən “Künhül-əxbar”da qeyd olunan bugünkü Yuqoslav sərhədləri içində doğulmuş olan Osmanlı şairlərinin bioqrafi yalarını verməklə, öz sənət yoldaşlarıma kömək etmək istəyirəm. Ədni 211 Necə yetişdiyi, nə kimi vəzifələrdə çalışdığı vəzirlər bölməsində izah edilən Sultan Məhmət xanın yaxın adamı və onun iltifatına layiq olan Vəzir Mahmud Paşadır 212 . Burada yalnız şairliyi 210 Mustafa İsen, “Künhü′l-ahbâr′ın Tezkire Kısmı” – araşdırma. Mətn AÜSBE (Doktorluq işi ), Ərzurum, 1978. 211 Fatih dövrü şairi, adı keçen mənbə, 36, Ü. Ty. 5959 133b. 212 Ədni haqqında Fatihin vəzirləri hissəsində verilən məlumatlar: “Hırvat asıllı. Esir ed- 213 ilə bağlı əlamətlərini göstərmək istəyirik. O tarixlərdə Xorasan padşahının vəziri olaraq Əlişir Nəvainin, Osmanlı padşahının vəziri olaraq isə Mahmud Paşa kimi şöhrət qazanmış birinin belə yüksək vəzifə başında olması, görünür, göydə xoşbəxt ulduzların onların başı üzərində görünməsi əlamətidir. Yüksək mütaliyəli və fəzilət sahibi, kərəminin bolluğu əsərlərindən bəlli, əli açıq bir adam idi. Bundan başqa şeirlərinin axıcı olması da diqqəti cəlb edir. Ədni təxəllüsünü vermişlər və beləcə Ədn cənnətinə olan yaxınlığını bildirmişlər. Daha sonra şəhidlik yolunun yolçusu olaraq arzularına da çatmışdır. Bir mətləsinə nəzər salaq: Gözüm yaşına rahmet sürme derden Ki merdüm-zadedir düşmüş nazardan Bir dem eğlen ey felek gönlüm sarayın yıkma kim Ol peri-peyker hayal-i dilde mihmandır henüz Aşıq Çələbinin söylədiyinə görə, comərdliyi Bərməkilərdən çox deyildisə, az da deyilmiş. Məkkədə dörd məzhəbə aid olan mədrəsə tikdirmişdir. Yaşadığı müddətdə İstanbuldakı mədrəsəsində müəllim olanlara iki-iki tülbənd, bir yun əba, bir donluq atlas çuxa və beş yüz nəqd axça bəxşiş etməsi bildirilir. Aşıq Çələbinin ifadəsinə görə Alacahasarlıdır. Gözəl nəsri də varmış. Farsca yazdığı şeirləri də tərifə layiqir. Daha sonralar Sultanın qəzəbi ilə Yeddiqüllədə həbs olunmuş və sonra edam olunmuşdur. Cəlal bəy 213 Şairlər və ziyalılar ocağı olan Manastırda doğulub. Əsl adı Hüseyn olub, Cəlali onun təxəllüsüdür. Allahın hikməti, ildi ve Mahmut Ağa tarafından satın alındı. Yetiştirildikten sonra saraya verildi. Aynı yaşta oldukları için çocukları Fatihle birlikte geçti. Fatih padişah olunca ağalık verilerek taşraya gönderildi. Rumeli beylerbeyi oldu. Seferhisar fethinden sonra vezirlik verildi. Daha sonra da vezir-iazamlık yaptı. Tarihçi Ramazanzadeye kazaskerlik de yaptı. Şahzade Mustafa ile geçinemiyordu. Onun genç yaşta ölümü üzerine bazı müfsidler, şahzadenin Mahmud paşa tarafından zehirlendiyini yaydılar. Bunun üzerine Edirneye sürüldü. Daha sonra da yedikulede habsedildi. Onaltı gün sonra da idam etdiler. İyi bir devlet adamı, alim, fazıl, cömert vezirdi”. 