AZƏrbaycan demokratġk respublġkasi
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- – maliyyə - büdcə, fəhlə, qanunvericilik təklifləri, redaksiya, hərbi iĢlər, aqrar sorğu, ölkənin
|
www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları
11
AZƏRBAYCAN PARLAMENTĠ ―Ədəbiyyat və incəsənət‖, 12 yanvar 1990. Fevral burjua- demokratik inqilabından sonra çağırılmış Qafqaz müsəlmanları qurultayının qərarına əsasən 1917 – ci ilin noyabrında Azərbaycan müəssisələr məclisinə seçkilər keçirilməli idi. Mürəkkəb siyasi vəziyyət bu qərarın həyata
keçirilməsinə mane oldu. Ümumrusiya müəssisələr məclisinin qovulmasından sonra Zaqafqaziyadan seçilmiş nümayəndələr Tiflisə toplanıb, Zaqafqaziya seymini yaratdılar. Ümumrusiya müəsissələr məclisinə ümumi, bərabər, qapalı seçkilər yolu ilə seçilmiş 14 müsəlman deputatı bir milyondan çox səs toplamışdı. Odur ki, seymin tərkibinin genişlənməsi (kooptasiyası) nəticəsində müsəlman deputatlarının sayı səsvermənin nəticəılərinə müvafiq olaraq 44-də çatdı. Onlar seymin müsəlman fraksiyasını təşkil edirdilər. Fraksiyanın sədri M. Ə. Rəsulzadə idi. Zaqafqaziya seymi və Zaqafqaziya Federativ Demokratik Respublikası da uzunömürlü olmadı, gürcü nümayəndələrinin 1918 –ci ilin mayın 26 – da seymdən çıxıb, Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməsindən sonra müsəlman fraksiyası millətin gələcək taleyinin müəyyən olunmasını öz əlinə almaq məcburiyyətində qaldı. Müsəlman fraksiyası elə həmin gün özünü Azərbaycan Milli Şurası elan etdi.
1918 – ci ilin may ayının 28 – də İstiqlal bəyannaməsi ilə Azərbaycan Milli Şurası müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasının yarandığına dünyaya bildirdi. İstiqlal bəyannaməsinin sonuncu maddəsinə əsasən müəssisələr məclisi çağırılana qədər bütün Azərbaycanın idarəsi başında Milli Şuranın durduğu, müvəqqəti hökümətin onun qarşısında məsuliyyət daşıdığı göstərilirdi.
Azərbaycan Milli Şurasının və Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi müvəqqəti hökümətin Gəncəyə keçməsi ilə Azərbaycandakı siyasi qüvvələr arasında mübarizə qızışdı. Millətin fiziki varlığını qorumaq və milli hökümətin bütün Azərbaycan ərazisində hakimiyyətini bərqərar etmək üçün çağırılmış Türkiyə hərbi hissələrindən müxtəlif cərəyanlar öz xeyirlərinə istifadə etməyə çalışdılar. Türkiyə ilə birləşməyi tələb edən ilhaqçılar Azərbaycan Milli Şurasının müstəqil Azərbaycan şüarına qarşı çıxır, digər tərəfdən bir sıra mürtəce qüvvələr www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 12
Milli Şuranın demokratik xarakterindən xoflanırdılar. Onlar Milli Şura üzvlərini xalqın gözündən salmağa çalışır, ziyalıları Osmanlı qoşun hissələrinin Azərbaycana çağırılmasına mane olmağda ittiham edir, hətta ―ermənilərə satıldıqları‖ haqqında belə şaiyələr yaymaqdan çəkinmirdilər. Türkiyə hərbi hissələrinin komandiri Nuru paşa sonuncuların ondan öz məqsədləri üçün istifadə etməsinə etiraz edib, yalnız əsgər olduğunu və siyasətə qarışmayacağını bildirmişdi. Nuru paşanın siyasi müşaviri Əhməd bəy Ağaoğlunun (Ağayevin) fəal iştirakı ilə bütün hakimiyyətin Fətəli xan Xoyski hökümətinin əlində cəmləşməsi haqqında kompromis qərar qəbul edildi. 1918 –ci ilin 17 iyun tarixli qərarı ilə Azərbaycan Milli Şurası özünü buraxılmış elan etdi. Bununla belə qərara alındı ki, lazımi hazırlıq işləri aparılandan sonra Azərbaycan müəssisələr məclisinə altı ay müddətində seçkilər keçiriləcəkdir. Lakin milli hakimiyyətin bütün Azərbaycanda bərqərar olması prosesi, xüsusən Bakı Soveti və Sentrokaspi diktaturası ilə müharibənin sentyabrın 15 –dək uzanması, müəssisələr məclisinə seçkilərin hazırlanması və keçirilməsini təxirə saldı. Sentyabrın 14 –də hökümətin qərarı ilə müəsissələr məclisinə serçkilər üzrə Nazirlər Şurasının sədri, daxili işlər naziri və xalq maarif nazirlərinə komissiya yaratmaq tapşırıldı. Bu komissiyanın tərkibi və işinin əsas istiqamətinin müəyyən olunması sahəsində tezliklə iş başlandı.
