İSTANBUL KLASSİK ŞEİRİN MƏRKƏZİ KİMİ*
S
iyasi və mədəni tariximizə baxmalı olsaq, IX əsrə qədər
Ötüken, Hoço və Turfan şəhərlərinin mədəniyyət mərkəzləri
olduqları meydana çıxar. X-XI əsrlərdə Kaşğar və Balasagunun da
belə şəhərlərdən olmasını görürük. XIII əsrə qədər şərq türklüyü
və türkcəsi dairəsində təşəkkül tapan bu mərkəzlər, həmin tarixdən
etibarən qərb türklüyü üçün də qurulmağa başlamışdır. XIII yüzillikdə
Xarəzm, XV yüzillikdə Herat, Səmərqənd və Buxara bu ərazinin
mərkəzləri ikən, Qərb türklüyü üçün də artıq Bağdad, Diyarbəkir,
Gəncə, Təbriz, Konya, Bursa, Ədirnə və İstanbul kimi əlavə mərkəzlər
meydana çıxmağa başlamışdır. Bu mərkəzlərin xüsusilə mədəniyyət
baxımından ortaya çıxışını yaradan bir sıra təməl daşları, yəni təhsil
ocaqları da vardır. Başlangıcda usta-şagird əlaqəsi çevrəsində
davam edən təlim-təhsil fəaliyyəti, xüsusilə islam mədəniyyəti
sivilizasiyası içində özünə mühüm yer tutdu. Bu qurumların
əksəriyyətini mədrəsələr, təkkələr və hərbi təlim mərkəzləri təşkil
edirdi. Bunlara bilavasitə təhsil mərkəzi vəzifəsini yerinə yetirən
ticarət mərkəzlərini da əlavə etmək gərəkdir. Bu xüsusiyyətləri
daşıyan şəhərlərin yaranmasında şübhəsiz ki, bir sıra təsirlər də
olmuşdur. Əlbəttə, bunların başında da coğrafi xüsusiyyətlər əsas yer
tutur. Çünki şəhərlər müxtəlif amillərin təsiri ilə qurulur və inkişaf
edirlər. Bunların bir qismi mədəniyyətlərin onlara olan ehtiyaclarını
doğrultmaq baxımından əhəmiyyət qazanır, ya da dəyərlərini itirir,
başqa bir qismi əlverişli coğrafi vəziyyətləri, yolayrıcılarında
yerləşmələri kimi başqa faktorların təsiriylə öz mövqelərini mühafi zə
edirlər. Asiya ilə Avropanın birləşdiyi nöqtədə mühüm bir iqtisadi,
ticarət, texnologiya, mədəniyyət və turizm mərkəzi olan İstanbul,
bu ikinci qrupun ən xarakterik nümunələrindən biridir.Şəhər bu
mühüm xüsusiyyətinə görə, bir çox erkən dövrlərdən bəri bütün
sahələrin önəm verdiyi çox mühüm mərkəzlərdən biri olmaq şansını
qorumuş və bu cür şəhərlərin ən öndə olan nümunəsinə çevrilmişdir.
Modern şəhər termini ilə söyləmək istəsək, demək olar ki, İstanbul
bir metropol deyil, meqopoldur.
199
Bu mənada, şəhər şübhəsiz fərqli dövrlərdə dəyişik görüntülərə
malik olsa da, çevrəsindəki min kilometrlik ərazinin hansı tərəfi ndən
baxsaq bir cazibə mərkəzi kimi görünəcəkdir. Gerçəkdən də, tarix
səhnəsinə çıxdığı andan etibarən hansı sahəylə bağlı olursa-olsun o,
daima həm ölkəmizin, həm də bütün dünyanın mərkəz şəhərlərindən
biri olmuşdur. İslam dünyasının mərkəzi olduğu andan etibarən,
şəhərə verilən adlar yeni sakinlərinin də onu necə gördüyünü ifadə
etməsi baxımından maraq doğurur. Bu adlar şəhərin mahiyyətini
göstərən açar sözlərdir: Ümmüd-dünya, Dər-i Səadət, Dər-i dövlət,
Asitaneyi- Səadət və Darüs-səltənə.