213 II. Səlim dövrü şairi, həmin mənbə, 196, 5959, s.4822a-483b. 214 təxəllüsünün cazibəsi onu ən uca mövqeyə çatdırdı. Hətta get-gedə II Səlim kimi bir padşahın xüsusi məclislərinə mərhəm hesab edildi. Timara layiq görülməli Sipahi oğullarından ikən könlünə təriqət məhəbbəti düşdü. Səyahət etmək üçün ərəb diyarına, yəni Şam və Hələbə getdi. O vaxt Hama sancağının bəyi olan Cəfər bəylə tanış oldu və onun məclisinə getdi. Bir müddət sonra Cəfər bəy Səlim şaha lələlik etdi və Cəlil bəyi də öz yanına götürdü. Şahzadəyə göndərdiyi yazılarını onun gözəl xətti ilə köçürtdürürdü. Şahzadə: “bu yazıları kim yazıb?” – deyə soruşduqda, “fürsətdir”, - deyə onu şaha təqdim etdi. “Gözəl xətti olmaqla bərabər, gözəl şeirlər də yazır, xüsusi müsahibiniz olmağa layiqdir”, - deyə onu şaha tərifl ədi. Müxtəsər, bu adam şaha məhrəm oldu və bu yaxınlıq iyirmi ilə qədər davam etdi. Zəamət rütbəsində bir adamdı. O zamansa zəamət rütbəsi hər kəsin hörmət bəslədiyi bir rütbəydi. Konya ovalığındakı müharibədən sonra taxt-tacın varisliyi bəxti açıq şaha qaldığı zaman, Cəlal bəyə də Anadolu Timarları dəftardarlığı verilib, şöhrəti bir az da yüksəldi və o, şahın xüsusi iltifatına sahib oldu. “Vəlinemətim və iqbalımın əsas səbəbkarıdır”- deyərək Cəfər Paşanın nəslinə qayğı göstərmişdir. Hətta onun oğlunun bəylərbəyi olmasına çox çalışdı. Qızı ilə evlənərək nəslin davamçısına çevrildi. Cəlal bəy zaman-zaman şahzadənin hüzuruna gedər, onun şərəfi nə dualar edərdi. Bu zaman bir qədər sonra söz açılacaq olan Nihani təxəllüslü Turak Çələbi, Cəlalinin tövsiyəsiylə padşahlığa gəlmiş və o da müsahib olaraq padşahla əlaqə yaratmışdır. Sonralar isə araları dəymiş, hər ikisi bir dilbərə aşiq olmuşdur. Bununla da dostluqları pozulmuşdur. Cəlal bir mürəbbəsində öz halını belə təsvir etmişdir: “Hər kimi irəli çəkdim, cəfasını çəkdim” Lakin çox keçmədən Nihani vəfat etdi, xəzinə kimi torpağın altında gizləndi, Cəlal isə yenə bir çox iltifatla yerində qaldı. Şahzadə taxta çıxdıqdan bir qədər sonra, öz istəyiylə Cəlala bəylərbəylik vəzifəsini verdi. Belə bir dostcasına yüksək mərtəbəyə çatmasına, hörmət sahibi olmasına baxmayaraq o, şahın kürəkəni olan hörmət və izzət sahibi 215 Uzun Məhməd Paşaya, bəzən uca zirvə sahibi, dövrün müftisi olan şöhrətli ustad Şeyxülislam Əbussüud Əfəndiyə, bəzən də böyük şeyxlərin və vaizirlərin güvənərək tabe olduqları Şeyx Mühyiddin oğlu Nurəddin Əfəndiyə düşməncəsinə zidd hərəkətlər etdi. Bu yolla onları hömətdən salıb, yeganə və üstün adam olmaq istədi. Ancaq bu xoşagəlməz hərəkəti ilə padşahın qəlbində özünə qarşı nifrət yaratdı və get-gedə öz uca rütbəsindən aşağı endirildi. “Getdiyi, gəzdiyi yerlərdən hansına meyli vardır?” – deyə Sultan Murad xanın anası padşahın icazəsiylə Cəlalın arvadından soruşdu. O da bir qədər eyham və nəzakətlə Cəlaldan gəzdiyi ölkələrdən hansını bəyəndiyini soruşduqda Cəlal bəy Şamın bütün şəhərlərə meydan oxuduğunu söylədi. Bu xəbər şaha çatdırıldı. Cəlala Şam bəylərbəyliyi bağışlandı. O, bu uzaqlaşdırılmadan iki gün öncə əvvəlkilərdən daha yüksək iltifata layiq görülmüş və ona üç yüz dinar əskinas, qırx min axçalıq bir almaz qaşlı üzük, dəyərli bir İran xalısı bəxşiş edilmişdir. Hətta Cəlal bu günə qədər belə bir bəxşişə rast