Lakin noyabr ayında Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti yenidən kəskin şəkildə dəyişdi. Mudros barışıq müqaviləsinə əsasən müharibədə məğlub olmuş Türkiyə öz qoşunlarını Azərbaycandan çıxarmalı, Bakını Antanta adından ingilislər işğal etməli idilər. Öz tabeliyində az- çox dərəcədə qüdrətli qoşun hissələri olmayan Azərbaycan höküməti və yenidən toplanmış Azərbaycan Milli Şurası istiqlal prinsipindən geri çəkilməmək şərti ilə Bakıya gələcək ingilis generalı Tomsonla dil tapmaq siyasəti yeritmək məcburuyyətində qaldı. Denikin Rusiyasının mütəffiqi kimi ingilis generalı nəinki Azərbaycanın istiqlalı prinsipini qəbul etmir, hətta ―Azırbaycan xalqının ümumi səsverməsinə əsaslanan respublikanın yoxluğunu və onun türk komandanlığının intriqası ilə yaranmış bir hökümətin olduğunu‖ iddia edirdi. Bununla belə Ənzəlidə ikən o, ―madam ki, siz bunun əksini iddia edirsiniz, onda gəlib, yerindəcə təhqiq edər, ona əsasən qərar verərik‖ demişdi.
İngilis qoşunlarının noyabrın 17-də Bakıya gəlməsindən üç gün sonra Azərbaycan Milli Şurasının ikinci iclasında (yeni dövrdə Şuranın birinci iclası noyabrın 16-da olmuşdu) Azərbaycanda müvəqqəti ali qanunverici orqanın yaradılması haqqında qanun verildi. Təkpalatalı parlament (parlaman, məclisi – məbusan da deyirdilər) bu qanuna əsasən 120 nəfərdən ibarət olmalı idi. Milli www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 13
Şuranın 44 nəfər üzvündən əlavə ölkə əhalisinin əksəriyyətini təçkil edən yerli müsəlman əhalidən (2,75 milyonluq ümumi əhalinin 1,9 milyonu) daha 36 nümayəndənin seçilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu nümayəndələrdən beşi Bakıdan, ikisi (biri çəhər, biri mahal əhalisindən) Göyçaydan, ikisi Cavaddan, üçü Qubadan, ikisi Lənkərandan, ikisi Şamaxıdan, üçü Gəncədən, ikisi Ərəşdən, biri Cavanşirdən, ikisi Zəngəzurdan, biri Qazaxdan, biri Cəbrayıldan, ikisi Nuxadan, ikisi Şuşadan, ikisi Zaqataladan, üçü keçmiş İrəvan quberniyasının Azərbaycan hissəsindən (Naxçıvan, Şərur, Ordubad), birisi isə keçmiş Tiflis quberniyasının Azərbaycan hissəsindən (Borçalı) seçilməli idi. Şəhərlərdən olan millət vəkilləri bələdiyyə idarələrinin müsəlman üzvləri tərəfindən, mahalların nümayəndələri isə müvafiq mahalın milli komitələri tərəfindən, seçilməli idi. Ölkə əhalisinin çoxmillətli tərkibi nəzərə alınaraq ermənilərə (sayları500 min idi) gələcək parlamentdə 21 yer ayrıldı. Gəncə , Şuşa və Bakıda olan erməni milli komitələri müvafiq olaraq 8; 8 və 5 nümayəndə göndərə bilərdi. Bakıda olan Rus Milli Şurasına 10 yer ayrılırdı (ruslar 230 min idilər). Milli azlıqlardan almanlara, yəhudilərə, gürcü və polyaklara hərəsi bir nümayəndə seçib, parlamentə göndərmək hüququ verilirdi. Bakı həmkarlar təşkilatı 3,Bakı neft sənayəçiləri şurası və Ticarət – sənaye ittifaqı 2 nümayəndə kürsüsünə malik idi. Nümayəndələr birbaşa və qapalı seçilə bilərdilər. Qadınlara da islam aləmində ilk dəfə olaraq seçib – seçilmək hüququ verilirdi.