İstanbulun siyasi, iqtisadi və mədəni tarixi baxımından bu
müqayisəedilməz özəllikləri, bir çox fərqli sahələrə görə də gündəmə
gətirilə və dəyərləndirilə bilər. Hətta bunlardan nümunə kimi mədəni
sahəni ayrılıqda dəyərləndirməklə şəhər bu özünə məxsusluğunu
göstərmək olar. Mən bu izahatı onun klassik ədəbiyyata və bu
ədəbiyyatı meydana gətirən şairlərə göstərdiyi təsir nöqtəsindən dilə
gətirmək istəyirəm.
Məlum olduğu kimi. divan ədəbiyyatı bir şəhər ədəbiyyatıdır.
Bu ədəbiyyatın inkişaf edib, əsas gözə çarpan nöqtəsi də şəhəri vəsf
edən hissələrdir. Demək olar ki.divan ədəbiyyatı mənsublarının
çoxu şəhərlərdə doğulub boya-başa çatmış, ən azından təhsillərini
şəhərdə almış şairlərdir. Klassik ədəbiyyat mənsublarının doğum
yerləri baxımından dəyərləndirməsində İstanbulun başda yer alacağı
təbiidir. Mövzuyla bağlı tərəfi mizdən aparılan bu araşdırma, təxmin
edildiyi kimi bir şəhərdə doğulan şairlərin irəli çıxdığını ortaya
qoyur. Osmanlı ərazisində doğulan şairlər doğum yerlərinə görə
sıralandırılarkən belə bir mənzərə ilə qarşılaşırıq: İstanbul- 609,
Bursa- 156, Ədirnə- 150, Konya- 69, Diyarba\əkir- 40, Kastamonu
– 36, Bağdad- 35, Gəlibolu- 30, Bosniya- 26, Anter- 26, Kütahya-
24, Sərəz- 21, Manisa- 20, Vardar Yenicəsi- 20, Bolu- 19, İsparta-
19, Üsküp- 17, Amasya- 18, Aydın- 17, Manastır- 17, Ankara- 16,
Ərzurum- 16, Filibe- 16, Selanik- 16, Sofya- 16, Trabzon – 15,
Tokat- 14, Belqrad- 11, İznik- 11, Kayseri- 11 (İsen 97;64).
Bu siyahı divan şairlərinin doğum yerləri baxımından İstanbulun
rəqibsiz birinci yerdə olduğunu açıqca göstərməkdədir. Diqqət
200
çəkən başqa bir xüsusiyyət də. İstanbulu təqib edən başqa şəhərlərin
də daha əvvəllər siyasi mərkəz olmalarıdır.
Bu siyahıdan görünür ki, mədəni sivilizasiya siyasi inkişafı
müəyyən bir məsafədən izləməklə, hər ikisi bir- biri ilə sıx şəkildə
bağlıdır.
Şairlərin doğum yerləri ilə bərabər onları yetişdirən mühit də
nəzərə alınarsa, o zaman İstanbulun əhəmiyyəti daha da artacaqdır.
Mənbələr açıq şəkildə göstərirlər ki, bir çox şair təlim və təhsilini
tamamlamaq üçün böyük bir cazibə mərkəzi olan İstanbula üz
tuturdu. Osmanlı dövlətinin inkişaf edən elm və mədəniyyət
sferasında dövrün idarə sistemiylə birlikdə, genişlənib böyüyən
mərkəzlərə, xüsusilə mədrəsələrə əsas yer vermək gərəkdir. Fatehin
İstanbulu İslam dünyasının mərkəzi etmək arzusu nəticəsində
bu şəhərdə yaradılan böyük mədrəsə və bunun ardınca padşahlar
tərəfi ndən inşa edilən irili-xırdalı mədrəsələr, elm və mədəni
həyatın ağırlıq nöqtəsini ucqardakı dağınıq şəhərlərdən alaraq bir
neçə böyük şəhərə gətirdi. Bu üzdən özündəki istedadı hiss edən
hər kəs xüsusi yüksək təhsil almaq üçün İstanbula gəlirdi ki, bu
da İstanbulda doğulmayan şairlərin belə, bu şəhərin mühitində
yetişdiyini göstərir. Dövrün mədəni həyatına istiqamət verən bir
şəhər və böyük şairlərin istinad mərkəzi olmasına diqqət yetirilərsə,
İstanbulun klassik ədəbiyyat baxımından əhəmiyyəti daha da
