AZƏrbaycan demokratġk respublġkasi



Yüklə 0,85 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/10
tarix31.01.2017
ölçüsü0,85 Mb.
#7245
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları


11 

 

 



AZƏRBAYCAN PARLAMENTĠ 

 

―Ədəbiyyat və incəsənət‖, 12 yanvar 1990. 

Fevral  burjua-  demokratik  inqilabından  sonra  çağırılmış  Qafqaz 

müsəlmanları  qurultayının  qərarına  əsasən  1917  –  ci  ilin  noyabrında  Azərbaycan 

müəssisələr məclisinə seçkilər keçirilməli idi. Mürəkkəb siyasi vəziyyət bu qərarın 

həyata 


keçirilməsinə  mane  oldu.  Ümumrusiya  müəssisələr  məclisinin 

qovulmasından  sonra  Zaqafqaziyadan  seçilmiş  nümayəndələr  Tiflisə  toplanıb, 

Zaqafqaziya  seymini  yaratdılar.  Ümumrusiya  müəsissələr  məclisinə  ümumi, 

bərabər, qapalı seçkilər yolu ilə seçilmiş 14 müsəlman deputatı bir milyondan çox 

səs toplamışdı. Odur ki, seymin tərkibinin genişlənməsi (kooptasiyası) nəticəsində 

müsəlman  deputatlarının  sayı  səsvermənin  nəticəılərinə  müvafiq  olaraq  44-də 

çatdı. Onlar seymin müsəlman fraksiyasını təşkil edirdilər. Fraksiyanın sədri M. Ə. 

Rəsulzadə  idi.  Zaqafqaziya  seymi  və  Zaqafqaziya  Federativ  Demokratik 

Respublikası da uzunömürlü olmadı, gürcü nümayəndələrinin 1918 –ci ilin mayın 

26  –  da  seymdən  çıxıb,  Gürcüstanın  müstəqilliyini  elan  etməsindən  sonra 

müsəlman fraksiyası millətin gələcək taleyinin müəyyən olunmasını öz əlinə almaq 

məcburiyyətində  qaldı.  Müsəlman  fraksiyası  elə  həmin  gün  özünü  Azərbaycan 

Milli Şurası elan etdi.  

 

 



 

 

 



 

 

1918  –  ci  ilin  may  ayının  28  –  də  İstiqlal  bəyannaməsi  ilə  Azərbaycan 



Milli  Şurası  müstəqil  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  yarandığına 

dünyaya  bildirdi.  İstiqlal  bəyannaməsinin  sonuncu  maddəsinə  əsasən  müəssisələr 

məclisi  çağırılana  qədər  bütün  Azərbaycanın  idarəsi  başında  Milli  Şuranın 

durduğu,  müvəqqəti  hökümətin  onun  qarşısında  məsuliyyət  daşıdığı  göstərilirdi. 

 

Azərbaycan  Milli  Şurasının  və  Fətəli  xan  Xoyskinin  başçılıq  etdiyi 



müvəqqəti  hökümətin  Gəncəyə  keçməsi  ilə  Azərbaycandakı  siyasi  qüvvələr 

arasında  mübarizə  qızışdı.  Millətin  fiziki  varlığını  qorumaq  və  milli  hökümətin 

bütün  Azərbaycan  ərazisində  hakimiyyətini  bərqərar  etmək  üçün  çağırılmış 

Türkiyə  hərbi  hissələrindən  müxtəlif  cərəyanlar  öz  xeyirlərinə  istifadə  etməyə 

çalışdılar. Türkiyə ilə birləşməyi tələb edən ilhaqçılar Azərbaycan Milli Şurasının 

müstəqil Azərbaycan şüarına qarşı çıxır, digər tərəfdən  bir sıra mürtəce qüvvələr 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları



12 

 

Milli  Şuranın  demokratik  xarakterindən  xoflanırdılar.  Onlar  Milli  Şura  üzvlərini 



xalqın  gözündən  salmağa  çalışır,  ziyalıları  Osmanlı  qoşun  hissələrinin 

Azərbaycana  çağırılmasına  mane  olmağda  ittiham  edir,  hətta  ―ermənilərə 

satıldıqları‖  haqqında  belə  şaiyələr  yaymaqdan  çəkinmirdilər.  Türkiyə  hərbi 

hissələrinin komandiri Nuru  paşa sonuncuların ondan öz  məqsədləri  üçün  istifadə 

etməsinə  etiraz  edib,  yalnız  əsgər  olduğunu  və  siyasətə  qarışmayacağını 

bildirmişdi. Nuru paşanın siyasi müşaviri Əhməd bəy Ağaoğlunun (Ağayevin) fəal 

iştirakı  ilə  bütün  hakimiyyətin  Fətəli  xan  Xoyski  hökümətinin  əlində  cəmləşməsi 

haqqında  kompromis  qərar  qəbul  edildi.  1918  –ci  ilin  17  iyun  tarixli  qərarı  ilə 