Parlament haqqındakı bu qanunun elan edilməsindən sonra Bakıda siyasi mübarizə son dərəcə kəskinləşdi. Xüsusən Azərbaycanda məskun olan qeyri – yerli əhali bu qanunu düşməncəsinə qarşıladı. Həmin münasibət dekabrın əvvəllərində Bakıda bir sıra siyasi partiyaların nümayəndələrindən ibarət ―Demokratik müşavirə‖ deyilən yığıncaqlarda da özünü göstərdi.
(Blumşteyn) partiyalarının və həmkarlar ittifaqları şurasının nümayəndələri (Kojannı, Roxlin) qəti surətdə Azərbaycan istiqlalı prinsipinə qarşı çıxıb, parlamentin yaranmasını ―böyük, bölünməz Rusiyaya qarşı xəyanət hesab etdiklərini bildirdilər‖. Müsavat partiyasının nümayəndəsi Şəfi bəy Rüstəmbəyli öz çıxışında Musavat partiyasının istiqlaliyyət uğrunda qəti mübarizəyə hazır olduğunu demiş, Azərbaycanda olan demokratik qüvvələrin parlament vasitəsi ilə yeni Azərbaycanın qurulmasında iştirak etməyə çağırmışdır. Müsəlman sosialistlər ittifaqının nümayəndəsi Ə.C. Pepinov və Hümmət (menşevik) qrupunun nümayəndəsi Ə. Şeyxulislamzadə öz çıxışlarında təşkilatları adından yaranmış mövcud vəziyyətdə parlamentdə iştirakın zəruriliyindən bəhs etmişdilər. www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 14
Bolşeviklər parlamentə baykot elan etdilər. Bakıdakı Rus Milli Şurası ingilis komandanlığının köməyindən istifadə edərək, parlamentin açılması işini pozmağa cəhd etdi. Erməni Milli Şurası da ixtiyarlarında olan hərbi hissələrə güvənərək Bakıda qarışıqlıq salırdı. Rus və qismən Erməni Milli Şuraları parlamentə seçkiləri baykot edib, öz nümayəndələrinin parlamentdə təmsil etdikləri millət adından iştirakına mane oldular. İlk əvvəllər onların müttəfiqi olan general Tomson parlamentin açılmasına mane olsa da, bir qədər sonra onun təşkilinə mane olmamaq qərarına gəlir. Rus Milli Şurasının da bir qrup üzvü onun tərkibindən çıxıb, Rus – slavyan cəmiyyəti deyilən bir təşkilat yaratdılar. Sonuncular Azərbaycan istiqlalı prinsipini qəbul etməsələr də, öz nümayəndələrini parlamentə göndərmək qərarına gəldilər. Fəhlə konfransının parlamenti baykot etmək siyasətinə qarşı çıxaraq, Ramana, Binəqədi, Balaxanı və Sabunçunun müsəlman fəhlələri bir qədər sonra həmkarlar təşkilatına ayrılmış 3 nümayəndə yerindən ikisinin onlara verilməsini tələb etdilər. Azərbaycanın bir sıra mahal və şəhərlərindən də deputat seçkiləri başa çatmamışdı. Naxçıvan və Borçalının da gələcəyi məsələsi qaranlıq qaldığından oradan nümayəndə gəlməmişdi. Odur ki, parlament haqqında qanunda nəzərdə tutulmuş 120 deputatın əksəriyyətinin toplanması ilə parlamentin açılışı oldu.