artacaqdır. Çünki dövlətin hansı şəhərində olursa-olsun istedadı
olan elm adamı, yaxud sənətkar dərhal paytaxta gətirilir və orada
onun sənətini icra etmək üçün əlverişli mühit yaradılırdı. Bu himayə
İstanbuldan əvvəl paytaxt olmuş Ədirnədə başlamaqla( İpəkten
96;25) İstanbulda öz həllini tapmışdır. Çünki divan ədəbiyyatının
əsas inkişafı İstanbulun fəthindən sonra olmuşdur. Daha çox Fateh
Sultan Mahmud və vəziri Mahmud Paşa ilə qazanılan bu himayə
nəticəsində Fatehin ətrafında 185 şairin toplandığı məlumdur. Bu
inkişaf hökmdarların şəxsiyyətləri ilə dəyişən şəkillərdə olmaqla,
Osmanlı dövləti boyunca davam etmişdir. Hətta bunlara Fateh və
Yavuz dövrlərində olduğu kimi xaricdən bir qisim məcburi şəkildə
gələn ziyalı köçü də qatılmışdır. Klassik ədəbiyyat çərçivəsində
kənardan gəlmiş, amma İstanbulun imkanlarıyla mədəni həyatımıza
201
rəng qatmış diqqət çəkən önəmli şairlər Nəcati bəy, Xəyali,
Gelibolulu Əli, Nəbi və Nəfi dir.
Bilindiyi kimi, mətbəədən istifadə olunana qədər kitablar əl ilə
köçürülür və oxuculara təqdim olunurdu. Mətbəə meydana çıxana
qədər təqdim olunan kitablara nəzər salsaq, bu kitabların çoxunun
şəhərlərdə meydana gəldiyini görəcəyik. Əlimizdə bu məsələ ilə
bağlı nümunə olmadığından ətrafl ı məlumat verməsək də, yenə
də əminliklə bu işdə İstanbulun ön sırada olmasına inanırıq. Çünki
bilirik ki, başda Bəyazid Cami çevrəsi olmaqla İstanbulda bəlli
yerlərdə əlyazma köçürmək üçün emalatxana aşkar edilmişdir. Hətta
bu işin qiymətləndirməsi haqqında əlimizdə məlumatlar olduğu
kimi (Cumbur 82:30), şəhərdəki xəttat sayını təxmin etməyimizə
kömək edən ictimai hadisələrlə bağlı məlumatlar da mənbələrdə
özünə yer almışdır. Mətbəənin Osmanlı toplumuna gec gəlişinin
səbəblərindən biri, şəhər əhalisinin önəmli hissəsini təşkil edən
xəttat ailələrinin dolana bilməyəcəkləri iddiasının irəli sürülməsi
olmuşdur. Bütün bu məlumatlar bizə kitabların, xüsusilə klassik
mədəniyyətin nümunələri olan divan və məsnəvilərin çoxaldılması
sahəsində İstanbulun çox önəmli bir mərkəz olmasını sübut edir.
Kitabların üzünü köçürmək bəhsində qeyd edildiyi kimi,
mədəniyyət mərkəzlərini, eyni zamanda kitab istehsalı mərkəzləri
də adlandırmaq olar. Kitabın əllə yazılaraq yayıldığı dövrdən
keçərək, onun nəşrə başlandığı illərə nəzər salsaq, qarşımızda necə
bir mənzərə canlanar? Başqa sözlə desək, mətbəələr də eyni formada
mədəniyyəti şəhərlə bağlayan bir əlaqə göstəricisi idimi? Sözsüz ki,
bu suala da təsdiq cavabını verəcəyik. Yaxşı, belə bir mənzərədə
İstanbulun yeri harada idi? Mən belə bir suala yenə klassik ədəbiyyat
nöqteyi-nəzərindən cavab tapmağa çalışacağam. Türk dünyasında
nəşr olunan divanlara nəzər salaraq İstanbulun bu işdə rolunun necə
olduğunu, hansı yerdə dayandığını araşdırmağa çalışacağam.
Bilindiyi kimi mətbəə bizim toplumumuza icad olunmasından
xeyli sonra gəlib çatdı. Mən çox müzakirə edilmiş bu gecikmənin
səbəbləri üzərində qismən dayandım. Bunu qeyd edək ki, mətbəə,
ictimai həyatımıza daxil olduqdan sonra sürətlə yayılmışdır.
