Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KLASSİK MƏDƏNİYYƏTDƏ SAKARYA VƏ ONUN ƏHATƏSİ* Ş
- Sait Faiq Abasiyanık (1906- 1954), Nəcati Mərf
- TÜRK BİOQRAFİYASININ ÇAĞDAŞ TƏNQİDÇİLƏRİ HAMMER VƏ BEHCƏT NECATİGİL* I
|
DİYARBƏKİRLİ DÜŞÜNCƏ VƏ SƏNƏT ADAMLARI* Ş əhərlərin meydana çıxıb inkişaf etməsində müxtəlif faktorların rol oynaması məlumdur. Amma şübhəsiz ki, bunların içində ən mühümü şəhərin coğrafi mövqeyidir. Cənub-şərq Anadolusunun bu gün də ən əhəmiyyətli şəhərlərindən olan Diyarbəkir də öz üstünlüyünə görə şimal tərəfdən yaylalar, cənubdan çöl mənzərəli ovalıqlar arasında yerləşən bir sahədə olmasına və böyük bölgələri bir- birinə bağlayan yol ayrıcında yerləşməsinə borcludur. Bu yollardan biri Anadolu və Suriyadan gələrək İraqa keçir. Ağdəniz sahillərini Bəsrə körfəzinə birləşdirən bu ən qısa yoldan Diyarbəkirdə ikinci bir yol ayrılaraq şimaldakı dağ silsiləsini Dəvəboynu keçidi ilə aşıb Elazığ və Sivas üzərindən Samsuna çatır və bu sürətlə orta şərq ilə Qaradəniz sahilləri arasında əlaqə yaratmış olur. İkinci başqa bir yol da şəhəri Bitlis və Van gölü körfəzi üzərindən Azərbaycan və İrana bağlayır. Bunlara şəhərin bəzi təbii imkanları və istehkam formalı şəhər divarlarının vasitəsilə asanlıqla müdafi ə olunma xüsusiyyətini, eləcə də, Dəclə çayı vasitəsilə Mosula doğru hərəkət edən nəqliyyat vasitələrini də əlavə etmək olar. Bu məziyyətlərinə görə Diyarbəkir tarix boyunca mühüm bir ticarət, siyasi əlaqə mərkəzi olmuş və bunların nəticəsi olan mədəniyyət ocağına çevrilmişdir. Diyarbəkir Anadoluda müsəlmanlar tərəfi ndən fəth edilən ilk mərkəzlərdən biridir. Hələ 639-cu ildə Əlcəzairin fəthi üçün göndərilən İyaz komandasındakı ordu bu şəhəri də mühasirəyə almış və ordunun sol qanadına rəhbərlik edən Xalid b. Vəlid tərəfi ndən ələ keçirilmişdir. Bundan sonra da bir neçə dəfə Bizans orduları tərəfi ndən mühasirəyə alınmasına baxmayaraq, heç bir zaman müsəlman idarəçiliyindən çıxmamışdır. Şəhər öz mədəniyyət mərkəzi yerini qorumuş və XII yüzilliyin əvvəllərinə qədər islam dünyasının dördüncü elm və ədəbiyyat mərkəzi sayılmışdır. Şəhər dini baxımdan da bir mərkəz hesab oluna bilər. Müsəlmanların dörd böyük təriqətinin bu bölgədə fərqli təsirləri olmuş, ancaq günümüzdə bunlardan yalnız Şafi i və Xənəfi təriqətləri 302 gəlib çatmışdır. XII yüzillikdə Diyarbəkirdə dörd sünni təriqəti bir zamanlar mövcud olmuşdur. Məsudiyyə mədrəsəsi dörd təriqətə aid fi qhin tədrisi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Diyarbəkir XI yüzilliyin sonlarından etibarən türk idarəçiliyinə keçmişdir. Bu tarixdən etibarən də şəhər müxtəlif türk boylarının hakimiyyəti altında qalmışdır. Bu dönəmdən başlanaraq şəhər zaman- zaman türk boylarının paytaxtı olmuşdur. Diyarbəkir bu dövrlərdə daha çox inkişaf etmiş, Anadolunun türkləşməsi və islamlaşması dövründə də mühüm bir keçid nöqtəsi olmuşdur. Xüsusilə də Ağqoyunluların paytaxtı olması onu daha da qiymətli edirdi. Diyarbəkirin türk tarixində əhəmiyyətini artıran xüsusiyyətinin kökündə babalarımızın Anadoluya gələrkən bu torpaqlara şərqi Anadolu üzərindən deyil, cənub-şərqi Anadolu üzərindən keçib gəlmələri olmuşdur. Müsəlman ərazisi olaraq İran, Azərbaycan və Bağdad çevrəsi türklər üçün bir cazibə mərkəzi olmuş və türk boyları kütləvi şəkildə Orta Asiyadan buralara doğru axışmağa başlamışlar. Bir müddət sonra Monğol işğallarının təsiriylə