Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Yunanıstan Balkanlardakı türk ədəbiyyatının bir hissəsini də Yunanıstan sərhədlərində yaşayan soydaşlarımız təşkil edir. Bu ölkədəki türk dilli əhalini dörd hissəyə bölmək olar: 1) XIV əsrdən etibarən fəthedilən Qərbi Trakyaya Anadoludan gətirilib məskunlaşdırılmış ata babalarımız və onların bu gün o bölgədə yaşayan nəsilləri. Bunlar əsasən Gümülçinə və İskəçə şəhər mərkəzlərində və kənarlarda yaşamaqdadırlar. Əhalisinin 50 min olduğu məlumdur. 2) Başda Rodos olmaq üzrə Onikiadada yaşayan soydaşlarımız. 256 Xeyriyyə Süleymanoğlu “Türkiye Dışındakı Türk Edebiyatları Antolojisi” (Bolqarıstan Türk Ədəbiyyatı) c.8.Ankara 1997; İbrahim Tatarlı “Bulgaristan Türklerinin Edebiyatı”(Antologiya) Sofi ya 1964; İbrahim Tatarlı “Bulgaristan Türk Edebiyatının Bazı Kuramsal ve Praktik Sorunları üstüne”, “Balkanlarda Türk Kültürü”(15-16) 1995; Niyazi Hüseyn Bəxtiyar “Çağdaş Rodor Türk Şairlerinden Esintiler”Ankara 1996; Məhməd Çavuş “XX Yüzyıl Bulgaristan Türkleri Şiiri” İstanbul 1988; İsmail, A. Çavuşev “Bul- garistan Türklerinde Cocuk Şiiri”, “Türk Dünyaları Araşdırmaları”(217) ,2000.s.193-212; Nemətullah Hafi z “Bulgaristanda Çağdaş Türk Edebiyatı” c 3, Ankara 1989; Mustafa İsen -Reyhan İsen-A.Esra Kireççi “Balkanlarda Türk Cocuk Şiiri Antoloji” Ankara 2001;Grannes, Alif, Kletil Ra Hauge, Xeyriyyə Süleymanoğlu (2002). “A distionaru of Türkisms tn Bulgaristan”, Oslo:Novus Verlag. 333 3) Şimaldan Balknlara gələrək xristianlaşan türklərlə Lozan müqaviləsindən sonra Yunanıstana köçən Karamanlı Türk Ortadokslar. 4)Türk dilindən iknci dil kimi istifadə edən İstanbul və Anadolu Rumları. Bu xalqlar içində türkcəni ədəbi dil olaraq istifadə edənlər Qərbi Trakya türkləridir. Osmanlı dövlətinin bölgədən çəkilməsindən sonra yaranan Qərbi Trakya türk ədəbiyyatını üç yerə ayırmaq olar. Başlanğıcdan 1960-cı ilə qədər olan dövr türk milli azlığının ən sıxıntılı dövrüdür. Yunanıstan müharibəsi və II Dünya müharibəsi buradakı soydaşlarımızın həyatını daha da çox çətinləşdirmişdir. Bir başqa ifadəylə desək, soydaşlarımızın keçirdikləri sosial sıxıntılar ədəbiyyatda da əks olunmuş və bu dövr türk ədəbiyyatı, Yuqoslaviya nümunəsində olduğu kimi daha çox şifahi nümunələrlə özünü ifadə etmişdir. Yazılı ədəbiyyatın bu dövrdəki başlıca təmsilçiləri Məhməd Hilmi (1902-1931), Məhməd Arif (1906-1976) və Kamal Şövkət Batıbəydir. 1960-1980-ci illər arasındakı müddəti isə ölkədəki türk ədəbiyyatının inkişaf dövrü olaraq qəbul etmək gərəkdir. Xüsusilə Türkiyəyə gələrək təhsil alan çox sayda Qərbi Trakyalı soydaşlarımız, yenidən ölkəyə dönərək öz ədəbi əsərlərini müxtəlif mətbuat orqanlarında nəşr etdirmiş, bununla da ədəbi hərəkatı sürətləndirmişlər. “Birlik” və “Müəllim” jurnalları da mədəni sənətə aid mətbuat orqanları olaraq bu dövrdə yaranmışlar. Bu dövr əsərlərinin ilkin bünövrəsini Bolqar və Yunanlara