gəlmədiyindən, bunu padşahın səltənətində qalacağı ilə bağlamışdı. Bəylərbəylik əmri ona çatınca ürəyini qəm və kədər bürüdü, gözləri qaraldı. Başa düşdü ki, razı olmaqdan başqa çarəsi yoxdur. İnad edərsə ziyanı xeyrindən çox ola bilər. Ertəsi gün şahlığa gəldi, əl öpdükdən sonra “Sədrəzəmə gedəkmi?” – deyə soruşdu. “Əlbəttə, gedərsən, vəziri- əzamımızdır, müraciət edərsən”, buyuruldu. Cəlal bütün olanların nədən baş verdiyini anladı, əvvəlki fürsətlər, xoşbəxtliklər bütünlüklə yox oldu və “məliklərdə vəfa olmur” sözləri özünü doğrultdu. Bir-iki gün sonra günorta ilə axşam arası Məhməd Paşanın yanına gəldi. Vəzirlərdən və bəylərdən heç kimin olmadığı bir vaxtda saraya daxil olan Cəlal bəy, şah tərəfi ndən dərhal qəbul edildi. O, içəri girərək, tam bir nəzakətlə əl öpdü, sonra Şam əyaləti məsələsini xəbər aldı. Arzusunun Şama tərəf getmək, getdikdən sonra şahın əmrini almaq və var-dövlətindən də oğluna verilməsi istəyini bildirdi. Sədrəzəm bunun qarşılığında nəzakətlə cavab verdi: “İstərsəniz elə indi vəkiliniz gedib Şamı təhvil alsın, oğlunuza da dövlətiniz verilsin”. Cəlal bəy razılaşmağa qərar verdi. O, başa düşdü ki, işi gecikdirməyi padşahın xoşuna gəlmir, çəkilib getmək 216 lazımdır. Amma bundan sonra bir dəfə də padşahın hüzuruna gəldi, daha nə əvvəlki istiliyi gördü, nə də ki, hörmət və izzəti. Bəzilərinin söylədiyinə görə onun saraydan uzaqlaşdırılmasına səbəb Fəzlullah Hürufi nin “Cavidan-namə” adlı “dəyərsiz” kitabına rəğbət bəsləməsi olmuşdur. Şeyxülislam Ebussuud Əfəndi səltənəti- amirə bir məktub göndərərək belə bir satqınlıq və dinsizliklə günahlandırılan birinin padşahın çevrəsində olmasının çox da caiz olmadığını bildirmişdir. Beləcə, onun əyalət yoluyla Şama getməsi məsləhət görüldü. Nəhayət özü getməyi arzu edincə ona icazə verildi. Vidalaşmaq üçün padşahın hüzuruna gəldi. Sultan ona üç yüz qızıl tümən ehsan etdi. Ancaq Sədrəzəm Məhməd Paşa ona beş yüz dinar sikkə, bir sürü qatır, bir sürü dəvə, üç baş at, xeyli paltarlıq qumaş, atlas bağışladı. Bu qədər bəxşişi görən Cəlal bəy, Məhməd Paşaya qarşı çıxdığından çox peşman oldu və “dünyada xidmət edilməyə layiq tək adam Məhməd Paşaymış”- dedi. O, bu şəkildə Manastıra yola düşdü, ancaq bu zaman canlı meyidə bənzəyirdi. İki gün sonra isə bu qəzəli yazıb İstanbula göndərdi: Bu çeşm-i hün- feşanın giryan olur kalır mı Seyl-i sirişkim ahır umman olur kalır mı Bir neçə gün sonra isə bu qəzəli göndərdi: Bunca feryadım işittin, demedin dad edeyim Sen ki dad etmeyesin ben kime feryad edeyim Təəccüblü tərəf budur ki, təzkirə yazarlarından Xınalızadə Həsən Çələbi araşdırmasında Cəlal haqqqında “rəisi-küttap oldu” yazaraq səhv məlumat vermiş, rəhmətlik Aşıq Çələbi isə “ağıl və düşüncəsinə söykənərək təhlükəyə atacaq tövr və hərəkətləri yoxdur” demişdir və dəfələrlə sədrəzəmə, şərəfl i müftiyə və şeyxə olan düşmənçiliyini, dostluq etmək keyfi yyətindən uzaq olduğunu anlaya bilməmişdir. Müxtəsər, o, yolda öldüyünə görə nə Şam əyalətinə yetişə bildi, nə