bu dəfə Anadoluya doğru bir köç başlamış və bu köçlər o zaman müsəlman olmayan millətlərin nəzarətindəki şərqi Anadolu tərəfi ndən deyil, çox qədim dövrlərdən etibarən müsəlmanlaşmış cənub- şərqi Anadolu bölgəsindən keçməyə başlamışdır. Əgər tarixə nəzər salmış olsaq Hısn-keyfa Artukluları (1098-1231), Mardin Artukluları (1104- 1407), Harput Artukluları (1185-1233), Meyyafarikiyn Əyyubiləri (1200-1259) Hisn-Keyfa Əyyubiləri (1232-1534)), Bitlis Atabəyləri (1084-1192), Əhlət Atabəyləri (1100-1207), Diyarbəkir Atabəyləri (1095-1183), Sitaylar (1312-1350) kimi çox sayda türk dövlətlərinin bu bölgədə qurulması da diqqətə çatacaqdır. Osmanlı dövlətini quran Kayı boyunun da bir müddət Hələb dolaylarında dolaşdığı və böyük ataları Süleyman şahın Pakka ətrafındakı Firat çayında boğulduğu və Caber qalasında dəfn olduğu nəzərə alınarsa, başlanğıcda bütün köçlərin Anadoluya bu bölgə üzərindən gəldiyi aydın olur. Bu köçlərin son türk dilinə böyük təsiri olmuş və XIII yüzildən etibarən bir-birindən bəlli ölçülər içində fərqli olan yazı dilləri təşəkkül etməyə başlamışdır. Diyarbəkir və çevrəsi, bu fərqli yazı dillərinin, ya da türkcənin tarixi baxımından da mühüm bir nöqtədir. Yazı 303 dili ilə yanaşı şifahi xalq danışıq dili baxımından da bu şəhər eyni xüsusiyyətlərə malikdir. Demək olar ki, Orta Asiyada ortaya çıxmış olan mədəni dəyərlər Anadoluya daşınarkən Diyarbəkir adətən bir vasitəçi vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Bu əhəmiyyətli tərəfi nə görə də bu bölgədə meydana gələn şifahi və yazılı dil bir tərəfdən Orta Asiya çevrəsinə xas xüsusiyyətləri, o biri tərəfdən isə Anadoluya xas ağız və özəllikləri daşımışdır. Bu gün folklorumuzun, klassik mətnlərimizin, jarqonlarımızın və yazı dilimizin yayılma sahələri xəritələrdə göstərilərsə, bu söylədiklərimizin orada əsas və qalın cizgilərlə ortaya çıxa biləcəyi qənaətindəyəm. Yavuz Sultan Süleymanın Çaldıran döyüşü (1514) vaxtında Osmanlı torpaqlarına qatılan şəhər, bir müddət daxili çəkişmələrə məruz qaldığı üçün xarabalığa çevrilmişdi. Osmanlı tabeliyi zamanında Diyarbəkir uzun bir müddət daxili və xarici təhlükələrdən uzaq qalması, dövlətin ən mühüm və ən böyük əyalətlərindən birinin mərkəzinə çevrilməsi və İrana qarşı aparılan müharibələrdə ordunun qışlağı olması nəticəsində öz əvvəlki ehtişamını yenidən əldə etdi. Bu vəziyyətə uyğun olaraq memarlıq və mədəni quruculuq işləri başlandı. 1660-cı ildə buranı ziyarət edən səyyah Poullet, Diyarbəkiri gördüyü şəhərlərin ən gözəli hesab etmişdir. Poulletə görə şəhərin bazarları ölkədəki başqa şəhərlərdə gördüklərindən daha böyük və daha gözəldir. İran, Misir, Qafqaz, Polşa və Rusiyadan tacirlər bura gələrək ipək, pambıq, lifl ik və dəri alıb öz ölkələrinə aparırdılar. Bütün bu dəyərlər Diyarbəkiri mədəni cəhətdən də siyasi sahəyə uyğun bir vəziyyətə gətirdi. Şəhərin yetişdirdiyi Osmanlı şairləri başqa mərkəzlərlə müqayisə etmiş olsaq, Diyarbəkirin üstünlüyü o dəqiqə üzə çıxacaqdır 246 . Diyarbəkir Osmanlı ərazisində ən mühüm bir mədəniyyət mərkəzidir. Şəhərin bu mühüm xüsusiyyəti çox qədimlərdən bəri araşdırıcıların diqqətini çəkmiş və Diyarbəkirin bu potensialını göz önünə çıxaran yazılar yazmışlar. Bunların ən məşhurlarından biri 246 Mövzu ilə bağlı bu kitabdakı “Osmanlı Kültür Coğrafyasına Bakışlar” adlı məqaləmizin 171-178 səhifələrınə baxın. 