Azərbaycan Milli Şurası özünü buraxılmış elan etdi. Bununla belə qərara alındı ki, 

lazımi  hazırlıq  işləri  aparılandan  sonra  Azərbaycan  müəssisələr  məclisinə  altı  ay 

müddətində seçkilər keçiriləcəkdir. Lakin milli hakimiyyətin bütün Azərbaycanda 

bərqərar  olması  prosesi,  xüsusən  Bakı  Soveti  və  Sentrokaspi  diktaturası  ilə 

müharibənin  sentyabrın  15  –dək  uzanması,  müəssisələr  məclisinə  seçkilərin 

hazırlanması və keçirilməsini təxirə saldı. Sentyabrın 14 –də hökümətin qərarı ilə 

müəsissələr məclisinə serçkilər üzrə Nazirlər Şurasının sədri, daxili işlər naziri və 

xalq  maarif  nazirlərinə  komissiya  yaratmaq  tapşırıldı.  Bu  komissiyanın  tərkibi  və 

işinin əsas istiqamətinin müəyyən olunması sahəsində tezliklə iş başlandı.   

 

Lakin  noyabr  ayında  Azərbaycanın  beynəlxalq  vəziyyəti  yenidən  kəskin 



şəkildə  dəyişdi.  Mudros  barışıq  müqaviləsinə  əsasən  müharibədə  məğlub  olmuş 

Türkiyə öz qoşunlarını Azərbaycandan çıxarmalı, Bakını Antanta adından ingilislər 

işğal  etməli  idilər.  Öz  tabeliyində  az-  çox  dərəcədə  qüdrətli  qoşun  hissələri 

olmayan  Azərbaycan  höküməti  və  yenidən  toplanmış  Azərbaycan  Milli  Şurası 

istiqlal  prinsipindən  geri  çəkilməmək  şərti  ilə  Bakıya  gələcək  ingilis  generalı 

Tomsonla  dil  tapmaq  siyasəti  yeritmək  məcburuyyətində  qaldı.  Denikin 

Rusiyasının mütəffiqi kimi ingilis generalı nəinki Azərbaycanın istiqlalı prinsipini 

qəbul  etmir,  hətta  ―Azırbaycan  xalqının  ümumi  səsverməsinə  əsaslanan 

respublikanın  yoxluğunu  və  onun  türk  komandanlığının  intriqası  ilə  yaranmış  bir 

hökümətin olduğunu‖ iddia edirdi. Bununla belə Ənzəlidə ikən o, ―madam ki, siz 

bunun  əksini  iddia  edirsiniz,  onda  gəlib,  yerindəcə  təhqiq  edər,  ona  əsasən  qərar 

verərik‖ demişdi.  

 

 

 



 

 

 



 

İngilis  qoşunlarının  noyabrın  17-də  Bakıya  gəlməsindən  üç  gün  sonra 

Azərbaycan  Milli  Şurasının  ikinci  iclasında  (yeni  dövrdə  Şuranın  birinci  iclası 

noyabrın  16-da  olmuşdu)  Azərbaycanda  müvəqqəti  ali  qanunverici  orqanın 

yaradılması  haqqında  qanun  verildi.  Təkpalatalı  parlament  (parlaman,  məclisi  – 

məbusan  da  deyirdilər)  bu  qanuna  əsasən  120  nəfərdən  ibarət  olmalı  idi.  Milli 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları



13 

 

Şuranın  44  nəfər  üzvündən  əlavə  ölkə  əhalisinin  əksəriyyətini  təçkil  edən  yerli 



müsəlman  əhalidən  (2,75  milyonluq  ümumi  əhalinin  1,9  milyonu)  daha  36 

nümayəndənin  seçilməsi  nəzərdə  tutulurdu.  Bu  nümayəndələrdən  beşi  Bakıdan, 

ikisi (biri çəhər, biri mahal əhalisindən) Göyçaydan, ikisi Cavaddan, üçü Qubadan, 

ikisi  Lənkərandan,  ikisi  Şamaxıdan,  üçü  Gəncədən,  ikisi  Ərəşdən,  biri 

Cavanşirdən,  ikisi  Zəngəzurdan,  biri  Qazaxdan,  biri  Cəbrayıldan,  ikisi  Nuxadan, 

ikisi  Şuşadan,  ikisi  Zaqataladan,  üçü  keçmiş  İrəvan  quberniyasının  Azərbaycan 

hissəsindən  (Naxçıvan,  Şərur,  Ordubad),  birisi  isə  keçmiş  Tiflis  quberniyasının 

Azərbaycan  hissəsindən  (Borçalı)  seçilməli  idi.  Şəhərlərdən  olan  millət  vəkilləri 

bələdiyyə  idarələrinin  müsəlman  üzvləri  tərəfindən,  mahalların  nümayəndələri  isə 

müvafiq  mahalın  milli  komitələri  tərəfindən,  seçilməli  idi.  Ölkə  əhalisinin 