Mətbəələr başlanğıcda siyasi mərkəz olaraq İstanbuldan başlayamaqla
202
kənarlardakı mədəniyyət mərkəzlərində də qurulurdu. Bu baxımdan
da İstanbul şübhəsiz ki, ən əhəmiyyətli yerdə qərar tuturdu.
Türk dünyasında nəşr olunan əsərlərin keyfi yyəti və xüsusiyyətləri
barəsində əlimizdə bu mövzuya söhbət olacaq qədər ədəbiyyat
yoxdur.
“Bulaq” üçün aparılan tədqiqatlarda hərbi mətnlərin, ədəbiyyat
və dini əsərlərin ön plana çıxarıldığı məlum olmuşdur. (Aynur
90:43). Şeirə göstərilən xüsusi ehtiramla əlaqədar olaraq nəşr olunan
əsərlərin ən çox divan qəzəlləri olduğu diqqəti çəkir. Bununla
birlikdə “Müteferrika”(pərakəndə) nəşrlər arasında divana rast
gəlinmir. Osmanlı ərazisində ilk türkcə divan nəşri 1244 (1828)-
cü il tarixinə təsadüf edir. Bu əsər “Darüt-tibaada”, yəni “Bulaq”da
nəşr olunan Füzuli divanıdır. Osmanlı ərazisindən kənarda da
ilk nəşr olunan divan, eyni ildə Təbrizdə işıq üzü görən Füzuli
divanıdır. Türkcə divanlar içərisində ən çox, təxminən yüz dəfə nəşr
olunan kitab yenə Füzulinin ölməz divanıdır. Dahi şair Füzulini
istər Osmanlı ərazisində, istərsə də bu əraziyə daxil olmayan, Türk
dünyasının başqa yerlərində ilk nəşr olunan nümunə olması çox
diqqətçəkən bir haldır. Bu o deməkdir ki, divan ədəbiyyatının ilk
nəşr olunan əsərlərindən hansına əlimizi uzatsaq, Füzulinin divanı
ilə rastlaşacağıq.
Şairlərin doğulduğu yerə nəzər saldığımız kimi, türk dünyası
miqyasında divanların nəşri baxımından araşdırma aparsaq
İstanbulun, heç şübhəsiz, rəqibsiz bir şəkildə irəli çıxmasının şahidi
olacağıq. 1828-ci ildən 1996-cı ilə kimi İstanbulda 391 divan nəşr
olunmuşdur. Bu tarixlər aşağıdakılardır:
1244, 1254, 1256, 1266, 1269, 1271, 1274, 1276, 1279, 1281,
1285, 1295, 1306, 1312, 1313,1314, 1317, 1324, 1326, 1331, 1332,
1333, 1334, 1339-cu illərdə ildə bir dəfə nəşr olunub.1259, 1259,
1260, 1261, 1263, 1272, 1273, 1275, 1278, 1283, 1292, 1294, 1297,
1300, 1301, 1305, 1307, 1309, 1310, 1311, 1315, 1316, 1320, 1334,
1335, 1339, 1340, 1341-ci illərdə hər il iki dəfə, 1262, 1267, 1293,
1298, 1302, 1304, 1342, 1337, 1347-ci illərdə isə ildə üç dəfə divan
nəşr olunmuşdur. 1268,1286, 1296,1299, 1303, 1322, 1325, 1338-ci
illərdə ildə dörd dəfə, 1258, 1308, 1327, 1328, 1329-cu illərdə ildə
203
beş dəfə, 1318-ci ildə altı, 1284, 1288-ci illərdə yeddi dəfə, 1257,
1287, 1289-cu illərdə səkkiz, 1291-ci ildə on bir, 1290-cı ildə on üç,
1264-cü ildə isə iyirmi iki divan çap olunmuşdur. 1924-cü ildən sonra
bir qədər fasilə verilmiş divan nəşrləri 1928-ci ildə köhnə əlifba ilə
3 ədəd çap olunduqdan sonra, yeni hərfl ərlə çap olunmağa başlamış
və ilk yeni əlifba ilə çap olunan divan, Yusif Ziyanın hazırladığı
“Nədim Divanı” “Suhulət Kitab evi” tərəfi ndən nəşr olunmuşdur.