304 isə Əli Əmirinin Diyarbəkirli şairlər üçün hazırladığı “Təzkireyi -Şüərayı- Amid” adlı əsəridir. Əli Əmiri Əfəndinin toxunduğu mövzuda başqa bir dəyərli əsər isə digər bir Diyarbəkirli araşdırıcı Şevkət Beyşanoğlu tərəfi ndən gerçəkləşdirilmişdir. “Diyarbəkirli düşüncə və sənət adamları” adlı üç cildlik şəklində yayımlanan bu dəyərli sənət əsərinin ilk cildi İstanbulda, 1957-ci ildə nəşr edilmişdir. Araşdırıcı bu cilddə şəhərin müsəlmanların əlinə keçməzdən əvvəlki imkanlarına dair də bilgilər vermişdir (14 nəfər). Bunlara əlavə olaraq islam dönəmində yetişmiş önəmli müəllifl ər də tanıdılmışdır. (Ümunilikdə bu cilddə 81 müəllif verilir). Amma kitabın əsl diqqətçəkən hissəsini türkcə yazan müəllifl ər təşkil edir. Beysanoğlu əsərinə daxil etdiyi şairləri bioqrafi ya ənənəsinə uyğun şəkildə qələmə alıb dəyərləndirir. Bioqrafi yaların yazılma çərçivəsində və müəllifi n yaradıcılığına uyğun şəkildə oxucuya təqdim edir. Həyat hekayələrindən sonra müəllifi n əsərlərindən nümunələr verilir. Hər bioqrafi yanın sonunda isə biblioqrafi yalar yer alır. “Diyarbəkirli Düşüncə və Sənət Adamları”nın II cildində (İstanbul 1960) Tənzimatla Cümhuriyyət arasında yaşamış 81 şəxsə yer verilmişdir. Bu cilddə də izlənən metod bir başqa cürdür. Buradakı qaynaqlar yaxın dövrlərə aid olduğu üçün bəzi şəxslər haqqında daha çox məlumatlar əldə etmək mümkündür. Şəhər monoqrafi yalarının əsas əhəmiyyəti də budur. Bu üzdən Beysanoğlu Diyarbəkirli olmayan bir araşdırıcının tapa bilməyəcəyi məlumatları da taparaq əsərində dərc etmişdir. Bu da şübhəsiz ki, əsərin dəyərini artıran cəhətlərdən biridir. Türk ədəbiyyatında şəhərləri tanıda biləcək monoqrafi yalar çox azdır. Belə olan halda Beysənoğlunun bu əsəri qiymətsiz bir əsərdir. Şairlər təzkirələrində şairlərin sayı 40-a çatırsa, bu əsər vasitəsilə onların sayının 200-ə yaxın olduğunu görürük. Bu da onu göstərir ki, bu şəhərin mədəni potensialını təsdiq etmək üçün əsər təzkirələrdən 5 dəfə artıq bir faktı ortaya qoyur. Bu kitabın işıq üzü görməsindən 40-45 il keçir və onun haqqında araşdırma aparılıb- aparılmaması haqqında məlumat yoxdur. Ancaq şəhər monoqrafi yasıyla yetərincə məşğul olan birisi olaraq deyə bilərəm ki, bu əsər hələ də dilimizin 305 ən mühüm şəhər monoqrafi yasıdır və qəlbimizdə əbədi olaraq Bəysənoğluna dərin bir minnətdarlıq hissi yaratmışdır. Görəsən, Diyarbakırı belə gündəmdə saxlayan bir kitabın nəşri ilə bağlı olan rəsmi təşkilatların bu kitabı təkrar çap etmək vaxtı çatmayıbmı?! (*Yazı”Yedi İklim”jurnalı İstanbul 1996 s.35, s.51-53-də dərc olunub). 306 KLASSİK MƏDƏNİYYƏTDƏ SAKARYA VƏ ONUN ƏHATƏSİ* Ş əhər və mədəniyyət bir-biriylə ən çox bərabər düşünülən iki sözdür. Məlumdur ki, mədəniyyətin inkiaşaf etdiyi məkanlar bir qayda olaraq şəhər mərkəzlərindən ibarət olmuşdur. Burada şəhərlə dövlətin idarəetmə qurumları arasındakı əlaqəyə də fi kir vermək lazımdır. Çünki şəhərin bir mənası da idarəetmə mərkəzi olmağındadır. Başlanğıcda Şərq türklüyü və Şərq türkcəsi çərçivəsindəki təşşəkkül tapmış şəhərlər babalarımızın Anadoluya köçündən etibarən Qərb türkçülüyü üçün də gerçəkləşdi. Şübhəsiz, Şərqdən gələn bir köç nəticəsində bu torpaqlar yurd halına gəlməyə başladığı üçün ilk şəhərlər Anadolunun şərqində yaranmağa başlamışdır. Sakarya və ətrafı üçün bir tarix yazmaq gərək olsa, bu tarix Osmanlı quruluşu zamanına təsadüf edəcəkdir. Bildiyimiz kimi mədəni fəaliyyətlər