qarşı aparılan həyat mübarizəsinin təsviri və folklor nümunələri təşkil edir. Asim Xəliloğlu (1923-1980), Tofi q Hüseynoğlu (1936), Əli Rza Saracoğlu (1938-1994), Hüseyn Əlibaboğlu (1936), Hüseyn Salehoğlu (1938-1994), Hüseyn Mahmudoğölu (1939), Qədir Yakıbaşıoğlu (1939), Rəhmi Əli (1941), Mustafa Təhsin (1942), İmam Qasım (1943), Mücahid Mömin (1944), Natim Kazım (1945), Məhməd Çolak (1946), Hüseyn Məzlum (1947), Rəfi qə Nazim (1947), İbrahim Onsunoğlu (1948), Rəşid Salim (1952), Şükran Rauf (1961) bu dövrün tanınmış yazarlarıdır. Hüseyn Əlibabaoğlu, Rəhmi Əli Mücahid Mömin və Hüseyn Mahmudoğlu kimi müəllifl ər daha çox hekayə yazarı kimi tanınırlar. 334 1980-ci ildən sonra isə Qərbi Trakya Türk ədəbiyyatı başda Türkiyə olmaqla başqa ölkələrdə də şöhrət qazana bilmişdir. Bu zaman türk dünyasında meydana gələn yeni ədəbi inkişaf bu təşəbbüslərə bir təkan olmuşdu. Bunun nəticəsi olaraq “Şəfəq” adlı müstəqil bir ədəbiyyat jurnalı nəşrə başlamışdır. Bütün bu inkişafl ara baxmayaraq, Qərbi Trakya türklərinin ədəbiyyatı digər Balkan ölkələrində mövcud olan türk ədəbiyyatından, xüsusilə də Makedoniya, Kosova və Bolqarıstandakı türk ədəbiyyatından həm keyfi yyət, həm də kəmiyyətcə geridə qalmaqdadır. Bunun əsas səbəbi də bölgədəki türk milli azlıqlarının yaxın zamanlara qədər sənət və mədəniyyətə o qədər də diqqət verməmələri, dövlətin isə bu fəaliyyətə nəinki dəstək olması, hətta əngəl törətməsidir. Belə bir mənzərənin meydana çıxmasında rol oynayan faktorlardan biri də bölgədə yaşayan türk azlıqlarının bütünlüklə çölçü (tərəkəmə) olmasıdır. Türk xalqının demokratik bir ölkədə öz haqlarından istifadə edə bilməməsi, mədəni fəaliyyətlərdən daha çox siyasi fəaliyyətləri ön plana çıxarmışdır. Bu səbəbdəndir ki, türk ədəbiyyatının ən mühüm mövzusu qeyri sabit həyat hekayələrinin təsviridir. Ən çox inkişaf etmiş ədəbi növ şeir və bunun ardınca isə hekayədir. Uşaq ədəbiyyatı da inkişaf etmiş sahələrdəndir. Vilayət ədəbiyyatında nəzərə çarpan başqa bir xüsusiyyət də şair və yazarların siyasi və sosial təzyiqlərlə əlaqədar adlarını açıq şəkildə göstərməmələri, bunun əvəzinə təxəllüs, müştərək ad, qısaltma və XXX kimi simvollardan istifadə etmələridir. 257 Osmanlı dövlətinin son dövründə başda Selanik olmaqla bu bölgə, türk nəşrinin çox mühüm nümunələrinə malikdir. “Gənc qələmlər”, “Yeni əsr”, Nətir”, “Trakya”, “Yeni Jiya”, “Yeni yol”, “İtila”, “Balkan”, “Yeni addım”, Şeytan”, “Ülkü”, “Cümhuriyyət”, “Müdatayı”, “İslam” və “Milliyyət” bunların ən üzdə olanlarıdır. Ancaq bu diqqət ədəbiyyat sahəsində davam etdirilməmişdir. 257 Fəyyaz Sağlam “Batı Trakya/Yunanıstanda Çağdaş Türk Edebiyatı Antolojisi”,Ankara 1990- İzmir 1995; Fəyyaz Sağlam “Batı Trakya Türkleri Cocuk Edebiyatı”, İstanbul 1990; Feyyaz Sağlam “Türkiye Dışındakı Türk Edebiyatları Antolojisi”(Qərbi Trakya Kipr Türk Ədəbiyyatı) c. 9. Ankara 1997; Mustafa İsen –Reyhan İsen- A.Esra Kireççi “Balkanlarda Türk Cocuk Şiiri Antolojisi” Ankara 2001. 