Azərbaycan Demokratik Respublikası parlamentinin ilk təsis iclası 1918 – ci il dekabr ayının 7-də Bakıda (o vaxt Tağıyev qız məktəbinin, indi isə Əlyazmalar İnstitutunun binasında) oldu. Şəhərin mərkəzi bayramsayağı bəzədilmişdir. Maöazalar bağlanmış, dövlət idarələri və təhsil müəssisələri öz işini dayandırmışdır. Milli bayraqlar və xalılarla bəzədilmiş parlamentin iclas salonunda Türk Demokratik Federalistlər Partiyası – Musavatın üzvləri, eləcədə azlıqda qalan millətlərin nümayəndələri ortada, Hümmətçi menşeviklər və sosialistlər solda, bitərəflər və İttihad partiyasının üvzləri sağda əyləşmişdilər. Diplomatik nümayəndələr. Lojasında general Tomsonun nümayəndəsi Konkerel, İranın baş konsulu Sədulvuzarə və onun maliyyə müşaviri, Dağlılar hökümətinin sədri T. Çermoyev, bu hökümətin Azərbaycandakı nümayəndəsi Qandəmirov. Gürcüstan Respublikasının nümayəndəsi Karsevadze, eləcə də Araz Respublikası nümayəndəsi P. Əliyev oturmuşdular. Azərbaycan hökümətinin üzvləri də iclasda iştirak edirdi. Parlamentin ilk iclasını Azərbaycan Milli Şurasının sədri M. Ə. Rəsulzadə açmış, böyük təbrik nitqi söyləmişdir. Tez – tez alqışlarla kəsilən nitqində Məmməd Əmin ―firqə ehtirasları, şəxsi –qərəzləri və bütün bu kimi vətən və millət qayəsi qarşısında sofla (a ş a ğ ı – N.N.) qalan qərəzləri atıb. Vətən qayğısı və millət duyğusunu hər şeydən yüksək tutmağa çağırmışdır.‖ www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları
15
Məmməd Əmin nitqini bitirib, parlament sədrini və sədr müavinini seçməyi təklif etdi. Şəfi bəy Rüstəmbəylinin təklifi ilə bitərəf hüquqşünas Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan parlamentinin sədri, Müsavat partiyasının üzvü hüquqşünas Həsən bəy Ağayev isə onun birinci müavini seçildi. Topçubaşov bu iclasda iştirak etmədiyindən (bu zaman o, İstambulda Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi idi) iclasın sonrakı gedişi Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə keçdi. Ona göstərilən böyük etimad müqabilində Həsən bəy parlamentə təşəkkürünü bildirib katib seçilməsini təklif etdi. Ənnənəyə uyğun olaraq parlamentin ən gənc üzvü Rəhim bəy Vəkilov katib seçilmişdi.
Daha sonra parlamentin xitabət kürsüsünü Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski tutub, müvəqqəti hökümətin istefası ilə bütün hakimiyyətin parlamentə təhvil verilməsini elan etdi.
Parlamentin qərarı ilə hökümətin istefasını qəbul edilib, yeni kabinetintəşkilinə qədər onun öz işini davam etdirməsi tapşırıldı. İttihad partiyasının üzvü Q. Qarabəylinin parlamentin açılışı münasibəti ilə siyasi məhbuslara əfv – ümumi verilməsi təklifi qəbul edildi. Daha sonra mandat, təsərrüfat və reqlament komissiyaları üzvlərinin seçilməsi ilə təsis iclası bağlandı. Parlamentin sonrakı iclaslarında bir nüçə komissiya – maliyyə - büdcə, fəhlə, qanunvericilik təklifləri, redaksiya, hərbi iĢlər, aqrar sorğu, ölkənin məhsuldar qüvvələrindən istifadə, müəssisələr məclisinin çağırılması üzrə komissiyalar formalaşdı.