siyasi fəaliyyətləri müəyyən bir məsafədən izləməkdədir. Bu üzdəndir ki, Osmanlı dövlətində elmin, sənətin və mədəniyyətin bünövrəsini təşkil edən əsas sütunlardan biri olan mədrəsələrin inşa edilməsi Orxan Qazi dövründə gerçəkləşdi. İlk mədrəsə indi Sakaryaya qonşu bir qəsəbə olan İznikdə açıldı. Mədəniyyətin yaranmasının başqa bir sütunu olan təkkələr isə bu dövrdə yenə Sakarya yaxınlığında Biləcikdə, Göynükdə inşa edilmişdi. Qələmə alınacaq başqa sahə olduğu üçün mən bu işin tarixinə toxunmaq istəmirəm. Amma bunu söyləmək istəyirəm ki, coğrafi ərazi cəhətdən Sakaryanın əvvəlcə cənub bölgələri fəth edilmişdir. Bu, sadəcə Osmanlı dövlətinin bu tərəfə sərhəd olmasıyla bağlı deyildi. O illərdə şəhərin bu gün yerləşdiyi nöqtə və şimal tərəfl əri yaşayış üçün çox əlverişli hesab edilmirdi. Bu üzdəndir ki, başlanğıcda köç etməyə uyğun bir mərkəzi axtarsaq bunu cənubda yerləşən mərkəzlər arasında axtarmaq gərəkdir. Bu mərkəzlər də təxmin ediləcəyi kimi Geyvə və Taraklı ola bilər. Əvvəlki xronolojilərdə bölgədə adı keçən başlıca mərkəzlər bunlardır. Ancaq dərhal qeyd edim ki, ilk dövrlərin iki qonşu ölkəsi olan Göynük və İznik həm təsəvvüf, həm də elm tarixində diqqəti cəlb edən 307 mədəniyyət mərkəzləri ikən, Taraklı və Geyvə üçün bu mənada hər hansı bir məlumata təsadüf edilmir. Haqqında danışılan ölkələr bu təsəvvüf təriqətlərinə görə iki Bayramlı şeyxi Ağşəmsəddin (v. 1459) və Əşrəfoğlu Abdullah Rumiyə (v. 1470) borcludurlar. Bununla belə demək olar ki, İstanbuldan Ankaraya və Bursadan Ankaraya doğru uzanan karvan yolunun, eyni zamanda, öz ətrafında mədəniyyəti yaratmaqda, mədəniyyəti inkişaf etdirməkdə əvəzsiz xidməti olmuşdur. Sözsüz ki, bunların başında coğrafi mövqe dayanır. Məlumdur ki, şəhərlər müxtəlif şərtlərin təsiri altında meydana gəlir və sonradan tərəqqi edərək dəyişir, mərkəzə çevrilir. Bunlardan bəziləri mədəni ehtiyacların təmin edilməsində, eyni zamanda mədəni qurumların burada özlərini tapmaq və doğrultmaq baxımından bir əlverişli məkan olaraq əhəmiyyət kəsb edirlər, digər bir qismi isə əlverişli coğrafi mövqeyə sahib olmaları, ticarət yollarının üstündə yerləşməsi kimi faktorların nəticəsində öz mövqelərini qoruyub saxlayırlar. Geyvə və Taraklı birinci qrupa daxil olan şəhərlərin ən səciyyəvi nümunələrindəndir. Karvan yolu bu şəhərlərdən keçərkən bu şəhərlər həm siyasi, həm iqtisadi, həm də mədəni tərəqqi cəhətdən inkişaf edən bir mərkəzə çevrilmişlərsə, yeni yolun yaranması ilə bu mövqe dəyişmiş, artıq həmin şəhərlər sıradan bir yaşayış yerlərinə çevrilmişdilər. Bayramiliyin qurucusu Hacı Bayram Vəlinin qurduğu bayramilik bu yolüstü yerlərdə yayılmış və Göynükdə Ağşəmsəddin, İzmikdə Əşrəfoğlu Abdullah Rumi, Geliboluda Yazıçızadələr bayramiliyin təmsilçiləri olmuşdular. Yekun olaraq deyə bilərik ki, Osmanlı dövründə İznik klassik şeirə 11, Göynük isə 4 şairlə qatılmışdır. Amma Sakarya ərazisində bayramiliyin hansısa bir fəaliyyətinə rast gəlinmir. Sadəcə başda Göynük olmaq üzrə bölgədə fəthləri və əsərləri mövcud olan Orxan Qazinin oğlu Süleyman Paşaya (1317- 1360) aid bugünkü Pamukovada bir, onun yaxınındakı Mərkəcədə Orxan Qazinin adına bir və Geyvədə Əlvan Bəy oğlu Sinan bəyin (v. 1478) adına olan bir zaviyə məlumdur 247 . Amma bunların hansı 247 Cahit Baltacı, “Osmanlı Medreseleri”, İstanbul 1976, s.429; Əkrəm Hakkı Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Devri” İstanbul 1989, C.1, s.189; C.III, s.275. 