Yeni əlifba ilə nəşr olunan divanların nəşr olunma tarixləri
bunlardır: 1932, 1934, 1935, 1939, 1949, 1953, 1954, 1955, 1957,
1987, 1991, 1994-cü illərdə ildə bir dəfə, 1935, 1937, 1942, 1943,
1946, 1947, 1950, 1951, 1956, 1958, 1960, 1965, 1967, 1968, 1970,
1971, 1983, 1992, 1995-ci illərdə ildə iki dəfə, 1944, 1945, 1948,
1959, 1961, 1963, 1966, 1976, 1980, 1982, 1986, 1988, 1993-cü
illərdə üç dəfə, 1972, 1974, 1979, 1985, 1990-cı illərdə dörd dəfə,
1935-ci ildə beş dəfə, 1981-ci ildə altı dəfə çap olunmuşdur. Bu
nəşrlərin on beş ədədi də tarixsizdir.
Nəşr olunmuş divanlar bucağından dəyərləndirildiyində
İstanbuldan sonra ikinci yerdə Təbriz gəlir. 1244 (1828) ilə 1374 (1954)
illər arasında bu şəhərdə 99 ədəd divan çap olunmuşdur. Şübhəsiz
ki, bu say bizə tanış olan əsərlərdən ibarətdir. Türkcə divanların
ən çox çap olunduğu üçüncü mərkəz Türkiyə Cümhuriyyətinin
paytaxtı Ankaradır. 1958-1996-cı illər arasında Ankarada 97 divan
çap olunmuşdur ki, bunların əksəriyyəti Mədəniyyət Nazirliyinin
nəşrləridir. Sıralarımızda dördüncü yerdə Azərbaycanın paytaxtı olan
Bakı gəlir. 1902-1933-cü illər arasında bu şəhərdə ümumilikdə 67
divan nəşr olunmuşdur. Türkcə divanların nəşrinə görə beşinci yeri
Özbəkistanın paytaxtı Daşkənd tutur. Daşkənddə ilk divan nəşrləri
1300 (1883)-cü ildən rast gəlinməkdədir. 1980-ci ilə gəldikdə isə
nəşr olunan divanların sayı 46-dır. Altıncı yeri “Bulaq” tutmaqdadır.
“Bulaq”da 1828 illə 1868-ci illər arasında, yəni 40 il içərisində 31
divan çap olunmuşdur. (Aynur 90: 43)
Divan nəşr edilən mədəniyyət mərkəzləri bu şəhərlərdən başqa,
bir çox yerlərdə də çox kiçik rəqəmlərlə gözə dəyir. Buna görə də bu
yerlərdən söz açmağı lazım bilmirik.
Kitabların toplanıb oxucunun xidmətinə verildiyi mərkəzə, yəni
204
kitabxanaçılıq tarixinə nəzər salsaq, yenə İstanbulu rəqibsiz şəkildə
qəbul etməli olarıq. Bu mövzuyla aparılan araşdırmalara nəzər
saldıqda İstanbulun kitabxanaçılıq fəaliyyətində divan qəzəlləri və
məsnəvilər baxımından necə bir əhəmiyyətli mərkəz olması asanlıqla
görülməkdədir. (Erünsal, 91). Başda Süleymaniyyə kitabxanası
olmaqla İstanbul kitabxanaları minlərlə klassik mətni ehtiva etmək
baxımından dünyanın ən zəngin mərkəzlərindəndir. (Duman 1961,
Komisyon, 1964).
Klassik mədəniyyət bucağından aparılan bu araşdırmalar
nəticəsində müxtəlif ölçü və dəyərlərinə görə İstanbul başqa
mədəniyyət mərkəzlərindən bir qayda olaraq həmişə öndə dayanır.
Bu da şəhərin mədəniyyət tariximizdə necə əhəmiyyətli yer
tutduğunu əyani şəkildə sübut edərək, göz önündə canlandırır.
Belə araşdırmalar bu gün də aparılarsa, mənə elə gəlir, nəticə yenə
dəyişməyəcək. Qısa şəkildə belə yekunlaşdırmaq olar ki, istər
dünən, istərsə də bu gün İstanbulun ətrafındakı şəhərlərdəki mədəni
hadisələr, mədəni inkişaf, İstanbul mədəniyyətinin təkrarıdır. Əsl
güc və mədəni inkişafın özəyi bütün tarixlər boyunca bir mənalı
şəkildə İstanbul şəhəri olmuşdur.