çoxmillətli  tərkibi  nəzərə  alınaraq  ermənilərə  (sayları500  min  idi)  gələcək 

parlamentdə  21  yer  ayrıldı.  Gəncə  ,  Şuşa  və  Bakıda  olan  erməni  milli  komitələri 

müvafiq  olaraq  8;  8  və  5  nümayəndə  göndərə  bilərdi.  Bakıda  olan  Rus  Milli 

Şurasına  10  yer  ayrılırdı    (ruslar  230  min  idilər).  Milli  azlıqlardan  almanlara, 

yəhudilərə,  gürcü  və  polyaklara  hərəsi  bir  nümayəndə  seçib,  parlamentə 

göndərmək  hüququ  verilirdi.  Bakı  həmkarlar  təşkilatı  3,Bakı  neft  sənayəçiləri 

şurası və Ticarət – sənaye ittifaqı 2 nümayəndə kürsüsünə malik idi. Nümayəndələr 

birbaşa  və  qapalı  seçilə  bilərdilər.  Qadınlara  da  islam  aləmində  ilk  dəfə  olaraq 

seçib – seçilmək hüququ verilirdi.   

 

 



 

 

Parlament  haqqındakı bu qanunun elan edilməsindən  sonra Bakıda siyasi 



mübarizə son dərəcə kəskinləşdi. Xüsusən Azərbaycanda məskun olan qeyri – yerli 

əhali  bu  qanunu  düşməncəsinə  qarşıladı.  Həmin  münasibət  dekabrın  əvvəllərində 

Bakıda  bir  sıra  siyasi  partiyaların  nümayəndələrindən  ibarət  ―Demokratik 

müşavirə‖ deyilən yığıncaqlarda da özünü göstərdi.   

 

 

Müşavirədə  iştirak  edən  eser  (Saakyan),  menşevik  (Baqaturov),  bund 



(Blumşteyn)  partiyalarının  və  həmkarlar  ittifaqları  şurasının  nümayəndələri 

(Kojannı,  Roxlin)  qəti  surətdə  Azərbaycan  istiqlalı  prinsipinə  qarşı  çıxıb, 

parlamentin  yaranmasını  ―böyük,  bölünməz  Rusiyaya  qarşı  xəyanət  hesab 

etdiklərini bildirdilər‖. Müsavat partiyasının nümayəndəsi Şəfi bəy Rüstəmbəyli öz 

çıxışında  Musavat  partiyasının  istiqlaliyyət  uğrunda  qəti  mübarizəyə  hazır 

olduğunu demiş, Azərbaycanda olan demokratik qüvvələrin parlament vasitəsi ilə 

yeni Azərbaycanın qurulmasında iştirak etməyə çağırmışdır. Müsəlman sosialistlər 

ittifaqının  nümayəndəsi  Ə.C.  Pepinov  və  Hümmət  (menşevik)  qrupunun 

nümayəndəsi  Ə.  Şeyxulislamzadə  öz  çıxışlarında  təşkilatları  adından  yaranmış 

mövcud  vəziyyətdə  parlamentdə  iştirakın  zəruriliyindən  bəhs  etmişdilər. 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları



14 

 

Bolşeviklər  parlamentə  baykot  elan  etdilər.  Bakıdakı  Rus  Milli  Şurası  ingilis 



komandanlığının köməyindən istifadə edərək, parlamentin açılması işini pozmağa 

cəhd  etdi.  Erməni  Milli  Şurası    da  ixtiyarlarında  olan  hərbi  hissələrə  güvənərək 

Bakıda qarışıqlıq salırdı. Rus və qismən Erməni Milli Şuraları parlamentə seçkiləri 

baykot  edib,  öz  nümayəndələrinin  parlamentdə  təmsil  etdikləri  millət  adından 

iştirakına  mane  oldular.  İlk  əvvəllər  onların  müttəfiqi  olan  general  Tomson 

parlamentin  açılmasına  mane  olsa  da,  bir  qədər  sonra  onun  təşkilinə  mane 

olmamaq  qərarına  gəlir.  Rus  Milli  Şurasının  da  bir  qrup  üzvü  onun  tərkibindən 

çıxıb,  Rus  –  slavyan  cəmiyyəti  deyilən  bir  təşkilat  yaratdılar.  Sonuncular 

Azərbaycan istiqlalı prinsipini qəbul etməsələr də, öz nümayəndələrini parlamentə 

göndərmək  qərarına  gəldilər.  Fəhlə  konfransının  parlamenti  baykot  etmək 

siyasətinə  qarşı  çıxaraq,  Ramana,  Binəqədi,  Balaxanı  və  Sabunçunun  müsəlman 

fəhlələri  bir  qədər  sonra  həmkarlar  təşkilatına  ayrılmış  3  nümayəndə  yerindən 

ikisinin  onlara  verilməsini  tələb  etdilər.  Azərbaycanın  bir  sıra  mahal  və 

şəhərlərindən  də  deputat  seçkiləri  başa  çatmamışdı.  Naxçıvan  və  Borçalının  da 

gələcəyi  məsələsi  qaranlıq  qaldığından  oradan  nümayəndə  gəlməmişdi.  Odur  ki, 

parlament  haqqında  qanunda  nəzərdə  tutulmuş  120  deputatın  əksəriyyətinin 

toplanması ilə parlamentin açılışı oldu.  