Parlamentin cari işlərini idarə etmək üçün sədr, müavin və katiblərdən başqa fraksiyaların sədrlərindən ibarətsenyorkonvent seçildi. Senyorkonventə Musavat fraksiyasından M.Ə. Rəsulzadə, İttihad fraksiyasından Q. Qarabəyli, demokratik bitərəflər fraksiyasından M. Vinoqradov, Əhrar fraksiyasından A. Qardaşov, sosialistlərdən C. Hacınski daxil idi.
Parlamentin sədr müavini fraksiyaların sədrləri ilə məşvərətdən sonra hökümətin təşkilini yenidən Fətəli xan Xoyskiyə tapşırdı. Lakin Fətəli xan səhhətinin pisləşdiyindən yeni hökümətə başçılıq etmək iqtidarında olmadığını bildirdi. Dekabrın 18 –də H. Ağayev parlament üzvlərinin arzusunu nəzərə alaraq Fətəli xana yenidən rəsmi müraciət edib, ―Vətənin belə ağır günlərində hökümət təşkili kimi məsuliyyətli bir işdən boyun qaçırmayıb, müştərək kabinə təşkilini öhdəsinə almağı‖ israr etdi. Fətəli xan yeni koalisiyalı kabinəni bir qədər genişləndirib, tərkibinə 3 rus və 2 erməni naziri də daxil etməyi nəzərdə tutmuşdu. Lakin erməni nümayəndələri hökümətə daxil olmaqdan imtina etdikdən sonra Nazirlər Şurasının sədri on nəfərdən ibarət kabinənin tərkibini və iş proqramını www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları
16
parlamentin müzakirəsinə verdi. Yeni kabinə partiya prinsipi üzrə deyil, partiyaların hökümət başçısına və proqrama etimad prinsipi üzrə təşkil olundu. İş adamlarından ibarət bu koalisiyalı kabinədə yalnız İttihad partiyası iştirak etməkdən imtina etdi. Parlament Fətəli xan Xoyski kabinəsinə dekabrın 26 –daöz etimadını bildirdi. General Tomson da parlamentin göstərdiyi kabinəni dekabrın 28 –də tanıdığını və Azərbaycanda yeganə qanuni hökümət hesab etdiyini bildirdi. Tomsonun bəyanatı onunla əlamətdar idi ki, noyabr – dekabr aylarında Tomson əgər Biçeraxov və daşnak qüvvələrini himayə edir və bununla onların özbaçınalığına şərait yaradırsa, bundan sonra o, artıq həmin qüvvələrin Bakıdan sıxışdırılıb çıxarılması sahəsində Azərbaycan hökümətinin səylərinə qarşı çıxmır, hətta Bakının ictimai – siyasi həyatında oynadığı rolu (general – qubernatorluq, polis, maliyyə, su təssərrüfatı və s. Üzərinə qoyulmuş nəzarət və i. a.) milli hökümət xeyrinə güzəştə gedirdi. Öz növbəsində Azərbaycan höküməti yaranmış vəziyyətdən bacarıqla istifadə etmiş, ölkənin daxili işlərinə yad qüvvələrin müdaxiləsini heçə endirməyə müvəffəq olmuşdu.