(*Yazı “Bilig” yurnalı (2000) s.13-də dərc olunub).
İstifadə olunan ədəbiyyat:
Aynur Xədicə ”Bulak matbaasında basılan türkce divanlar”Yournal
of turkish Studies, Volume 14 199, s 43
Cumbur Mulgan, “Gelibollulu Ali Menakibi Hünerveran” Ankara
1982, 164.s Erünsal, İsmail E “Türk kütuphaneleri tarihi II”, Ankara
1991.
İpəkten Haluq “Divan Edebiyatında Edebi Mühitler”,İstanbul
1996, 271.s
İsen Mustafa “Osmanlı Kültür Coğrafi yasına Bakış”, Ötelerden
bir ses. Ankara 1997. s 581.
İsen Mustafa “Divan Baskılarına Göre Son Dönem Kültür
Merkezlerimiz” “Türkiye Günlügü” s.48 Noyabr- Dekabr 1997.s 38
205
BOLQARISTANLI DİVAN ŞAİRLƏRi *
B
alkanların istər tarix, istərsə də ərazi baxımından özünəməxsus
cəhətləri vardır. Bu özünəməxsusluq şübhəsiz ki, başqa
bölgələrdən fərqli olan bir görünüş yaratmışdır. Balkanlarda fərqli
etnik və dini baxışın olması bunun ilk nümunəsidir. Bunların təməlində
iki əsas ünsür dayanır. Bu Bolqarıstanın irqi cəhətdən slavyan və
türklərdən, dini cəhətdən isə xristianlardan və müsəlmanlardan
ibarət olmasıdır. Bu ikililik, biri o birini üstələməklə illər boyu öz
mövcudluğunu saxlamışdır.
Keçmiş illərdən şahidi olduğumuz üzücü və narahat dövr
artıq arxada qalmışdır. Qloballaşma dövrü bu sıxıntıları geridə
qoymaqdadır. Çünki artıq bir ölkənin çox çeşidli mədəniyyətə malik
olması, o ölkənin inkişaf etdiyini göstərir. Arzu edək ki, bu tolerantlıq
daha çox Balkanlara fayda gətirsin və ölkələr bundan sonra ticarət
və mədəniyyət körpüsünə çevrilsinlər. Tarixin qədim səhifələrində
qalmış türk sənət əsərləri də yox hesab edilərək üstündən xətt
çəkilmək əvəzinə, ön plana çıxarılaraq dünyaya tanıdılsın.
Belə bir arzu ilə başladığım çalışmada mən Bolqarıstanda əks
olunan Osmanlı mədəniyyətinin bir qolundan söz açmaq istəyirəm.
Bölgədə uzun müddət davam etmiş idarəçiliyin, şübhəsiz, dövlət
işləri, iqtisadiyyat, mədəniyyət, sənət və müxtəlif elm sahələrinə
də böyek təsiri olmuşdur. Bunların önəmli bir hissəsini bu yazıda
izləmək fürsətimiz olacaq. Mən məsələyə bölgədə yaranmış olan
klassik türk ədəbiyyatı yönündən baxmaq istəyirəm. Osmanlı
dövründə yaranmış olan mədəniyyət mərkəzləri də diqqətimizdə
olacaqdır. Çünki klassik şeir bir intellektual əsərdir, bunun təşəkkül
tapdığı yer, ancaq şəhər mərkəzləri ola bilərdi.
Osmanlı ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixində tanınmış
adamlardan, əsasən də, övliyalar, memar və musiqiçilərdən bəhs
edən, onların həyatı və sənətləri haqqında məlumatlar verən əsərlər
vardır. Biz bunları təzkirə adıyla tanımışıq. Bunların şairlər haqqında
olanlarına isə “təzkirəyi-şüəra” adı verilmişdir.
206
XV yüzildə Əlişir Nəvaidən başlayaraq XX yüzilliyə qədər uzanan
bir məsafədə təzkirələrin ədəbiyyat tarixində 30-a qədər nümunəsi
vardır. Təzkirələr divan ədəbiyyatının, xüsusilə də bu ədəbiyyatı
yaradanların həyat və yaradıcılıqlarının, sənətlərinin öyrənilməsi
üçün qiymətli məlumatlar verən mənbələrdir.