308 təriqətə aid olduqları haqqında qaynaqlar heç bir məlumat vermir. Eyni şəkildə bu yaşayış mərkəzlərinin heç birində Osmanlı quruluşu və Adabazarın çevrəsinin fəthi illərində mədrəsəyə təsadüf etmirik. İndiki Sapancanın köhnə adı olan Ayan kəndi adında bir Osman Qazi mədrəsəsindən söz açılırsa da bu mənə inandırıcı görünmür 248 . Sakarya bölgəsində qarşımıza çıxan ilk intellektual məlumat, Osmanlı tarixçilərinin qədim nümunələrindən olan Aşıqpaşazadənin (v. 1481 və ya 1502) “Təvarixi– Ali Osman”ında da yer alır. Aşıqpaşazadə əsərini yazarkən Osmanlı tarixinin başlanğıcından İldırım Bayazid dövrünün sonuna qədər olan dövrün qaynağının, 1413-cü ildə Geyvedə xəstəlik üzündən qaldığı Osman Qazinin İmamı İshak Fəqihin oğlu, Yahşi Fəqihin evində oxuduğu bir kitab olduğunu göstərir 249 . Bu gün əlimizdə olmayan Osmanlı tarixi haqqındakı bu kitab demək olar ki, bu mövzuda yazılmış birinci nümunədir. Amma bizi maraqlandıran əsas cəhət xanədanlığa yaxın olan Yahşi Fəqih kimi bir ziyalının bu bölgədə yaşamasından xəbər tutmağımızdır. Daha sonrakı vaxtlarda ağla gəlməyən bir bölgədə- Ağyazinin bir kəndində başqa bir təsəvvüf hərəkatıyla rastlaşmağımızdır. Xüsusilə Bolu və ətrafında təsir gücünə malik olan Xəlvəti təriqəti demək olar ki, Ağyazı bölgəsində də öz təsirini göstərərək Karapürcək kəndində bir dərgah meydana gətirmişdir. Ətayinin Şəqayiq Zeylində həyatı ilə bağlı məlumatlar verilən Şeyx Sənan bu kənddə doğulub, təsəvvüf təhsilini Boluda tamamlamış, sonra da babası Bayram Baba və atası Şeyx Əhmədin də şeyxlik etdiyi postda əyləşmişdir 250 . Bəs bölgənin klassik şeir baxımından görüntüsü necədir? Mənbələr bölgənin yetişdirmiş olduğu tək bir şairdən söz açırlar. Təxmin etdiyimiz kimi bu bölgə də Geyvədir. Çünki divan ədəbiyyatı bir şəhər ədəbiyyatıdır və xüsusilə inkişaf edib üzə çıxacağı yer şəhər adını almış mərkəzlərdir. Daha əvvəldən də qeyd edildiyi kimi, XIX əsrin əvvəllərinə qədər də bölgədə tarixin daşıyıcısı yalnız bu qəsəbədir. Haqqında söz açılan şair isə Gülahidir. 248 Əkrəm Hakkı Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Devri” İstanbul 1989, C.1, s.198. 249 “Büyük Türk Klasikleri”, İstanbul 1985, s.309. 250 Atayi, “Hadâiku′l-hadâik fi Tekmileti′ş-şakâik”, İstanbul 1989, s.202. 309 Osmanlı şair təzkirələri XVI yüzildə Gülahi adlı bir şairi Geyvəli kimi göstərmişdir 251 . Qaynaqların verdiyi məlumatlara görə Gülahi Geyvədə doğulub. Əlimizdə doğum tarixi haqqında məlumat yoxdur. Bunu da təbii qarşılamaq lazımdır, çünki şair bioqrafi yaları ənənəsinə görə verilən şair o qədər də tanınmış biri deyilsə, onun doğum tarixi haqqında məlumat verilməz. Güvahi sözü şairin təxəllüsüdür. Əsl adı Məhmətdir. Atasının adı isə Abdullahdır. Güvahinin həyatı haqqında da qaynaqlar məlumat vermirlər. Məsləkinin Sipahi olmasına görə onun mədrəsə şairi deyil, əsgər şairlərdən olduğunu yəqin etmək mümkündür. Bildiyimiz klassik şeirin 3,7 %-ni əsgər şairlər təşkil edirlər. Bunun da təxminən yarısını (ümumi sahənin 1,4%-ni) sipahilər təşkil edir 252 . Osmanlı dövlətində özünəməxsus bir əsgər soyunu daşıyan tımarlı sipahilər mülkiyyətinə verilən ərazinin bəzi gəlirlərinə görə qanunun icazə verdiyi sayda altı əsgər saxlamaq və səfər zamanı bunlarla birlikdə orduya qatılmaq məcburiyyətində idilər. Güvahi də belə bir sipahi idi və o da