335 Rumıniya Rumıniyada hazırda 100 000 nəfərədək türk yaşayır. Osmanlı dövründə, xüsusilə türklərin sıx yaşadığı Dobruca bölgəsində bütünlüklə bir şəhər mədəniyyəti təşəkkül tapmadığı üçün ciddi bir ədəbiyyat nümunəsindən söz açmaq çətindir. Bu üzdəndir ki, bölgədə divan şeirinin təmsilçilərinə rast gəlinmir. XVII əsr Bektaşi şairlərindən Qazak Abdal, Qul Məhməd və Öysüz Aşığın bu bölgədən olduğu məlumdur. Təzkirələrdə bu bölgədən olduğu söylənilən tək şair Həlakidir (XVI əsr). Bölgədə türkcə yazılı ədəbiyyat ciddi şəkildə ancaq XIX əsrdə özünü göstərmişdir. Başlanğıcda siyasi məzmunlu türk mətbuat orqanları nəşrə başlamış, bir müddət sonra isə bunların ədəbi nümunələri də meydana gəlmişdir. Məhməd Niyazi (1912-1966), İsa Yusif Həlim (1884-1982) bu dövrdə qarşımıza çıxan ədəbiyyatçılardır. 1944-cü ilə qədər davam edən bu quruluş sosializm quruluşu ilə yeni bir forma qazanmış və bu quruluşun ilk illərində məktəblərdə türkcə təhsil verildiyi kimi, həm də türkcə kitablar nəşr edilmişdir. 1960-cı ildən etibarən isə qadağalar dövrü başlanmış və 1987-ci ilə qədər bu şəkildə davam etmişdir. Bu dövrdən sonra nəşr olunmağa başlayan “Rənglər” sənət jurnalı yenidən ümidləri doğrultdu. 1990-cı ildə ortaya çıxan siyasi dəyişikliklər nəticəsində “Rənglər” ilə bərabər “Qaradəniz”və “Hak səs” qəzetləri nəşrə başlasa da, bunlara təkan verilməmişdir. Rumıniyada o biri Balkan ölkələrindən fərqli olaraq, türk yazı dili Türkiyə türkcəsi və tatar türkcəsi kimi iki qolda aparılmışdır. Tarixi mərhələlərdə isə yalnız Türkiyə türkcəsi yazı dili kimi işlədilmişdi. “Rənglər” və “Qaradəniz” tatar türkcəsi, “Hak səs” isə Türkiyə türkcəsi ilə nəşr olunur. Bu gün Atilla Emin (1933-1996), Nəvzat Yusif (1936), Yaşar Məmmədəmin (1936), Altay Krim (1937), Əməl Emin (1938), Əkrəm Mənibay (1926), Ənvər Mahmud (1935), Acıəmin Baibəs(1939), Camal Aciaməd (1943), Gültən Abdulla (1946) bu ədəbiyyatın təmsilçiləridir. Xüsusilə Məhməd Niyazi ilə erkən sayıla biləcək bir dövrdə Rumıniya torpaqlarında ilk nümunələrini verən türk uşaq ədəbiyyatı, ziyalı mühacirəti üzündən davam edə bilməmişdir. 258 258 Osman Horata “Türkiye Dışındakı Türk Edebiyatları Antolojisi (Rumıniya və Qaqavuz Türk Edebiyatı) c.12 Ankara 1999 336 Qaqauzlar Qaqauzlar bu gün başda Moldaviya, Rumıniya, Ukrayna və Bolqarıstan olmaqla müxtəlif ölkələrdə yaşayırlar. Bu üzdən onlar Qərb Türklülüyünün bir parçası olaraq Balkan türk ədəbiyyatında mühüm yer tuturlar. Qaqauzlar türk dünyasının Qərbi ucqarlarında yaşayan Ortodoks xristianlığına sitayiş edən bir xalqdır. Əsas hissə isə Moldaviyada (78%) yaşayır. Qaqauzların XX əsrin əvvəllərinə qədər yazılı ədəbiyyatı yoxdur. 