də orada yaşadı. Cəlal çox gözəl bir şairdi. Onun tiryəyin təsiri altında yazdığı 217 şeirlər bir axan çaya bənzəyir. Uyuşdurucudan sonra ağlına gələni yazırdı: Hallak-ı cihan aleme kıldıkta tecelli Her şeyi birer hal ile kılmış mütesselli Digər Hatt-ı vechin şerh ider cennat-ı hurı bundadır Halkı ferdaya salar vaiz temaşa bundadır Digər İkide bir can u dil peykanım inkar etməsin İkiden hali değil ya andadır ya bundadır O tarixdə şahzadənin astanasında: Koyun ela gözlü İsmailim ol körpe kuzu misrası ilə başlanan mürəbbə yazmışdır. Ətrafında dolaşanların canlarını belə verməyə hazır olduqları bir gənc vardı ki, bir gün mükəmməl bir gözəlliklə ortaya çıxıb özünü göstərdi. Cəlal bəy rəhmətliyə və könlü qırıq bir dəyərsizə bir mətlə söyləməyi, sanki gizli bir ilham pərisi əmr etdi. Əvvəlcə Cəlal bəy bu mətləni söylədi: İyd-i vaslına erişmeğe tek imkan olsun Bir başım var yoluna ol dahi kurban olsun Bu dəyərsiz də onun ardınca: Öldürürsün seni can ile gönülden seveni Beni evvel beni ey gözleri kattal beni mətləsini söylədi. 218 Ertəsi gün Turak Çələbi bunu şahzadəyə söylədi. Bədahətən deyilmiş şeiri göstərib iyirmi qızıl tümənə layiq görülmələrinə səbəb oldu. Şahzadə, Əlinin söylədiyi şeirin yüksək lirik, Cəlalın şeirinin vəslinə kəlməsindəki dil qüsuruna görə orta səviyyədə olmasını bildirdi. Madamki, belədir, hədiyyələrinin neyçün bərabər olduğunu soruşduqda, birinin məqam və mövqeyindən, o birinin isə mərifətindən razı qaldığını bildirmişdi. Şeirlərindən nümunələrə baxaq: Ehl-i zühd erse riyazetle makam-ı meleğe Vadi-i aşka sülük etmeğe gelmez meleğe Digər Bir-bir işin bitirdim, kuyunde ehl-i aşkin Agah ol ey gül-i tercan bustanda bitmez Digər: Baz-ı şirim katı küstah gelir bana Celal Oxumadın varır ol serv-i hıraman eline MÖVLANA FÖVRİ 214 : Alimlər bölməsində bütün cəhətləriylə əks olunmasına baxmayaraq şairliyi baxımdan burda yenidən ona toxunuldu. Elə zənn edilməsin ki, bu təkrar, səhv üzündən baş vermişdir 215 . Əslən Xorvatdır. Hər sözü bir kitaba bərabərdir. Əsl adı Əhməddir. Müxtəlif sahələrdə olan biliyinə görə elmi haqqında qısa danışmaq çox çətindir. Həm alim şair, həm də atalar sözü və hikmətlərdən yoğrulmuş şeirlər yazan şairlərin ustadı idi. İsgəndər 214 II. Səlim dövrü şairi, həmin mənbə, 222-224, 5959 492b-493a. 215 Fövri haqqında “II. Səlim dövrü alimləri” hissəsində verilən məlumatlar: “İskender Çələbinin kullarından. Müderris oldu. Şamda vefat etti. Sohbeti tatlı, zeki adamdı. Tefsir-i Beyzâviye Dürer-i Gurer′e haşiye yazdı. Hat sanatında da ustaydı”. (II. Selim Devri uleması, Ü. Ty. 5959 474a) 219 Çələbinin satın alınmış köləsi olduğu halda təhsil almağa başlamışdır. Hər mövzuda məlumatlı, hər elm sahəsində istedadlı olduğuna görə 1545-ci ildə Bostan Əfəndi Bursa qazisi olduğu zaman xidmətə başladı. Bundan sonra mədrəsələrdəki vəzifələrində ucalmağa başladı. Hələ həddi- buluğa çatmamış “Füsusül-hikəm” yazan Şeyxi- Əkbərin yuxusuna girib ona iman təlqin etdiyini, əslində islam diniylə