zaman-zaman mənsub olduğu dəstə ilə birlikdə Osmanlı dövlətinin təşkil etdiyi yürüşlərə qatılmışdır. Məsələn, Yavuz Sultan Səlimlə birlikdə 1517-ci ilə təsadüf edən Misir səfəri bunlardan biridir. Şairimizin harada nə zaman öldüyü də bizə məlum deyil. Yalnız onun 1519-20-ci illərdə sağ olduğu, 1526-cı ildən sonra vəfat etdiyi göstərilir. Güvahinin əlmizdə üç əsəri vardır. “Pənd-namə”, “Qürbət-namə” və “İbrət-namə”. Son iki əsər iki kiçik məsnəvidir. Güvahinin əsl əsəri sayılan “Pənd-namə” isə üzərində dayanılması gərək olan 2133 beytlik maraqlı bir əsərdir. Xalqa dini təsəvvüf öyüdləri verən kitablar olan pənd-namələr xüsusilə toplumların yaranmasında üzə çıxan didaktik əsərlərdir. Bu növ əsərlərdə qısa və mənalı sözlər işləndiyinə görə atalar sözləri və aforizmlərdən tez-tez istifadə edilmişdir. Güvahinin sözü gedən növə aid olan bu əsərində də 251 Lətifi “Tezkire”, İst. 1314, s.287; Aşıq Çələbi, “Meşâirü′ş-şuarâ”, London, 1971, v.; Həsən Çələbi (Haz. İbrahim Kutluk), Ankara, 1981, C.2, s.824; Beyânî, “Tezkire”, Mil- let Ktb., Ali Emiri, Tarih, 757, v.; Kâtib Çələbi “Keşfü′z-zünûn”, C.2, s.1514; Mehmet Hengirmen, “Pendnâme”, Ankara, 1983, s.13. “Tezkirelere Göre Dîvân Edebiyatı İsimler Sözlüğü”, Ankara 1988, s.165. 252 Bkz. “Dîvân Şâirlerinin Mesleki Konumları”, bu kitabda, s.190-202. 310 atalar sözlərinə çox yer verilmiş və əsər bir atalar sözü məcmusuna çevrilmişdir. O, əsərdə verdiyi atalar sözlərini seçərək türk atalar sözlərinin ilk yazılı nümunəsinin birini bizə yadigar qoymuşdur. Bu mənada, Sakaryalı olan Güvahinin əsəri sadə dili və səmimi təhkiyəsi ilə həm pəndnamə növünün maraqlı nümunələrindən biri olmuş, həm də Anadoluda yerli ədəbi anlamın ilk nümunələrindən biri kimi tanınmışdır. Sakarya bölgəsi qurulduğu illər ərəfəsindən sonra artıq Osmanlı coğrafi yası üçün önəmli bir siyasi mərkəz olmaqdan çıxdı. Qaynaqlar bu bölgədə doğulmuş hər hansı bir müəllifə yer verməməklə, bu mənzərəni mədəniyyət sahəsində də təsdiq etmişlər. XIX yüzillikdən etibarən sənaye dövrünün gətirdiyi yeni dəyişikliklərlə Osmanlı ölkəsində ortaya çıxan yeni quruculuq bu mənada Sakarya bölgəsinə də təsir etmiş və bu dəfə Adabazarı mərkəz olmaqla şimala doğru da bir hərəkət başlanmışdır. Bu dövrdə həm Qafqazlardan, həm də Balkanlardan gələn köçlərlə əhalisinin sayı artan bölgə sürətlə inkişaf edərək dəyişmiş və bu yeni mərhələ 1954-cü ildə şəhərin vilayət olması ilə nəticələnmişdir. Şəhərdə siyasi və iqtisadi sahələrdəki bu irəliləmə ilə əlaqədar olaraq yeni mərhələdə mədəni platformada mühüm bir inkişafın olmaması çox diqqətçəkicidir. Bu vəziyyəti mədəni inkişafın siyasi inkişafı müəyyən bir məsafədən izləməsi qanunu və mədəni təməllərin təşəkkül tapmaması ilə bağlamaq qənaətindəyəm. Bu dövrdə şəhərin yetişdirdiyi Sait Faiq Abasiyanık (1906- 1954), Nəcati Mərf (1945) kimi ədəbiyyatçılarla Şadan Bezeyiş (1926), Burak Sezgin (1935-1978) Gürsel Hüsnü (1925), Özcan Vedat (1927) kimi mədəniyyət xadimlərindən yalnız daha gənc olanları orta təhsillərini Sakaryada almışlar, digərləri İstanbul ya da Bursa kimi ətraf şəhərlərə üz tutmuşlar. Bu mənada, Sakaryaya bir mədəniyyət atmosferi gətirsək, onu iqtisadi və mədəni mərkəzə çevirəcək, yüksək tərəqqiyə bərabər tutan ən önəmli mədəniyyət ocağı Sakarya Universitetidir. Keçmişdə mədrəsələr və təkkələr vasitəsiylə yaranan mədəniyyət qurucuları şəhərləri elm və