1957-ci ildə Qaqauz əlifbası yaranandan sonra bəzi kitablar nəşr olundu. Əslində, gündəlik həyatda işlətdikləri danışıq dilini yazı dilinə gətirmə cəhdləri ilə əlaqədar Türkiyə türkcəsi yazı dilindən qismən aralanan Qaqauz türkcəsi, inkişaf üçün səhv bir yoldadır. Qaqauz dili bütün alimlərin qeyd etdikləri kimi türkcənin Oğuzca, ya da Güney-qərb türkcəsi adıyla tanınan qrupun ən kiçik qoludur. Qaqauzların Türkiyə türkcəsinə yaxın olan dilləri, ərazidəki slav dillərinin təsiri altında qalmışdır. Bu təsirin ən güclü və diqqət çəkən tərəfi isə sözlərin düzülüşü sahəsindədir. Bu təsirin nəticəsidir ki, Qaqauz dili türkcənin klassik sintaktik ənənəsini itirmiş və slav dillərində olan cümlə quruluşuna yaxın bir quruluş əldə etmişdi. Qaqauz ziyalıları bütün Balkanlarda olduğu kimi Türkiyə türkcəsini əsas götürməməklə, yəni öz danışıq dillərini yazıya gətirməklə Qərb türkcəsində olan çox böyük bir irsi tanımaqdan məhrum olmuşlar. Bu ölkədə Mikayıl Çakır tərəfi ndən dərc olunan “Din yarpaqları” (1906-1916) ilk türkcə nəşrdir. “Sosialist Moldoviyası” (1960) qəzetində də türkcə yazılara rast gəlinir. Yeni dövrlə birlikdə türkcə nəşrlər sürətlə çoxalmağa başlayıb. “Ana sözü” (1988), “Qaqauz Səsi” (1990) “Qaranquş”, “Səba ulduzu” və “Günəşcik” kimi mətbuat orqanları bunların sırasındadır. Mikayıl Çakır (1861-1938), Nikolay Petroviç Arabaçı (1893- 1960), Nikolay Sergeyeviç Tanasoğlu (1895-1970), Dmitri Qaraçoban (1933-1986), Dionis Tanasoğlu (1922), Nikolay Babaoğlu (1928), Mina Kösa (1933), Qavril Gaydarçı (1938), Stepan Kuroğlu (1940), Vasi Əlioğlu (1949), Stepan Bilgar (1953), Tofi q Mrinoğlu (1955), Petr Qaqauz Çebotar (1957), Tador Zanet (1958) Petr Yalanji(1964)Tudorka Arnaut (1970) bu ədəbiyyatın öndə olan 337 nümayəndələridir. 259 Balkanlardakı türk ədəbiyyatından söz açılarkən ilk ağıla gələn şeir nümunələri olur. Əslində, bu hal bütün türk ədəbiyyatı üçün keçərlidir. Ancaq Balkanlarda önə çıxan bir başqa sahə də uşaq ədəbiyyatı, xüsusilə də uşaqlara həsr olunmuş şeirlərdir. Burada türk uşaq ədəbiyyatından söz açmaq, eyni zamanda, bölgədəki türk ədəbiyyatından söz açmaq deməkdir. Şübhəsiz bunun bir çox səbəbləri var. Amma əvvəlcə uşaqlar və ədəbiyyat arasındakı bağlılığa baxaraq bu suala cavab axtarmayaq. Öz çevrəsinə bağlılığı və dərketmə tərzi ilə yetkin insanlardan fərqli olan uşaq, təbii ki, sənət əsərini, bədii əsərləri qəbul etməkdə böyüklərdən fərqlənir. Söz xəzinəsinin sərhədləri yalnız təbii və sadə dili ilə onları özünə cəlb edə bilər. 260 Uşaqlar üçün yazılan şeirlərdə yer alan təsvirlər sadə və qısa olmalı, bu nümunələrdə metafora, təşbeh, məcaz kimi bədii vasitələr bədii qanunlara uyğun şəkildə verilməlidir. Bu şeirlərdə misralar qısa və cümlə quruluşu təbii olmalıdır. Şeirlərin mövzusu həyat sevinci, ailə sevgisi, təbiət, vətən və millət sevgisi, gözəllik duyğusu kimi müsbət hiss və davranışlar təbliğ edən, tərbiyə edici bir tərzdə olmalıdır. Uşaq şeirində rast gəldiyimiz sadə və aydın dil, mümkün olduqca bədii vasitələrdən qaçma kimi