 

 



 

 

 



Azərbaycan Demokratik Respublikası parlamentinin ilk təsis iclası 1918 –

ci  il  dekabr  ayının  7-də  Bakıda  (o  vaxt  Tağıyev  qız  məktəbinin,  indi  isə 

Əlyazmalar  İnstitutunun  binasında)  oldu.  Şəhərin  mərkəzi  bayramsayağı 

bəzədilmişdir. Maöazalar bağlanmış, dövlət idarələri və təhsil müəssisələri öz işini 

dayandırmışdır. Milli bayraqlar və xalılarla bəzədilmiş parlamentin iclas salonunda 

Türk Demokratik Federalistlər Partiyası – Musavatın üzvləri, eləcədə azlıqda qalan 

millətlərin  nümayəndələri  ortada,  Hümmətçi  menşeviklər  və  sosialistlər  solda, 

bitərəflər  və  İttihad  partiyasının  üvzləri  sağda  əyləşmişdilər.  Diplomatik 

nümayəndələr.  Lojasında  general  Tomsonun  nümayəndəsi  Konkerel,  İranın  baş 

konsulu  Sədulvuzarə  və  onun  maliyyə  müşaviri,  Dağlılar  hökümətinin  sədri  T. 

Çermoyev,  bu  hökümətin  Azərbaycandakı  nümayəndəsi  Qandəmirov.  Gürcüstan 

Respublikasının  nümayəndəsi  Karsevadze,  eləcə  də  Araz  Respublikası 

nümayəndəsi P. Əliyev oturmuşdular. Azərbaycan hökümətinin üzvləri də iclasda 

iştirak edirdi. 

Parlamentin  ilk  iclasını  Azərbaycan  Milli  Şurasının  sədri  M.  Ə. 

Rəsulzadə  açmış,  böyük  təbrik  nitqi  söyləmişdir.  Tez  –  tez  alqışlarla  kəsilən 

nitqində Məmməd Əmin ―firqə ehtirasları, şəxsi –qərəzləri və bütün bu kimi vətən 

və  millət  qayəsi  qarşısında  sofla  (a  ş  a  ğ  ı  –  N.N.)  qalan  qərəzləri  atıb.  Vətən 

qayğısı və millət duyğusunu hər şeydən yüksək tutmağa çağırmışdır.‖   

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları


15 

 

 



Məmməd  Əmin  nitqini  bitirib,  parlament  sədrini  və  sədr  müavinini 

seçməyi  təklif  etdi.  Şəfi  bəy  Rüstəmbəylinin  təklifi  ilə  bitərəf  hüquqşünas 

Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan parlamentinin sədri, Müsavat partiyasının 

üzvü hüquqşünas Həsən bəy Ağayev isə onun birinci müavini seçildi. Topçubaşov 

bu  iclasda  iştirak  etmədiyindən    (bu  zaman  o,  İstambulda  Azərbaycan 

Respublikasının  nümayəndəsi  idi)  iclasın  sonrakı  gedişi  Həsən  bəy  Ağayevin 

sədrliyi ilə keçdi. Ona göstərilən böyük etimad müqabilində Həsən bəy parlamentə 

təşəkkürünü  bildirib  katib  seçilməsini  təklif  etdi.  Ənnənəyə  uyğun  olaraq 

parlamentin ən gənc üzvü Rəhim bəy Vəkilov katib seçilmişdi. 

 

Daha  sonra  parlamentin  xitabət  kürsüsünü  Nazirlər  Şurasının  sədri  Fətəli 



xan Xoyski tutub, müvəqqəti hökümətin istefası ilə bütün hakimiyyətin parlamentə 

təhvil verilməsini elan etdi. 

 

 

 



 

 

 



Parlamentin  qərarı  ilə  hökümətin  istefasını  qəbul  edilib,  yeni 

kabinetintəşkilinə  qədər  onun  öz  işini  davam  etdirməsi  tapşırıldı.  İttihad 

partiyasının  üzvü  Q.  Qarabəylinin  parlamentin  açılışı  münasibəti  ilə  siyasi 

məhbuslara  əfv  –  ümumi  verilməsi  təklifi  qəbul  edildi.  Daha  sonra  mandat, 

təsərrüfat və reqlament komissiyaları  üzvlərinin seçilməsi ilə təsis iclası bağlandı. 