sənət mərkəzinə çevirdiyi kimi, müasir dövrümüzdə də bu vəzifəni universitetlər yerinə yetirməkdədir. Şübhəsiz bu bünövrəni möhkəmləndirən əsas təməllərdən biri də 311 sivil qaydada qurulmuş bələdiyyələrdir. Sakarya Universiteti təhsil- təlim fəaliyyəti ilə yeni elmi mərkəzlər açmağa, müxtəlif sahələrdə elm və mədəniyyətin inkişafına təkan verərək Sakaryanı yeni bir tərəqqi və inkişaf meydanına çevirmişdir. Sahib olduğu müxtəlif elm və sənət adamlarına, xüsusilə sosial elmlərin təşəkkülünə əvəzsiz bir laboratoriya olan bölgə bu məqsədlər üçün açacağı araşdırma mərkəzləri ilə universitet üçün də çox gözəl bir tədqiqat sahəsi olacaqdır. (*Yazı “I Sakarya Çevrəsi Tarix, Mədəniyyət Simpoziumu”. 22- 23 iyun 1998, “Bildiriler kitabı” Adapazan 1999. s.227-231-də dərc olunub). 312 TÜRK BİOQRAFİYASININ ÇAĞDAŞ TƏNQİDÇİLƏRİ HAMMER VƏ BEHCƏT NECATİGİL* I nsanla yaşıd bir elm sahəsi olan bioqrafi ya bizdə ərəb və fars ədəbiyyatı ənənəsi üzərində qurulmuş, ustadan şagirdə keçən bir sənət kimi ortaq islam mədəniyyətlərinin bir növü olaraq yüzillər boyunca davam etmişdir 253 . Türkcə bioqrafi ya yazmaq ənənəsi ilk əvvəl Cığatay ədəbiyyatında Nəvai ilə başlamış və qısa bir müddətdən sonra Osmanlılara keçmişdir. Qərb türkcəsi ənənəsində də bioqrafi ya əvvəl ümumi tarixlərin içində yer alırdı. Buna görə də əvvəlki illərin tarixlərinin hamısında bir bioqrafi yaya rast gəlmək mümkündür (İsen 1995. 215). Ümumi tarixlərdən ayrılaraq müstəqil şəkildə qələmə alınan ilk təzkirə kitabı nümunəsi Laminin “Nəfəhatül-üns”ünün tərcümə və zeylini ehtiva edən “Fütuhül-mücahidin li Tərvihi Qulubül-müşahidin” ( 1520) əsəridir. Şairlər təzirəsi olaraq ilk əsər isə Səhi bəy tərəfi ndən qələmə alınmışdır.(Kut 1978). Səhi bəydən sonra xüsusilə Lətifi və Aşıq Çələbi tərəfi ndən şair bioqrafi yalarının çox mükəmməl nümunələri ortaya qoyuldu. XVI yüzillikdən XX yüzilliyin əvvəllərinə qədər davam edən təzkirə növü geniş zaman kəsiyi ərzində müxtəlif forma və üslub dəyişikliyi ilə qarşımıza çıxmışdır. Bu əsərlər Herat məktəbi təzkirələrindən nümunə götürməklə yanaşı, başda tərtib üsulu olmaqla bir çox dəyişikliklərə uğramışlar. Osmanlı memarlığı ona miras qalan Orta Asiya və Səlcuklu ənənəsini əlverişli bir formada inkişaf etdirdiyi kimi, buna bənzər bir inşa fəaliyyəti də bioqrafi yada özünü göstərmişdir. Herat təzkirələri təsnifatını təbəqələrə ayırırkən, bizdə Lətifi bu işi daha praktik və uğurlu bir şəklə salaraq şairləri əlifba sırası ilə qələmə almağa başlamışdır. Lətifi dən sonra bu yeni 253 Əlavə məlumat üçün Bkz. “XVI. Yüzyılın Sonuna Kadar Osmanlılar′da Biyografi n Geleneyi” 3-25 səhifələrindəki məqalə. 313 üsul, kiçik istisnalar olmaqla, türk təzkirəçiliyinin əbədi bir tərtib forması olmuşdur. Lətifi təkcə tərtib üsulu ilə deyil, bioqrafi yalara biçim verərək artıq klassik bioqrafi yanın qəlibini yaratmışdır. Aşıq Çələbidən və antologiya tipli təzkirə yazanlardan başqa, yerdə qalan bütün təzkirəçilər onun yolunu davam etdirmişlər. Başqa bir məktəb yaradan Aşıq Çələbinin metodunu istifadə olunmamış tərtib tərzinə, ortaya qoyduğu bioqrafi yaların genişliyi və fövqəladə istedadlara maraq göstərdiyinə görə davam etdirən çox olmamışdır. Səhi və Əhdidən başqa XVI yüzilliyin təzkirəçiləri, şairləri özlərinə məxsus bir sinif kimi, sənətləri və bir çox sosial ölçülərlə müstəqil bir tam olaraq verməyə meyl göstərdilər. Bu qənaət