xüsusiyyətlər, Balkanlarda türk şeirinin nəzərə çarpan əsas xüsusiyyətləridir. Məktəblərdə lazımınca tədris olunmayan türk dili 90-cı illərə qədər Türkiyə ilə geniş əlaqə imkanı əldə olunmaması səbəbi ilə qapalı bir çərçivə içəricində təşəkkül tapmışdır. Təbii olaraq bu bölgənin yazarı bəsit hesab oluna biləcək məhdud sayda söz ehtiyatı ilə keçinmək məcburiyyətində qalmışdır. Dildən gözəl istifadə etməyə ehtiyacı olan ədəbi ifadə forması yalnız mükəmməl bir təhsil ilə əldə edilə bilər. Ancaq Balkanlarda uzun bir fasilədən sonra yenidən dirçəlməyə başlayan türkcə, zaman-zaman gözəl istifadə forması bir tərəfdə qalsın, öz özəlliyini belə itirməyə başlamışdır. Məlum səbəblərdən tez-tez 259 Mustafa Argunşah “Çağdaş Gagavuz Şiiri”- “Türk Dili” (531) 1996; Osman Baymak “Gagavuz Çağdaş Şiiri Antolojisi” Ankara 2000 ; Nevzat Özkan “Türkiye Dışındakı Türk edebiyatları, Antolojisi” c.12. 1999. 260 A.Ferhan Oğuzkan “Cocuk Edebiyatı” Ankara 1977.s.214-215 338 açılıb bağlanan türk məktəbləri, siyasi şərtlər altında nəşrinə izin verilən və zaman-zaman nəşrinə görə cəzalandırılan kitab və jurnal nəşrləri, bir sözlə kimlərinsə xoşuna gəlmədiyi üçün təcavüzlərə məruz qalan nümunələr, türk yazı dilinin çətinliklərini göstərir. Yazı dili təhsildən uzaqda bir boşluğa yuvarlanır. Buna görə də yaxın vaxtlarda Balkanlarda bədii irsdən söhbət açmaq düzgün olmazdı. Bunlara əlavə olunması gərək olan başqa bir səbəb də bölgədə qeyri-şərtsiz sənət və ədəbiyatın yükünü çəkən insanların müəllimlər olmasıdır. Bölgə yazar və şairlərinin həyatları araşdırılsa hardasa onların əksəriyyətinin müəllim və yaxud pedaqoji məktəb məzunları olduğu meydana çıxar. Bu müəllimlər istər Qərbi Trakya nümunəsində olduğu kimi Türkiyədə, istərsə də Bolqarıstan, Makedoniya və Kosova nümunəsindəki kimi öz ölkələrində türk dilli Pedaqoji məktəbləri bitirmiş olsalar da sonda ərazidəki bütün intellektual yükü öz çiyinlərində daşımışlar. Bütün həyatları uşaqlara bağlı olan bu adamlar, təbii ki, sənət fəaliyyətlərində də gündəlik həyatlarının bu mühüm obyektini diqqətdə saxlayacaq, yəni yazdıqlarına əsas qəhrəman kimi uşaqları götürəcəklər. Bunlara həm də sovet mədəniyyətini təbliq etmək məqsədilə, erkən yaşlarından yaxşı təhsil alan insanların sistem üçün bir güvənc yeri olması üzündən, dövlətin uşaq təhsilinə verdiyi əhəmiyyəti də əlavə etmək gərəkdir. Bu ehtiyacdan doğaraq həmin ölkələrdə uşaqlar üçün çoxlu sayda mətbuat orqanları çıxmaqdadır. Türk dilində nəşrə izin verildikdən sonra, türk uşaqları üçün də bu imkanlar dövlət dəstəyi ilə həyata keçirildi. Bu jurnallarda yer alan yazılar Yunanıstan istisna olmaqla bölgədə uşaq ədəbiyyatına, eyni zamanda türk uşaq ədəbiyyatına meydan açdı. Qədim Yuqoslaviyada “Quş”, “Pioner”, “Sevinc”, “Tumurcuq”, Bolqarıstanda “Sentyabr uşağı”, “Filiz” kimi ədəbi jurnallar bunun üzdə olan nümunələridir. Bu üç ədəbi bünövrəyə istinadən bir daha