Parlamentin ilk tədbirlərindən birini Paris sülh konfransına səlahiyyətli nümayəndə heyəti göndərməsi təşkil edir. Bu nümayəndə heyətri qarşısında Azərbaycan istiqlaliyyətinin Avropa ölkələri tərəfindən tanıdılması kimi tarixi vəzifə dururdu. Nümayəndə heyətinə parlamentin sədri və üzvləri Ə.M. Topçubaşov (b i t ə r ə f), M.H. Hacınski (m ü s a v a t), A. Ağaoğlu (b i t ə r ə f), Ə. Şeyxulislamzadə (h ü m m ə t), eləcədə müşavirlər M. Məhərrəmov (s o s i a l i s t), M. Y. Mirmehdiyev (İ t t i h a d), C. Hacıbəyli (m u s a v a t), əməkdaşlar Ə. Hüseynzadə (b i t ə r ə f), V. Marçevski (b i t ə r ə f) və başqaları daxil idi.
Çoxpartiyalı quruluşa malik parlamentdə fraksiyalar öz bəyannamələri ilə çıxış etdilər. 1919 –cü ilin əvvəli üçün 23 nəfər parlament üzvündən ibarət çoxsaylı Musavat fraksiyasının bəyannaməsini onun sədri M.Ə. Rəsulzadə oxudu. Partiya praqramına uyğun tərtib edilmiş fraksiya bəyannaməsinin ruhunu milli – demokratik prinsiplər təşkil edirdi. Azərbaycanın istiqlaliyyətinin qorunub möhkəmləndirilməsi, torpaqların pulsuz, haqqı ödənilmədən kəndlilər arasında bölüşdürülməsi, torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət hüqunun tanınması, 8 saatlıq iş günü və başqa vəzifələr irəli sürülürdü.
Bitərəf demokratlar fraksiyasının tərkibində Ə. M. Topçubaşov, F.X.Xoyski, B. Cavanşir, C. Lənbəranski kimi 16 nəfər tanınmış siyasi xadim birləşmişdi. Bu fraksiya Musavat fraksiyası ilə ittifaqda işləyirdi. Fraksiya adından çıxış etmiş Y.Ə hmədzadə bitərəf demokratların mübarizə apardığı vəzifələr sırasında xüsusi yeri Azərbaycanın müstəqilliyi probleminə həsr etmişdi. Daha www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 17
sonra fraksiya qüdrətli ordu yaratmaq, demokratik və parlamentli respublika formasında xalq hakimiyyətini möhkəmlətmək, geniş sosial islahatlar həyata keçirmək (o cümlədən kəndlilərə torpaq sahəsi vermək), söz, vicdan, mətbuat, ittifaqlar və s. azadlıqları təmin etmək, vergi yükünün əsas ağırlığının varlıların daşıması, qonşu xalqlarla dinc yanaşı yaşamaq, azlıqda qalan millətlərin hüquqlarını qorumaq, müəssislər məclisi çağırmaq vəzifəsi irəli
sürülürdü. İttihad partiyasının parlamentdə 11 nümayəndəsi var idi. Musavat fraksiyasının (partiyasının) əsas rəqibi hesab edilirdi. Fraksiyanın sədri Q. Qarabəyli idi.
Hərəsinin beş üzvü olan Müsəlman sosialistlər ittifaqı və Hümmətçi menşevikilər fraksiyasının bəyannamələrində qoyulan məsələlər bir – birinə bənzəyirdi. Əsas vəzifələr müəssisələr müəssisələr məclisinin tezliklə çağırılması, Qərbi Avropaya parlament heyətinin göndərilməsi, 8 saatlıq iş günü, qadın məsələsi, aqrar proqramı həyata keçirmək üçün aqrar komissiyanın yaradılması və sairlərdən ibarət idi.
Əhrar (9 nəfər), milli azlıqlar (4 nəfər), Rus- slavyan ittifaqı (3 nəfər0, erməni (4 nəfər0 və daşnak (4 nəfər) fraksiyalarının da bəyannamələri sosial məsələlər üzrə bu və ya digər dərəcəd böyük fraksiyaların bəyannamələrini təkrar edirdi.