Parlamentin  sonrakı  iclaslarında  bir  nüçə  komissiya  –  maliyyə  -  büdcə,  fəhlə, 



qanunvericilik  təklifləri,  redaksiya,  hərbi  iĢlər,  aqrar  sorğu,  ölkənin 

məhsuldar  qüvvələrindən  istifadə,  müəssisələr  məclisinin  çağırılması  üzrə 

komissiyalar formalaşdı.   

 

 

 



 

 

 



Parlamentin  cari  işlərini  idarə  etmək  üçün  sədr,  müavin  və  katiblərdən 

başqa  fraksiyaların  sədrlərindən  ibarətsenyorkonvent  seçildi.  Senyorkonventə 

Musavat  fraksiyasından  M.Ə.  Rəsulzadə,  İttihad  fraksiyasından  Q.  Qarabəyli, 

demokratik  bitərəflər  fraksiyasından  M.  Vinoqradov,  Əhrar  fraksiyasından  A. 

Qardaşov, sosialistlərdən C. Hacınski daxil idi.  

 

 



 

 

Parlamentin  sədr  müavini  fraksiyaların  sədrləri  ilə  məşvərətdən  sonra 



hökümətin  təşkilini  yenidən  Fətəli  xan  Xoyskiyə  tapşırdı.  Lakin  Fətəli  xan 

səhhətinin  pisləşdiyindən  yeni  hökümətə  başçılıq  etmək  iqtidarında  olmadığını 

bildirdi. Dekabrın 18 –də H. Ağayev parlament üzvlərinin arzusunu nəzərə alaraq 

Fətəli  xana  yenidən  rəsmi  müraciət  edib,  ―Vətənin  belə  ağır  günlərində  hökümət 

təşkili  kimi  məsuliyyətli  bir  işdən  boyun  qaçırmayıb,  müştərək  kabinə  təşkilini  

öhdəsinə  almağı‖  israr  etdi.  Fətəli  xan  yeni  koalisiyalı  kabinəni  bir  qədər 

genişləndirib, tərkibinə 3 rus və 2 erməni naziri də daxil etməyi nəzərdə tutmuşdu. 

Lakin  erməni  nümayəndələri  hökümətə  daxil  olmaqdan  imtina  etdikdən  sonra 

Nazirlər  Şurasının  sədri  on  nəfərdən  ibarət  kabinənin  tərkibini  və  iş  proqramını 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları


16 

 

parlamentin  müzakirəsinə  verdi.  Yeni  kabinə  partiya  prinsipi  üzrə  deyil, 



partiyaların hökümət başçısına və proqrama etimad prinsipi üzrə təşkil olundu. İş 

adamlarından  ibarət  bu  koalisiyalı  kabinədə  yalnız  İttihad  partiyası  iştirak 

etməkdən  imtina  etdi.  Parlament  Fətəli  xan  Xoyski  kabinəsinə  dekabrın  26  –daöz 

etimadını bildirdi. General Tomson da parlamentin göstərdiyi kabinəni dekabrın 28 

–də  tanıdığını  və  Azərbaycanda  yeganə  qanuni  hökümət  hesab  etdiyini  bildirdi. 

Tomsonun  bəyanatı  onunla  əlamətdar  idi  ki,  noyabr  –  dekabr  aylarında  Tomson 

əgər  Biçeraxov  və  daşnak  qüvvələrini  himayə  edir  və  bununla  onların 

özbaçınalığına  şərait  yaradırsa,  bundan  sonra  o,  artıq  həmin  qüvvələrin  Bakıdan 

sıxışdırılıb  çıxarılması  sahəsində  Azərbaycan  hökümətinin  səylərinə  qarşı  çıxmır, 

hətta  Bakının  ictimai  –  siyasi  həyatında  oynadığı  rolu  (general  –  qubernatorluq, 

polis,  maliyyə,  su  təssərrüfatı  və  s.  Üzərinə  qoyulmuş  nəzarət  və  i.  a.)  milli 

hökümət  xeyrinə  güzəştə  gedirdi.  Öz  növbəsində  Azərbaycan  höküməti  yaranmış 

vəziyyətdən  bacarıqla  istifadə  etmiş,  ölkənin  daxili  işlərinə  yad  qüvvələrin 

müdaxiləsini heçə endirməyə müvəffəq olmuşdu. 

 

 

 



 

Parlamentin  ilk  tədbirlərindən  birini  Paris  sülh  konfransına  səlahiyyətli 

nümayəndə  heyəti  göndərməsi  təşkil  edir.  Bu  nümayəndə  heyətri  qarşısında 

Azərbaycan  istiqlaliyyətinin  Avropa  ölkələri  tərəfindən  tanıdılması  kimi  tarixi 

vəzifə  dururdu.  Nümayəndə  heyətinə  parlamentin  sədri  və  üzvləri  Ə.M. 