vurğulayaq ki, Balkanlarda türk uşaq ədəbiyyatından söz açmaq, həm də bu ərazidə türk ədəbiyyatından söz açmaq deməkdir. Balkanlarda yaşayan türklər Yunanıstan istisna olamqla, sovet ölkələrində yaşayanlardır. Bu üzdəndir ki, bölgədə meydana gələn 339 türk şeiri ölkədən-ölkəyə kiçik fərqlərlə seçilsələr də, də ana xəttinə görə iki hissəyə bölünə bilər. Bunları Yunanıstanda yaranan türk uşaq şeiri və digər Balkan ölkələrində yaranan türk uşaq şeirinə ayırmaq olar. Yunanıstanda yaranan türk uşaq şeirində bu sahənin əsas mövzularından olan mənzum nağıllar, fabulalar, Molla Nəsrəddin lətifələrinin şeir şəklində ifadəsi, insan, vətən və təbiət sevgisi, anaya, kitaba və heyvana məhəbbət kimi əbədi mövzularla bərabər, bölgəyə xas başqa mövzulara da toxunulur. Məsələn, digər bölgə ədəbiyyatlarında siyasi mövzudan kənar dini şeirlər Yunanıstan türk uşaq şeirinin sırasındadır. Qərbi Trakyada yaşayan türklər əsasən çölçü şəklində yaşadıqları üçün, real və problemli kənd mövzuları da bölgə ədəbiyyatının mövzuları sırasındadır. Ancaq sovet ədəbiyyaı senzuralı bir ədəbiyyat olduğu üçün belə mövzulara toxunulmur. Həm Qərbi Trakya türkləri, həm də digər bölgələrdəki türk xalqı, Rumelidə doğulduğu üçün Türk Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkü həmyerliləri kimi dəyərləndirir və onu fərqli bir şəkildə şeirlərində əks etdirirlər. Onun Selanikdə doğulmuş olması Qərbi Trakya türkləri üçün ayrı bir öyünmə yeridir və bu üzdən Atatürkə həsr olunmuş şeirlər xüsusi çəkiyə malikdir. 261 Sovet rejimi ilə idarə olunan digər bölgələrdə, yəni Bolqarıstan, qədim Yuqoslaviya (Kosova), Makedoniya və Rumıniyada isə qələmə alınan məhsullar bu sistemin mədəniyyəti ilə əlaqədardır. Bu ölkələrdəki ədəbiyyata nəzər salsaq, aralarında olan nisbi fərq gözə dəysə də, sosialist rejiminin kütləvi bir baxış bucağını təbliğ etməsi və sənətdən bir ideoloji alət kimi istifadə etməsi üzündən yaranan əsərlərin bir çərçivəyə sığınması məlum olacaqdır. Bu səbəbdəndir ki, söz açılan mətnlərin əsas xüsusiyyətləri dekorativ olmalarıdır. Sosialist quruluşu yeni bir dünya yaratmaqda israrlı olduğu üçün bütün əmək insanları kimi yazarlar da yeni qurulan bu dünyaya daxil olmaqdadır. Bununla birlikdə xüsusilə azsaylı xalqların yazarları mümkün qədər bu ideologiyadan qaçmaq üçün şeirlərində təbiət təsvirlərinə (mövsümlər, aylar, dağlar, günəş kəpənək, arı, quş) və ata, ana, məktəb, kitab sevgisinə toxunur, gülərüzlü və çalışqan 261 Fəyyaz Sağlam “Batı Trakya Türkleri Cocuk Edebiyatı” İstanbul 1990 340 olmağa, tənbəl olmamağa, təmizliyə, nümunəvi şagird olmağa həsr olunan mətnlər qələmə alırdılar. Uşaqların böyük maraq göstərdikləri heyvanlar da əsas mövzulardandır. Təbiət mənzərələrinin bu ədəbiyyatda xüsusi şəkildə yer almasının başqa bir səbəbi də ərazidəki xalqın böyük ölçüdə tərəkəmə həyatı yaşamalarıdır. Məktəb vasitəsilə şəhər həyatına qatılan