Bəyannamələrdə irəli sürülmüş vəzifələrin oxşarlığı, hətta bir sıra hallarda üst – üstə düşməsi, eləcədə parlamentin işi gedişində ortaya çıxmış ixtilaflar nəticəsində 1919 –cü ilin sonunda Azərbaycan parlamentinin 11 fraksiyada birləşmiş 96 üzvü var idi. Ən böyük fraksiya müsavatçılar və bitərəf demokratların birləşməsi ilə yarandı – bu fraksiyanın 38 üzvü var idi. Bitərəf demokratlardab bir neçə nəfər Musavat fraksiyası ilə birləşmək istəmədiyindən bitərəflər (3 nəfər) və partiyasızlar (4 nəfər) fraksiyalarını yartdılar. Əhrar partiyasının keçmiş üzvü A. Abdulzadə isə heç bir fraksiyaya daxil olmadı. Müsəlman sosialistlər ittifaqı ilə hümmətin üzvləri 13 nəfərdən ibarət sosialistlər fraksiyasında birləşdilər. Fraksiyanın sədri S. Ağamalıoğlu idi. Qalan fraksiyalarda dəyişiklik ancaq kəmiyyət xarakteri daşıyırdı.
1920 –ci ilin əvvəllərinə doğru parlamentin rəyasət heyətində də dəyişiklik baş verdi. Daxili nizamnaməyə uyğun olaraq bir illik səlahiyyət müddəti başa çatdıqdan sonra H. Ağayev istefa verdi, parlament sədrinin birinci müavinliyinə M. Y. Cəfərov, sədr müavinliyinə isə S.M. Qənizadə seçildi. Parlamentin baş katibi B. Rzayev, katibləri M. Hacınski və Bayram Niyazi Kiçikxanlı oldu.
Parlamentin 1919 –cü il 3 yanvar tarixli iclasının qərarı ilə qaqnunverici www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 18
və icraedici hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə uyğun olaraq parlament üzvünün dövlət orqanlarında işləməsi məqbul sayılmadı. Yalnız nazirlərin eyni zamanda parlament üzvü olmasına icazə verilirdi. Dövlət qulluğunda işləyən parlament üzvü bir neçə gün ərzində iki vəzifədən birini seçib, parlamentin rəyasət heyətinə bildirməli idi.
Parlamentin istifadə etdiyi dil dövlət dili statusuna malik Azərbaycan türkcəsi idi. Qeyri – yerli əhali nümayəndələri çıxışların rus dilində olmasını təklif etdikdə parlamentin iclaslarından birində bu məsələ xüsusi müzakitə olunmuş və bu xüsusda qərar qəbul edilmişdi. Qərara əsasən parlamentin rəsmi dili Azərbaycan türkcəsi elan olunmuş, digər millətlərin nümayəndələrinin öz çıxışlarını rus dilində etmələri məqbul hesab edilmişdi. Bununla belə rəsmi sənədlərin hamısı dövlət dilində tərtib edilirdi. Dövlət dilində olmayan sənədlərin üstündə adətən parlamentin sədr müavini Həsən bəy belə bir məzmunda dərkənar qoyurmuş: ―Ərizə türkcə lisanda olmadığı üçün əncamsız qalır‖.