Təzkirələrdə şairlərin doğum yeri, adı, ləqəbi, təhsili, onlara
təhsil verən müəllimlər, sənətləri, sənət öyrədən ustadları haqqında
məlumatlar verilir. Eyni zamanda, şairlərin həyatında baş verən
dəyişikliklər, ölümləri və ölüm tarixləri də təzkirələrdə yer alır.
Bunun əksinə olaraq təzkirələrdə şairin sənətinə aid təhlillərə çox az
yer verilir. Burada da ortaya qoyduğu əsərindən daha çox, sənətçinin
özünü ön plana çəkən ortaçağ tənqidinin böyük rolu vardır. Təzkirə
müəllifi üstün sənətçi tipini öz əsərlərində yerləşdirdiyi üçün, onun
hədəfi doğru və maraqlı olan bir bioqrafi yanı tapıb ortaya qoymaqdır.
Doğulduğu yeri göstərmək təzkirəçilərimizin inadla ortaya
qoyduqları əsas məsələlərdən biridir. Əsərlərə daxil edilən şairlərin
əksəriyyəti haqqında doğulduğu yer ilə bağlı olaraq təzkirəçilər
imkanlarına görə geniş, yaxud da qısa şəkildə məlumat vermişdir.
Təzkirələrdə şairin adı çəkilən kimi, çox zaman dərhal məmləkəti
də təqdim olunur. Bu məlumatlar “Mövludi Filibe”, “Ədirnəlidir”,
“Rumelidir”, “İlica adlı qəsəbədən”, yaxud “Vətəni-əslisi Aydın
elidir”, “qədimi Geliboluludur” kimi ifadələrlə diqqətə çatdırılırdı.
Çox az rastlaşılan bir hal olaraq bəzən verilmiş məmləkətin
coğrafi mövqeyi, sosial və mədəni həyatı, təbiəti də təsvir edilir.
Bolqarıstanın şeir tariximizdə olan əhəmiyyətinə toxunmadan
öncə bu əraziyə türk hakimiyyətinin, xüsusilə də türkcənin nə zaman
daxil olduğuna nəzər salaq.
1240-cı ildə Qıpçaq Bozqırlarının türklər və monqollar tərəfi ndən
istilasından sonra Kumanların bir qismi Balkanlara gələrək,
burdakı türklərin sayını artırdılar. Daha sonra bunlar ölkənin idarə
edilməsində möhkəmləndilər.
Osmanlılar 1355-ci ildən etibarən Geliboludan başlayaraq
Balkanlara doğru sürətlə irəliləyərkən Bolqarıstanda bəzi yerləri
fəth etdilər. 1363-cü ildəki “Serbsındığı” müharibəsi, bütün Balkan
fəthləri kimi Bolqarıstanın fəthində də böyük yer tutur. 1371-
207
ci ildən Çirmən müharibəsi Balkanlarda türk qələbəsini daha da
möhkəmləndirdi.
Kosova meydan müharibəsi ilə 17 iyun 1393-cü ildəki Tirnovanın
fəthi və bunun ardınca Nigbolu müharibəsi Bolqarıstanı bütünlüklə
Osmanlı dövlətinin ərazisinə daxil etdi və bu torpaqlar 1878-ci ilə
qədər 500 il Osmanlı idarəçiliyində qaldı.
Bolqarıstanda doğulmuş şairləri təqdim etməzdən əvvəl müqayisə
məqsədiylə Osmanlı mədəniyyəti haqqında bəzi şeyləri nəzərə
çatdırmaq istəyirəm. Fateh Sultan Məhmədin İstanbulu hər cəhətdən
islam dünyasının mərkəzinə çevirmək arzusunun nəticəsi olaraq
onun bu şəhərdə tikdirdiyi böyük mədrəsə, onun ardınca gələn
padşahların burada açdıqları irili-xırdalı çoxlu sayda mədrəsələr, elm
və mədəniyyətin əsas mərkəzi qüvvələrini uzaq məmləkətlərdən,
dağınıq şəhərlərdən daşıyaraq bir neçə mərkəzi şəhərlərə yığdı.