yazar, tez-tez uşaqlıq dövrünü və bu dövrdə təmasda olduğu təbiət mənzərələrini xatırlamaqdadır. Bu üzdən bölgədəki türk şair və yazarlarının əksəriyyətinin iç dünyaları təbiətə daha yaxındır. Uşaqlıqda qalan hər şey gözəl və əsrarəngiz olduğu üçün ədəbiyyatda çölçülük həyatının çətinliklərindən daha çox gözəlliyi tərənnüm edilir. Sovet təbliğatının ədəbiyyatda əks olunmasının nümunəsi olan mövzulara da tez-tez müraciət olunurdu. Məsələn, yaxşı bir “pioner” olmaq təbliğ edilirdi. Sovet quruluşunun yarandığı ilk illərdə dinə qarşı yazılan əsərlər də çoxluq təşkil edirdi. Bolqarıstanda modernləşmə və yeniliyə cəhd, bunun müqabilində rast gəlinən sıxıntılar, qadın-kişi münasibətləri, qədimdən gəlmə qapalı qadın geyimləri, xüsusilə fəracə və güllü fıstan bu dövrün ağrılı mövzularıdır. Azlıqların öz tarixlərinə və bu tarixi qəhrəmanlara sahib olmaq imkanları da Yunanıstan istisna olmaqla, demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Bunun əksinə, sovet qəhrəmanlarını vəsf edən minlərlə əsər yazılırdı. Azlıqlar üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən xalq ədəbiyyatı nümunələrinə olan meyl, Balkanlarda yaşayan türk şairlərinin şeirlərində ən çox rast gəlinən mövzudur. Şifahi xalq yaradıcılığından bəhrələnmə, həm də yaxşı təhsil almaq imkanı olamyan yaradıcı insanlar üçün əhəmiyyətli bir məktəb idi. Başqa bir yararlanma imkanı isə Nazim Hikmətin əsərləridir. Çünki mövzusuna görə onun əsərləri Bolqarıstan nümunəsində olduğu kimi geniş şəkildə nəşr edilmiş, həm də rejim tərəfi ndən saxlanılması təşfi q edilmişdir. Bu üzdən bölgənin şairlərinin əksəriyyəti N.Hikmət şeirinin təsiri altındadırlar. Bu təsir son illərdə Yəhya Kamal, Fazil Hüsnü Dağlarca və bir sıra başqa yazarların yaradıcılığında özünü göstərmişdir. Əslində öz yaşam haqqlarını əldə etmiş bölgə şairləri milli dəyərlərinə və dininə sahib çıxaraq, onları əsərlərində əks etdirməyə başlamışlar. Ancaq bütün bunlar onların uzun müddət təmasda olduqları ədəbi 341 ənənəni də kənarlaşdırmamışdır. 262 Ancaq 1990-cı ildən sonra baxış bucağı xeyli dəyişmişdir. 1990-cı ildən sonra Balkanlarda açıq-aydın hiss edilən demokratiya havası şübhəsiz ki, ədəbiyyatda da özünü göstərmiş və yuxarıda qeyd edilən çərçivə xeyli dəyişmişdir. Bu müsbət irəliləyişə baxmayaraq Balkanlarda mövcud olan ədəbi ənənəni geniş mənada çiynində daşıyan Makedoniya iqtisadi sıxıntılar, Kosovo isə müharibə üzündən qəzet və jurnalların nəşrinə öz dəstəyini saxlaya bilməmişdir. Amma nəşr olunan mətbuat orqanlarında artıq başqa sahələrdə olduğu kimi daha real və aktual mövzular özünə yer tutmaqdadır. Bolqarıstan türk ədəbiyyatını isə bu faktlardan kənarda, başqa bir tərəfdən araşdırmaq gərəkdir. 