şərəfl ənməsini, əvvəlcə onun işarəsiylə baş verməsini öz dilindən eşitdim. Çox gözəl xətti vardır. Bu sahədə Sultan Əliyə və Ənisiyə bərabərdi. Çox zərif bir adam olduğu üçün yemək- içməyə meylli idi. Köhnə şərab tapmasa, ağ şərabla keçinərdi. Otuz axçalıq mədrəsədən ayrıldıqdan sonra Rumeli şəhərlərinə səyahət etdi. O dövrün səxavətli bəyləri ilə dostluq edib, cihat və qəza savabı əldə etməyə çalışdı. Qeyd edim ki, hələ müəllim ikən həccə getmiş, Mədinəni ziyarət etmişdir. Rumelidən qayıtdıqdan sonra dövrün şahzadəsi olan II Səlimin sarayına getdi. Məqsədini anladan ərizələrlə şaha müraciət etdi. Ərizəsinin kənarında yazmışdır: Fevri kim ezafül-ibadimdir Ber-murad olması muradımdır. Bu beytə görə istəyi hasil oldu. Aşıq Çələbi təzkirəsində adı çəkilən bu alim, Sultan Süleyman Xan 1553-cü ildə İranı fəth etmək üçün yola düşəndə onlara qoşulmuş, hətta aşağıda mətləsi verilmiş qəzəli tam şəkildə padşaha verib yüksək ənama layiq görülmüşdür. Musahhar oldu hal-i ruy-ı yare bağrımın başı Diyar-ı Rum Sultanı bu kez alır kızılbaşı Sonra isə iki yüz beytlik bir qəsidə yazmış və buna görə iki yüz qızıl axçayla təltif olunmuş və mənsəbə layiq görülmüşdür. Fövrinin mükəmməl divanı və şöhrət qazanmış ərəbcə qəsidələri vardır. Atalar sözü və aforizmlərlə ifadə olunan şeirlərin yazılması dövrü Nəcatidən sonra, daha çox onun xatırlandığı dövrə təsadüf edir. 220 Qəzəlləri: Teb-i tab-ı muhabbetten bu cismi natüvan ditrer Ne cismi natüvan cism içre cana hasta can ditrer Ezel bir zelzele saldı cada-yı ahım afaka Dahi ol dem bu demdir durmayıp kevn-ü mekan ditrer Sararsa solsa tan mıdır fen-i zerd ü nezarım kim Gönül bir kadd-i şimşad üzre çün berk-i hazan ditrer Lebaleb sunduğun camın ne mümkün katresin dökmek Müdam içmekten amma destim ey pir-i mugan ditrer Güneş ruhsarına Fevri gibi aşık degil çünkim Niçin gördükce sen meh-riyi mihr-i asüman ditrer Digər Cismi nezarim ile görüb selim ehl-i dil Didi ten-i zaif ü nahife hayal-i zill Digər Gelmedin dünyaya kahr-ı zehri izan etmişem Doğduğum dem anadan anunçün efgan etmişem. Digər Gezip mülk-i vücudu alem-i aşka kadem bastım Bu günden sonra ölmezsem adem iklimidir kastım Qəzəl Kametin serv degil mi gele doğru söyle Gül degil mi ruhun ey gonça-i gül- bu söyle 221 Dişini dürr-i giran- mayeye benzer derler Öyle midir görelim ey dişi lülü söyle Secdede kamet-i alasını yad et yarin Zahida egri otur sözünü doğru söyle Germ kıl meclisimi yarin ög, ağyarıma sög Mutriba her ne bilirsen eyü tatlu söyle Leblerinin birini em, birini vasf et yarin Fevri rind isen eger tatlı ye, tatlı söyle Digər Bana hod besdir ol mehin cevri Kim çeker ya bu mihnet-i devri Kim durur dersen aşk-ı zarın Onmadık Fevri gülmedik Fevri. Qəzəllərindən görünür ki, dürüst ifadə tərzinə malikdir. Dəyərli qəsidələri vardır. Mükəmməl və mənalı şeirləri ilə şairlərin çoxundan fərqlidir. Fövrinin şeirlərinin çox olmasına görə bu nümunələri verməyə qərar verdik. Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|