İstanbul başda olmaqla köhnə paytaxtlardan olan Bursa və Ədirnə,
tarix boyunca mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən olan Qahirə
və Bağdad belə şəhərlərdəndir. Buna baxmayaraq, Diyarbəkir,
Ərzurum, Selanik, Saraybosna və Sofya, eləcə də şahzadə sancağı
olan Kütahya, Manisa, Amasya və Trabzon kimi şəhərlər son vaxtlara
qədər əhəmiyyətlərini qoruyub saxlaya bilmişlər.
207
Təzkirələrdə verilən məlumatlarda Bolqarıstanda anadan olmuş
altmış səkkiz şairə rast gəlinir. Təzkirəçilər məlumatın az olması
üzündən bəzən şairləri öz təxmini qənaətləri hesabına daha böyük
ərazilərə şamil edərək göstərirdilər. Məsələn, şairin Rumelili
olduğunu bildirən bir təzkirəçi onun doğum yeri haqqında məlumatı
tam bilmirdisə, “Rumelidəndir” deyərək üstündən keçirdi.
Qaynaqlarda bu şəkildə verilən on yeddi şairin də Bolqarıstanlı
olmasını təxmin edirəm və bu zaman Bolqarıstanda anadan olan
şairlərin sayı artıq 85-ə çatacaqdır.
İndi isə qısa şəkildə bu şairlərin həyatlarına nəzər salaq:
Aydıncıqda doğulan Şuxinin əsl adı Məhməddir. Daha çox
Kədizadə ləqəbi ilə tanınır. Təhsilini başa vurduqdan sonra
207
Bkz. Bu kitabdakı Osmanlı mədəniyyəti 171-178.
208
müdərrislik və qazilik etmiş, ömrünün sonuna doğru təsəvvüfə
maraq göstərib, yalnızlığa çəkilmişdir.
Aydonatlı şair Nizaminin əsl adı Əhməddir. Mədrəsə təhsilini
bitirdikdən sonra müdərris oldu. Sarayi-Cədidə xoca təyin edildi və
burada çox sayda şagird yetişdirdi. Mükəmməl şəkildə ərəb və fars
dillərini bilirdi.
Balçıklı şair Gəyurinin əsl adı Xeyrəddindir. O da mədrəsə təhsili
alıb qazi olmuşdur. 1620-ci ildə vəfat etmişdir.
Sofyayla birlikdə Osmanlı mədəniyyətinin ən mühüm
mərkəzlərindən olan Filibə 16 şairlə önəmli bir potensiala malikdir.
Bu şairlər Əli Çələbi (v. 1543), Aşqi, Avni (v. 1579), Rövnəqi (v.
1563) Təbibi, Vəcdi və Zahiri (v. 1685) dir. Filibə bu şair sayı ilə
Osmanlı mədəniyyətində ən çox şair yetişdirən mərkəzlər sırasında
iyirmi dördüncü yeri tutur.
Köstəndil doğumlu Fəhminin əsl adı Dərviş olub, Səqəzadə
ləqəbiylə tanınmışdır. Dövrün üzdə olan müdərrislərindən olmuşdur.
1667-ci ildə Ayasofya mədrəsəsi müdərrisi ikən vəfat etmişdir.
Başqa bir Köstəndilli şairi olan Halətinin əsl adı Abdullahdır.
Sənubər adlı bir qadının oğludur. Təhsilini başa vurub qazi olmuş,
Gelibolu, Filibə, Üsküb və Səlanikdə qazilik etmişdir. Qaynaqlar
onu istedadlı, amma əhlikef bir şair olaraq tanıtmışdır.
Kızanlıqda doğulan Ümidin əsl adı Əhməddir. Xəlvəti təriqətinin
irəli gedənlərindən biri olan İsmailin oğludur. Kiçik Ayasofyadakı
Hüseyn ağa Zaviyəsinə şeyx, Şahzadəbaşı Camiyəsinə vaiz oldu.
“Məcalisü Övliya” və “Kəşfi Bəyan” adlı əsərləri vardır.
Qaynaqlar Niqbolulu 6 şairin adını bizə təqdim edirlər ki,
bunlar Əxi, Bəyani, Əmani, Fəsihi, Rızayi və Səhabidir. XVI əsr
şairlərindən olan Əxi Rumelidə yetişən ən tanınmış şairlərdəndir.
Dostları ilə paylaş: |