Azərbaycan parlamentinin müvcud olduğu dövrdə 140 qədər ümumi iclası olmuşdur. 1919 – cu ilin sonuna qədərki dövrdə olmuş 110 iclasın 13-ü kvorum olmadığından baş tutmamış, 2 iclas təntənəli yubiley iclası xarakterində olmuş (Azərbaycanın müstəqilliyinin birilliyi münasibətilə 1919 –cu ilin 28 may tarixli və Bakının fəthinin ildönümü münasibətilə 1919 cu ilin 15 sentyabr tarixli iclasları). 1 fövqaladə iclas Gürcüstanla Ermənistan arasında müharibənin başlanmasına həsr olunmuşdu. Daha üç iclas da təntənəli şəraitdə keçmiş, onlar Fevral inqilabının ikinci ildönümünə. Azərbaycanla Gürcüstan arasında hərbi ittifaqın bağlanması və parlamentin təşkilinin ildönümünə həsr edilmişdi. Qalan 91 iclas adi iclas idi. Həmin dövrdə cəmi 315 qanun lahiyəsi təqdim edilmiş, bunlardan 10-12-si rədd edilmiş, ya da onların komissiyalarda müzakirəsi davam edirdi. Qanun lahiyələrindən 82–si maliyyə nazirliyi, 32–si ədliyyə, 24 -ü daxili işlər, 19-u xalq maarifi, 12-si torpaq, 10-u sosial təminat, 9-u hərbi nazirlik və b. tərəfindən təqdim edilmişdir. Qanuna uyğun olaraq dövlət büdcəsinin təsdiqi və xərclənməsi parlamentin səlahiyyətlərinə aid olduğundan, qanun və qərarların böyük hissəsi maliyyə məsələləri ilə əlaqədar idi. Yeni qanun məcəlləsinin hazırlanmasına qədər köhnə qanunların hələlik qüvvədə qalmasına baxmayaraq bu və ya digər qanunlar məcmuəsinin müvafiq maddələrinin dəyişməsi haqqında qanun və qərarlar verilirdi. Yeni yaranmış yarımmüstəqil müəssisə və təşkilatlarının da nizamnamələri parlament tərəfindən təsdiq olunmalı idi. Parlamentin geniş müzakirədən sonra təsdiq etdiyi nizamnamələr sırasında Bakı Universiteti. Azərbaycan Dövlət Bankı, Azərbaycan Dövlət Əmanət kassalarının nizamnamələri www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 19
və mətbuat haqqında nizamnamə də var idi. Başqa dövlətlərlə bağlanmış hər hansı bir rəsmi sənəd parlamentin təsdiqindən sonra qüvvəyə minirdi. Denikin təhlükəsinin kəskinləşdiyi 1919 –cü ilin iyununda yaradılmış Dövlət Müdafiə Konmitəsinin qərarları da qanun qüvvəsinə malik idi.
Azərbaycan parlamentinin qanunvericilik və mərkəzi dövlət orqanlarını formalaşdırmaq, onların səlahiyyətini müəyyən etmək funksiyasından bqşqa bu və ya digər orqanın hesabatını dinləyib, onlar haqqında müvafiq qərar qəbul etmək, eləcə də ali dövlət nəzarətini həyata keçirmək funksiyaları var idi. Parlament iclaslarının gündəliyindən xeyli hissəsi bu məsələlərə həsr edilmiş və bu barəd xüsusi qərarlar qəbul olunmuşdu.
Azaərbaycan Parlamenti ölkədə müvəqqəti ali qanunvericilik orqanı hesab edlidiyindən bir sıra köklü məsələlər müəssisələr məclisində həll edilməli idi. Azərbaycan Demokratik Respublikasının konstitusiyası da burada təsdiq edilməli idi. Müəssisələr məclisinə seçkilərin əsaslarını hazırlamaq üçün parlamentdə böyük bir komissiya yaradılmışdı. Bu komissiyaya bütün fraksiyaların nümayəndələri cəlb edilmiş və o, ən çoxsaylı komissiya idi. Uzun müzakirələrdən sonra 1919 –cu ilin iyulun 2-də Azərbaycan Respublikasının müəssisələr məclisinə seçkilər haqqında əsasnamə qəbul edildi. Əsasnamə 4 fəsildən, 116 bənddən ibarət idi. Əsasnaməyə görə müəssislər məclisinə seçkilərdə cinsindən, dilindən, milliyyətindən asılı olmayaraq 20 yaşına çatmış bütün Respublika vətəndaşları iştirak edə bilərdilər.
Seçkilər aprelin 20 –nə təyin edildi. Lakin ölkənin xarici siyasi vəziyyətinin kəskin surətdə dəyişməsi Azərbaycan müəssisələr məclisinə seçkilərin keçirilməsinə mane oldu. Parlament aprelin 27-dəki sonuncu iclasında fakt qarşısında qalaraq Azərbaycan K (b) P, Rusiya K (b) P Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı bürosu və Mərkəzi fəhlə konfransı adından verilmiş ultimatuma cavab olaraq, hakimiyyətin bolşeviklərə verilməsi haqqında qərar qəbul etdi.
Nəsib Nəsibzadə Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|