Topçubaşov (b i t ə r ə f), M.H. Hacınski (m ü s a v a t), A. Ağaoğlu (b i t ə r ə f), 

Ə. Şeyxulislamzadə (h ü m m ə t), eləcədə müşavirlər M. Məhərrəmov (s o s i a l i 

s t), M. Y. Mirmehdiyev (İ t t i h a d), C. Hacıbəyli (m u s a v a t), əməkdaşlar Ə. 

Hüseynzadə (b i t ə r ə f), V. Marçevski (b i t ə r ə f) və başqaları daxil idi.  

 

Çoxpartiyalı quruluşa malik parlamentdə fraksiyalar öz bəyannamələri ilə 



çıxış etdilər. 1919 –cü ilin əvvəli üçün 23 nəfər parlament üzvündən ibarət çoxsaylı 

Musavat  fraksiyasının  bəyannaməsini  onun  sədri  M.Ə.  Rəsulzadə  oxudu.  Partiya 

praqramına  uyğun  tərtib  edilmiş  fraksiya  bəyannaməsinin  ruhunu  milli  – 

demokratik  prinsiplər  təşkil  edirdi.  Azərbaycanın  istiqlaliyyətinin  qorunub 

möhkəmləndirilməsi,  torpaqların  pulsuz,  haqqı  ödənilmədən  kəndlilər  arasında 

bölüşdürülməsi, torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət hüqunun tanınması, 8 saatlıq iş 

günü və başqa vəzifələr irəli sürülürdü.  

 

 



 

 

Bitərəf  demokratlar  fraksiyasının  tərkibində  Ə.  M.  Topçubaşov, 



F.X.Xoyski,  B.  Cavanşir,  C.  Lənbəranski  kimi  16  nəfər  tanınmış  siyasi  xadim 

birləşmişdi. Bu fraksiya Musavat fraksiyası ilə ittifaqda işləyirdi. Fraksiya adından 

çıxış  etmiş  Y.Ə  hmədzadə  bitərəf  demokratların  mübarizə  apardığı  vəzifələr 

sırasında  xüsusi  yeri  Azərbaycanın  müstəqilliyi  probleminə  həsr  etmişdi.  Daha 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları



17 

 

sonra  fraksiya  qüdrətli  ordu  yaratmaq,  demokratik  və  parlamentli  respublika 



formasında  xalq  hakimiyyətini  möhkəmlətmək,  geniş  sosial  islahatlar  həyata 

keçirmək  (o  cümlədən  kəndlilərə  torpaq  sahəsi  vermək),  söz,  vicdan,  mətbuat, 

ittifaqlar  və  s.  azadlıqları    təmin  etmək,  vergi  yükünün  əsas  ağırlığının  varlıların 

daşıması,  qonşu  xalqlarla  dinc  yanaşı  yaşamaq,  azlıqda  qalan  millətlərin 

hüquqlarını qorumaq, müəssislər məclisi çağırmaq   vəzifəsi 

irəli 


sürülürdü. 

İttihad  partiyasının  parlamentdə  11  nümayəndəsi  var  idi.  Musavat  fraksiyasının 

(partiyasının) əsas rəqibi hesab edilirdi. Fraksiyanın sədri Q. Qarabəyli idi.  

 

Hərəsinin  beş  üzvü  olan  Müsəlman  sosialistlər  ittifaqı  və  Hümmətçi 



menşevikilər  fraksiyasının  bəyannamələrində  qoyulan  məsələlər  bir  –  birinə 

bənzəyirdi.  

Əsas  vəzifələr  müəssisələr  müəssisələr  məclisinin  tezliklə 

çağırılması,  Qərbi  Avropaya  parlament  heyətinin  göndərilməsi,  8  saatlıq  iş  günü, 

qadın  məsələsi,  aqrar  proqramı  həyata  keçirmək  üçün  aqrar  komissiyanın 

yaradılması və sairlərdən ibarət idi.  

 

 

 



 

 

Əhrar  (9  nəfər),  milli  azlıqlar  (4  nəfər),  Rus-  slavyan  ittifaqı  (3  nəfər0, 



erməni  (4  nəfər0  və  daşnak  (4  nəfər)  fraksiyalarının  da  bəyannamələri  sosial 

məsələlər üzrə bu və ya digər dərəcəd böyük fraksiyaların bəyannamələrini təkrar 

edirdi.    