XVIII yüzilliyə qədər davam etdi. Buna nümunə olaraq bu yüzildə Əsrar Baba və Akifi öz ətrafl arının şairlərini bir zümrədə toplamağa başladı. Beləcə, Əsrar yalnız mövləvi şairlərini, Akif isə Əndərunda yetişən şairləri qələmə aldılar. Daha sonra Əli Əmiri Əfəndi “Təzkireyi-Şüərayı-Amid” və “İskodra Şairləri”ndə yalnız eyni şəhərdə doğulan şairlərdən ibarət təzkirə forması yaratdı. XIX əsrdə türk ziyalısı yeni bir inkişaf yoluna başlayınca bir çox başqa sahələrdə olduğu kimi yeniləşən və dəyişən insan ədəbi sahədə də bir gözlənti içərisində idi. Cəmiyyətdə hiss olunan ikili tərəddüd bioqrafi yada da özünü əks etdirdi. Əsəd Əfəndi, Arif Hikmət və Fatin klassik ənənəni davam etdirirkən, Tofi q və Məhməd Tovfi q mövcud yeni formanı rəhbər tutaraq bütün Osmanlı şairlərini bir əsərdə verməyə çalışdılar. Ancaq burada uğur əldə oluna bilmədi. Doğrudur, Naci “Əsami və Osmanlı şairləri”,Faiq Rəşad “Əslaf” və bir neçə əsəri, Məhməd Tahir “Osmanlı müəllifl əri” və başqa nümunələri, Məhməd Sürəyya “Sicilli Osmani” ilə yeni formada öz sənət məhsullarını verdilər. Ancaq bu əsərlər böyük bir ölçüdə əvvəlki ənənənin təkrarı olaraq qələmə alınmışdır. Daha əvvəl mövcud olan əsərlərdən çıxış edərək, toplu şəklində təhlil əsərləri də görünməyə başladı və Hammer bütün Osmanlı ədəbiyyatının 1834-cü ilə qədər olan 2200 şairinə xronoloji qaydada öz əsərində yer ayırdı. Bu əsərin də metodu təzkirə növünə oxşardır. O da əvvəlcə bioqrafi k məlumatları verir, sonra şeir nümunələrinə yer ayırır. Aldığı məlumatları əsaslı bir təhlillərlə izah edib ortaya 314 qoymur. Bu əsər mətnlərdən ayrılaraq sonrakı modern ədəbiyyat tarixinə çevrilə bilməmişdir. Amma əsər bu şəkildə də təzkirələr təzkirəsi dəyərini daşıyır və ona bənzər nümunələr ancaq iyirminci yüzildə türkcədə yaranmışdır. Əsər dilimizə çevrilmək, hətta tənqidi təhlillərlə izah olunub üzə çıxarılmaq istənilmişsə də, bu iş həyata keçirilməmişdir. Hammerin qərb metodu ilə həyata keçirdiyi bu iş, daha doğrusu, bu milli xəzinə müasir bir janrda qələmə alınması üçün Behcət Necatigili gözləmişdir, desək mübaliğəyə yer vermərik. Qaynaqlar Necatigilin intellektual bir ailədən olduğunu, kiçik yaşlarından oxumağa – yazmağa böyük həvəs göstərdiyini bildirirlər. Bu həvəs onu ədəbiyyat fakültəsinə gətirmişdir. Təhsilini başa vurduqdan sonra elmi tədqiqatlarla məşğul olmuş, hələ gənc yaşlarından, bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayan məqalələr yazmışdır. Maraqlıdır ki, əlimizdəki bu nümunələrdən biri bioqrafi ya tarixi ilə bağlıdır. Dövrünün tanınmış Türkoloji jurnalında nəşr olunan bu məqalə “İstanbul kitabxanalarında Əl Şaqaiq əl-Numaniyyə Tərcümə və Zeylləri” adını daşıyır. (Gönül 1945). Sözü gedən bu əsərlər alim bioqrafi yaları haqqındadır. Ancaq o, sonralar sənətçi kimi özünü göstərərək elmi yazılar yazmaqdan vaz keçərək daha geniş oxucu kütlələri üçün əsərlər qələmə almış, türk bioqrafi ya ənənəsinin zəngin məhsullarını müasir nümunələrə çevirərək mükəmməl əsərlər ortaya qoymuşdur. Onun belə qiymətli əsərlərinə “Ədəbiyyatımızda İsimlər Sözlüyü” və “Ədəbiyyatımızda Əsərlər Sözlüyü ” adlı araşdırmalarını misal göstərmək olar. Necatigil bu əsərlərində zamana və düşüncə tərzinə görə həddindən çox yüklənmiş nəsnələri vermiş, müasir bioqrafi yanın tələblərinə uyğun mətləbləri qələmə almışdır. Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|