1989-cu ilin köçü bu ölkədə bir çox şeyi təpədən dırnağadək dəyişdirmişdir. Bu köçkünlüyün ziyanını hesablamaq olsa demək olar ki, ziyalıların hamısının buradan Türkiyəyə köçməsi, ya da köçməyə məcbur edilməsi bu ölkə üçün ən böyük bir itkidir. Bu Bolqarıstanda intellektual qüvvənin cansız qalmasına səbəb olmasıdır. Ancaq Türkiyəyə köçmüş ziyalıların bir hissəsi burada tərk etdikləri vətənlərinin problemlərini üzə çıxararaq həll etməyə çalışırlar. Şübhəsiz, burada ədəbiyyatın da öz payı vardır. Qısa bir zamanda İstanbulda, Bursada və başqa yerlərdə dərnəklər yaradıldı, qəzet və jurnallar açıldı, toplantılar təşkil edildi, kitablar nəşr olundu. Bu yeni inkişaf bir qədər romantik görünsə də, məsələnin daha təhlükəsiz olmasına şərait yaratdı. Bu üzdəndir ki, son illərdə ölkəmizdə Bolqarıstan türkləri tərəfi ndən yazılmış xeyli əsər vardır. Bu əsərlərin mövzusu da xeyli fərqlidir. Bolqarıstanda yaşanmış bolqarlaşma və türk olaraq qalma arasında mübarizə aparan insanların həyat dramı, intensiv polis hücumları, köçkünlük, tərk edilmiş torpaqlara olan həsrət, türkçülük duyğusu, iradə və bunun nəticəsində əldə edilən qələbənin qüruru və doğma Türkiyəyə minnətdarlıq, qələmə alınan əsas mövzulardır. 262 Məhməd Yaşın “Eski Yugoslavların Türkce Şiiri”- “Sesler” (301) Dekabr 1995, s. 51 342 Bölgədə yaranan mətnlərin dilinə gəldikdə isə Qaqauzlar xaric olmaqla Balkanlarda yaşayan türklərin yazı dilləri tarixin bütün dönəmlərində mərkəzi İstanbul olan Türkiyənin yazı dili olmuşdur. Hətta son dövrlərdə Qaqauzlar arasında belə, Türkiyə türkcəsi öz standart quruluşunu əldə etməkdədir. Bu vəziyyət bu gün də davam edir. Ancaq burda məlum bir çərçivə vardır. Çünki fərqli bir ölkədə yaşayan azsaylı xalqın yazarı istər-istəməz yaşadığı ölkənin dilindən təsirlənməlidir. Həm də uzun müddət ana vətən ilə kəsilən əlaqələr nəticəsində Balkan ölkələrindəki türk yazı dili, Türkiyə türkcəsi ilə paralel şəkildə genişlənməmişdir. 263 Ortaya çıxan çatışmazlığı isə bölgə dillərindən gələn yad sözlər və sintaksis doldurur. Bəzi bölgələrdə mövcud olan məhəlli şivələrin yazı dilinə qatılması ilə yaranan kiçik fərqləri də bura əlavə etmək olar. Xüsusilə də qədim Yuqoslaviyada 1985-ci illərə qədər hədsiz dərəcədə öz türkcəsindən istifadə edilməsi və məhəlli dildən gələn sözləri də bir fərqli cəhət kimi qeyd etmək gərəkdir. Balkanlarda türk ədəbiyyatı ölkədən-ölkəyə dəyişən bir sıra imkanlara və çatışmazlıqlara malikdir. Bunu ardıcıllıqla Kosova, Yunanıstan, Qaqauzlar, Bolqarıstan və Rumıniya üçün qeyd etmək olar. Amma üzərində dayanılmalı əsas nöqtə, Osmanlı dövlətindən sonra türkcənin növbənöv hücumlara davam gətirərək Balkanlarda yaşaması və bu dildə ədəbi əsərlər verməyə başlamasıdır. Burada da əsas maneələr köçlər olmuşdur. Onsuz da güclə yetişən az saylı ziyalıların bir müddət sonra ana vətənə qayıtmaları hər şeyin yenidən başlanması deməkdir. Son illərdə başqa türk bölgələrindən olduğu kimi, Balkanlardan Türkiyəyə tələbə axını yeni dirçəliş mərhələsinin yaranmasından xəbər verir. Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|