 

 



 

 

 



 

 

Bəyannamələrdə irəli sürülmüş vəzifələrin oxşarlığı, hətta bir sıra hallarda 



üst  –  üstə  düşməsi,  eləcədə  parlamentin  işi  gedişində  ortaya  çıxmış  ixtilaflar 

nəticəsində  1919  –cü  ilin  sonunda  Azərbaycan  parlamentinin  11  fraksiyada 

birləşmiş 96 üzvü var idi. Ən böyük fraksiya müsavatçılar və bitərəf demokratların 

birləşməsi ilə yarandı – bu fraksiyanın 38 üzvü var idi. Bitərəf demokratlardab bir 

neçə nəfər Musavat fraksiyası ilə birləşmək istəmədiyindən bitərəflər (3 nəfər) və 

partiyasızlar  (4  nəfər)  fraksiyalarını  yartdılar.  Əhrar  partiyasının  keçmiş  üzvü  A. 

Abdulzadə  isə  heç  bir  fraksiyaya  daxil  olmadı.  Müsəlman  sosialistlər  ittifaqı  ilə 

hümmətin  üzvləri  13  nəfərdən  ibarət  sosialistlər  fraksiyasında  birləşdilər. 

Fraksiyanın  sədri  S.  Ağamalıoğlu  idi.  Qalan  fraksiyalarda  dəyişiklik  ancaq 

kəmiyyət xarakteri daşıyırdı.  

 

 

 



 

 

 



1920  –ci  ilin  əvvəllərinə  doğru  parlamentin  rəyasət  heyətində  də 

dəyişiklik baş verdi. Daxili nizamnaməyə uyğun olaraq bir illik səlahiyyət müddəti 

başa  çatdıqdan  sonra  H.  Ağayev  istefa  verdi,  parlament  sədrinin  birinci 

müavinliyinə  M.  Y.  Cəfərov,  sədr  müavinliyinə  isə  S.M.  Qənizadə  seçildi. 

Parlamentin  baş  katibi  B.  Rzayev,  katibləri  M.  Hacınski  və  Bayram  Niyazi 

Kiçikxanlı oldu.   

 

 

 



 

 

 



 

Parlamentin  1919  –cü  il  3  yanvar  tarixli  iclasının  qərarı  ilə  qaqnunverici 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları



18 

 

və  icraedici  hakimiyyətin  bölünməsi  prinsipinə  uyğun  olaraq  parlament  üzvünün 



dövlət  orqanlarında  işləməsi  məqbul  sayılmadı.  Yalnız  nazirlərin  eyni  zamanda 

parlament üzvü olmasına icazə verilirdi. Dövlət qulluğunda işləyən parlament üzvü 

bir  neçə  gün  ərzində  iki  vəzifədən  birini  seçib,  parlamentin  rəyasət  heyətinə 

bildirməli idi. 

 

 

 



 

 

 



 

Parlamentin  istifadə  etdiyi  dil  dövlət  dili  statusuna  malik  Azərbaycan 

türkcəsi idi. Qeyri – yerli əhali nümayəndələri çıxışların rus dilində olmasını təklif 

etdikdə  parlamentin  iclaslarından  birində  bu  məsələ  xüsusi  müzakitə  olunmuş  və 

bu xüsusda qərar qəbul edilmişdi. Qərara əsasən parlamentin rəsmi dili Azərbaycan 

türkcəsi elan olunmuş, digər millətlərin nümayəndələrinin öz çıxışlarını rus dilində 

etmələri  məqbul  hesab  edilmişdi.  Bununla  belə  rəsmi  sənədlərin  hamısı  dövlət 

dilində  tərtib  edilirdi.  Dövlət  dilində  olmayan  sənədlərin  üstündə  adətən 

parlamentin  sədr  müavini  Həsən  bəy  belə  bir  məzmunda  dərkənar  qoyurmuş: 

―Ərizə türkcə lisanda olmadığı üçün əncamsız qalır‖. 

 

 

 



Azərbaycan parlamentinin müvcud olduğu dövrdə 140 qədər ümumi iclası 

olmuşdur.  1919  –  cu  ilin  sonuna  qədərki  dövrdə  olmuş  110  iclasın  13-ü  kvorum 

olmadığından  baş  tutmamış,  2  iclas  təntənəli  yubiley  iclası  xarakterində  olmuş 

(Azərbaycanın müstəqilliyinin birilliyi münasibətilə 1919 –cu ilin 28 may tarixli və 

Bakının fəthinin ildönümü münasibətilə 1919 cu ilin 15 sentyabr tarixli iclasları). 1 

fövqaladə  iclas  Gürcüstanla  Ermənistan  arasında  müharibənin  başlanmasına  həsr 

olunmuşdu.  Daha  üç  iclas  da  təntənəli  şəraitdə  keçmiş,  onlar  Fevral  inqilabının 

ikinci ildönümünə. Azərbaycanla Gürcüstan arasında hərbi ittifaqın bağlanması və 

parlamentin  təşkilinin  ildönümünə  həsr  edilmişdi.  Qalan  91  iclas  adi  iclas  idi. 

Həmin  dövrdə  cəmi    315  qanun  lahiyəsi  təqdim  edilmiş,  bunlardan  10-12-si  rədd 

edilmiş,  ya  da  onların  komissiyalarda  müzakirəsi  davam  edirdi.  Qanun 

lahiyələrindən  82–si  maliyyə  nazirliyi,  32–si  ədliyyə,  24  -ü  daxili  işlər,  19-u  xalq 

maarifi, 12-si torpaq, 10-u sosial təminat, 9-u hərbi nazirlik və b. tərəfindən təqdim 

edilmişdir.  Qanuna  uyğun  olaraq  dövlət  büdcəsinin  təsdiqi  və  xərclənməsi 

parlamentin  səlahiyyətlərinə  aid  olduğundan,  qanun  və  qərarların  böyük  hissəsi 

maliyyə məsələləri ilə əlaqədar idi. Yeni qanun məcəlləsinin hazırlanmasına qədər 

köhnə qanunların hələlik qüvvədə qalmasına baxmayaraq bu və ya digər qanunlar 

məcmuəsinin  müvafiq  maddələrinin  dəyişməsi  haqqında  qanun  və  qərarlar 

verilirdi.  Yeni  yaranmış  yarımmüstəqil  müəssisə  və  təşkilatlarının  da 

nizamnamələri  parlament  tərəfindən  təsdiq  olunmalı  idi.  Parlamentin  geniş 

müzakirədən  sonra  təsdiq  etdiyi  nizamnamələr  sırasında  Bakı  Universiteti. 

Azərbaycan Dövlət Bankı, Azərbaycan Dövlət Əmanət kassalarının nizamnamələri 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları



19 

 

və mətbuat haqqında nizamnamə də var idi. Başqa dövlətlərlə bağlanmış hər hansı 



bir  rəsmi  sənəd  parlamentin  təsdiqindən  sonra  qüvvəyə  minirdi.  Denikin 

təhlükəsinin  kəskinləşdiyi  1919  –cü  ilin  iyununda  yaradılmış  Dövlət  Müdafiə 

Konmitəsinin qərarları da qanun qüvvəsinə malik idi.  

 

 



 

Azərbaycan  parlamentinin  qanunvericilik  və  mərkəzi  dövlət  orqanlarını 

formalaşdırmaq, onların səlahiyyətini müəyyən etmək funksiyasından bqşqa bu və 

ya  digər  orqanın  hesabatını  dinləyib,  onlar  haqqında  müvafiq  qərar  qəbul  etmək, 

eləcə  də  ali  dövlət  nəzarətini  həyata  keçirmək  funksiyaları  var  idi.  Parlament 

iclaslarının  gündəliyindən  xeyli  hissəsi  bu  məsələlərə  həsr  edilmiş  və  bu  barəd 

xüsusi qərarlar qəbul olunmuşdu.   

 

 



 

 

Azaərbaycan Parlamenti ölkədə müvəqqəti ali qanunvericilik orqanı hesab 



edlidiyindən  bir  sıra  köklü  məsələlər  müəssisələr  məclisində  həll  edilməli  idi. 

Azərbaycan Demokratik  Respublikasının konstitusiyası da burada təsdiq edilməli 

idi. Müəssisələr məclisinə seçkilərin əsaslarını hazırlamaq üçün parlamentdə böyük 

bir  komissiya  yaradılmışdı.  Bu  komissiyaya  bütün  fraksiyaların  nümayəndələri 

cəlb edilmiş və o, ən çoxsaylı komissiya idi. Uzun müzakirələrdən sonra 1919 –cu 

ilin  iyulun  2-də  Azərbaycan  Respublikasının  müəssisələr  məclisinə  seçkilər 

haqqında  əsasnamə  qəbul  edildi.  Əsasnamə  4  fəsildən,  116  bənddən  ibarət  idi. 

Əsasnaməyə  görə  müəssislər  məclisinə  seçkilərdə  cinsindən,  dilindən, 

milliyyətindən  asılı  olmayaraq  20  yaşına  çatmış  bütün  Respublika  vətəndaşları 

iştirak edə bilərdilər.  

 

 

 



 

 

 



Seçkilər  aprelin  20  –nə  təyin  edildi.  Lakin  ölkənin  xarici  siyasi 

vəziyyətinin kəskin surətdə dəyişməsi Azərbaycan müəssisələr məclisinə seçkilərin 

keçirilməsinə  mane  oldu.  Parlament  aprelin  27-dəki  sonuncu  iclasında  fakt 

qarşısında qalaraq Azərbaycan K (b) P, Rusiya K (b) P Qafqaz Diyar Komitəsinin 

Bakı bürosu və Mərkəzi fəhlə konfransı adından verilmiş ultimatuma cavab olaraq, 

hakimiyyətin bolşeviklərə verilməsi haqqında qərar qəbul etdi.  

 

 

 



 

 

Nəsib Nəsibzadə 



  


Yüklə 0,85 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin