AZƏrbaycan demokratġk respublġkasi

FƏTƏLĠ  XAN  XOYSKĠ 

Odlar yurdu, №1, yanvar 1989. 

Öz  dövrünün  görkəmli  siyasi  və  ictimai  xadimi  Fətəlixan  İskəndər  oğlu 

Xoyski  1875-ci  il  dekabrın  7-də  Şəki  şəhərində  anadan  olmuşdur.  Onun  atası  rus 

ordusunun general-leytenantı idi.    

 

 

 

 

Fətəli  xangilin  əsli-nəsli  Cənubi  Azərbaycanın  Xoy  şəhərindəndir.  Xoy 

xanı  olan  ulu  babası  Cəfərqulu  İran  şahı  Fətəli  xan  ilə  müharibədə  məğlub 

olduqdan  sonra,  20.000  nəfərlik  qoşunu  ilə    Üç  kilsəyə  (Eçmiadzinə)  sığınmışdı. 

1803-1806-cı  illər  Rus  –  İran  müharibələri  dövründə  rus  qoşunlarına  qoşulan 

Cəfərqulu  xan  imperator  I  Aleksandr  tərəfindən  bahalı  brilyantla  bəzədilmiş  qızıl 

medal və lələklə təltif edilmişdir. O,1807-ci ildə Şəki xanı təyin edilmiş və general 

–leytenant  rütbəsinə  layiq  görülmüşdür.  Cəfərqulu  1810-cü  ildə  vəfat  etdikdən 

sonra Şəki xanlığını onun oğlu İsmayıl idarə etmişdir. 1819-cu ildə İsmayılın vəfatı 

ilə  Şəki  xanlığı  ləğv  olunmuş  və  Rusiyanın  tərkibinə  qatılmışdır.  Bu  nəsildən 

görkəmli  sərkərdələr,  dövlət  xadimləri  və  çoxlu  ali  təhsilli  ziyalı  çıxmışdır. 

Bunlardan  biri  də  Fətəli  xan  Xoyskidir.  O,  Gəncə  klassik  gimnaziyasını,  1901-ci 

ildə  isə  Moskva  Universitetinin  hüquq  fakultəsini  bitirmişdir.  Fətəli  xan  əvvəlcə 

Gəncədə,  sonra  isə  Suxum,  Batum  və  Kutais  dairə  məhkəmələrində  müxtəlif 

vəzifələrdə işləmişdir. Yekaterinodar dairə məhkəməsində prokuror müavini təyin 

edilməsi  (1907)  Xoyskinin  ictimai  fəaliyyətində  yeni  mərhələ  olmuşdur.  O, 

Yelizavetpol quberniyasından (Gəncə) II Dövlət Dumasına nümayəndə seçilmişdi. 

Fevralın  2-də  Peterburqun  məşhur  Tavriya  sarayında  toplanan  Rusiya 

parlamentinin iclaslarında çıxış edən Fətəli xan çar hökumətinin Zaqafqaziyada və 

Azərbaycanda yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətini tənqid atəşinə tuturdu. O, kadet 

partiyasının  üzvü  olmasına  baxmayaraq,  Dumanın  müsəlman  deputatları 

fraksiyasına  daxil  idi.  F.Xoyski  Rusiyanın  müstəmləkə  xalqlarına  məhəlli 

muxtariyyət verilməsini hökumətdən tələb edirdi. O. Sonralar müxtəlif illərdə Bakı 

və  Gəncə  dairə  məhkəmələrində  iş  kəsmək  üzrə  andçı  –  müvəkkil  vəzifəsini  icra 

etmişdir.  

 

 

 

 

 

 

 

1917-ci ildə Rusiyada fevral  – burjua inqilabı baş verdi. F.Xoyski martın 

27-də Bakıda yaranmış Milli Müsəlman Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin 

üzvü seçilmişdir. O, həmin ilin aprelində Bakıda çağırılan Qafqaz müsəlmanlarının 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

29 

 

qurultayında iştirak etmişdir.  

 

 

 

 

 

 

F.Xoyski burjua inqilabından sonra heç bir partiyaya  mənsub olmasa da, 

1917-ci  il  oktyabrın  26-dan  31-dək  Bakıda  keçirilən  ―Türk  ədəmi  –  mərkəziyyət 

partiyası‖  ―Müsavat‖ın  birinci  qurultayında  çıxış  vı  iştirak  etmiş  və  həmin 

qurultayda  irəli  sürülən  ―Azərbaycana  muxtariyyət‖  şüarını  qızğın  müdafiə 

etmişdir.  O,  1917-ci  ilin  dekabrında  yaranan  Zaqafqaziya  seyminin  üzvü  və 

müstəqil Zaqafqaziya Federativ Respublikasının ədliyyə naziri olmuşdur. 

 

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu. 

Təkcə türkdilli xalqlar arasında deyil, bütün müsəlman dünyasında ilk dəfə olaraq 

respublika  üsul  –  idarəsinə  qədəm  qoyan  Azərbaycan  xalqının  ilk  müstəqil 

hökumətini təşkil etmək bitərəf F.Xoyskiyə tapşırıldı. O, hökumətdə həm nazirlər 

çurasının sədri, həm də daxili işlər naziri vəzifəsini tuturdu. 1918-ci il iyunun 17-

də Azərbaycan Milli Şurasının göstərişinə əsasən Fətəli xan Xoyskinin başçılığı ilə 

ikinci hökumət kabinəsi təşkil olundu.  

 

 

 

 

 

1918-ci  il  sentyabrın  15-də  Bakının  oyuncaq  Sentrokaspi  qüvvələrindən 

təmizlənməsi  münasibəti  ilə  F.Xoyski  çıxış  edərək  demişdir:  ―Bizim  də  həyatda 

yaşamağa,  bizim  də  azad  yaşamağa  hüququmuz  vardır.  Heç  bir  zirehli  maşın. 

Hidroplan, aeroplan, kanonerka, məftilli çəpər mina və sairə texniki qurğu, heç bir 

ingilis,  heç  bir  qüvvə  və  onların  havadarları  tarixin  təbii  axarına  mane  ola 

bilmədilər.  Bakının  50  minlik  qoşun  və  texnika  ilə  birlikdə  kiçik  bir  qüvvənin 

həmləsi  qarşısında  süqutu  başqasının  fəklakəti  üzərində  öz  xoşbəxtliyi  qurmaq 

istəyənlərə ibrət dərsi olmalıdır.‖ (―Azərbaycan‖ qəzeti, 19. IX. 1918, № 2.)  

 

Professor  V.İ.Razumovskinin  1922-ci  ildə  çap  etdirdiyi  ―Bakı  şəhərində 

universitetin  əsasının  qoyulması‖  adlı  məqaləsindən  məlum  olur  ki,  Azərbaycan 

Dövlət Universitetinin yaranması təşəbbüsü F. Xoyskiyə  

 

 

 

F. Xoyski 1918-ci il dekabrın 26-da təçkil etdiyi hökumət kabinəsində sə 

nazirlər şurasının sədri və xarici işlər naziri vəzifəsini tuturdu. Məhz onu dövründə 

Azərbaycanda  Dövlət  orqanizminin  özülü  qoyulmuşdu.  Müstəmləkə  siyasətinin 

rəmzi  olan  Yelizavetpol  şəhəri  və  quberniyasının  yenidən  Gəncə  və  Gəncə 

quberniyası  adlandırılması,  Qaryagin  qəzasının  Cəbrayıl  qəzası  adı  ilə  əvəz 

edilməsi, 

çoxpartiyalı 

parlament 

sisteminin 

yaradılması, 

Azərbaycan 

Respublikasının  pul  və  poçt  markalarının  buraxılması,  ana  dilində  məktəb  və 

seminariyaların  açılması  və  digər  mütərəqqi  tədbirlər  Xoyskinin  rəhbərlik  etdiyi 

hökumət kabinələri dövründə həyata keçirilməyə başlanmışdır. Həmin illərdə sinfi 

ziddiyyətlərin  qalmasına  baxmayaraq,  yuxarıda  qeyd  edilən  bütün  tədbirlər  öz 

dövrü üçün müsbət xarakter daşıyırdı.   

 

 

 

 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

30 

 

 

1919-cu il martın əvvəllərində F.Xoyskinin başçılıq etdiyi etdiyi hökumət 

kabinəsi istefaya çıxdı.  

 

 

 

 

 

 

 

F.  Xoyski  nazirlər  şurasının  sədri  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  1919-cu  il 

dekabrın 23-də təşkil etdiyi ikinci hökumət kabinəsində xarici işlər naziri vəzifəsini 

icra  etmişdir.  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  beynəlxalq  aləmdə  və 

xarici  dövlətlər  tərəfindən  tanınmasında  Fətəlixan  Xoyskinin  müəyyən  xidmətləri 

vardır.    

 

 

 

 

 

 

 

 

1920-ci  il  yanvarın  2-də  RSFSR-ni  xarici  işlər  üzrə  xalq  jkomissarı 

G.V.Çiçerin  ağqvardiyaçı  general  Denikinə  qarşı  vahid  cəbhə  yaratmaq  üçün 

Xoyskiyə nota ilə müraciət etdi. Həmin ayın 189-da F.Xoyskininj verdiyi cavabda 

göstərilirdi ki, ―Azərbaycan Respublikası Sovet Rusiyasının daxili işlərinə qarışmır 

və bu məsələdə bitərəfdir‖.  

 

 

 

 

 

 

G.V.  Çiçerin  23  yanvar  tarixli  ikinci  natasında  yenə  həmin  məsələyə 

qayıdaraq,  Azərbaycanı  RSFSR  –lə  əməkdaşlığa  dəvət  edir  və  yazırdı  ki,  biz 

həmişə  bir  səma  altında,  bir  yerdə  yaşamışıq  və  yenə  də  bir  yerdə  yaşamalıyıq. 

Xoyski fevralın 1-də Çiçerinə öz hökumətinin rəsmi fikrini bildirmiş, onun təklifini 

rədd etmişdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

1920-ci  il  fevralın  20-də  Çiçerinin  üçüncü  notası  və  martın  7-də 

Xoyskinin cavabı eyni məsələyə həsr olunmuşdur. Martın axırında Çiçerin sonuncu 

notanı göndərmiş, aprelin 27-də Xoyski Azərbaycan parlamentində cavab notasını 

oxuyarkən  XI  Qızıl  Ordunun  Bakıya  yaxınlaşdığı  xəbəri  alınmışdır.  Bu 

hadisələrdən  sonra  Fətəlixan  öz  ailəsi  ilə  Tiflisə  getmişdir.  F.Xoyski  muzdlu 

erməni bir qatil tərəfindən 1920-ci il iyunun 19-da Tiflisdə arxadan güllə atəşi ilə 

öldürülmüş  və  Azərbaycan  dramaturgiyasının  banisi  M.F.Axundovun  qəbri 

yanında dəfn olunmuşdur.  

Mövsüm Əliyev.    

 

 

 

 

 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

31 

 

 

NƏSĠB BƏY YUSĠFBƏYLĠ 

Odlar yurdu. № 22, noyabr 1989. 

Nəsib bəy Yusif oğlu Yusifbəyli 1881-ci ildə Gəncədə anadan olmuşdur. 

Onun  atası  şəhərin  maarifpərvər  ziyalılarından  idi.  Orta  təhsilini  Gəncə  klassik 

gimnaziyasında başa çatdırdıqdan sonra Nəsib bəy Yusifbəyli 1902-ci ildə Odessa 

universitetinin hüquq fakultəsinə daxil olmuş, birinci rus inqilabı ərəfəsində siyasi 

fəaliyyətə başlamışdır. O, universitetdə azərbaycanlı tələbələr tərəfindən yaradılan 

Azərbaycan  həmyerlilər  təşkilatının  başçılarından  biri  idi.  Bu  təşkilatın 

rəhbərlərinin  1904-cü  ildə  çəkilmiş  fotoşəklində  biz  Nəriman  Nərimanov, 

Xosrovbəy  Sultanov,  Şahmalıyev  qardaşları  və  başqa  şəxslərlə  yanaşı,  Nəsib  bəy 

Yusifbəylini də görürük.    

 

 

 

 

 

 

Tələbələrin inqilabı mübarizəsindən qorxuya düşən çar hökuməti 1907-ci 

ildə  Odessa  universitetini  müvəqqəti  bağladıqdan  sonra  Nəsibbəy  Yusifbəyli 

Krımın  Bağçasaray  şəhərinə  köçmüş  və  orada  görkəmli  siyasi  və  ictimai  xadim 

İsmayıl  bəy  Qaspirinskinin  (1852-1914)  redaktor  olduğu  ―Tərcuman‖  qəzetində 

məqalələrlə  çıxış  etməyə  etməyə  başlamışdır.  O,  İsmayıl  bəyin  qızı  Şəfiqə  Sultan 

xanım  Qaspirəli  (1886  -1975)  ilə  ailə  həyatı  qurmuş  və  bir  müddət  bu  şəhərdə 

yaşamışdır.  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  həmin  illərdə  Azərbaycan  dramaturqlarının 

əsərlərini  Bağçasarayda  tamaşaya  qoymuş,  özü  də  əsas  rollarda  çıxış  etmişdir. 

―Tərcuman‖  qəzetinin  13  yanvar  1907-ci  il  tarixli  nömrəsində  Bağçasaray  şəhər 

teatr həvəskarları tərəfindən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin (1970-1933) ―Dağılan 

tifaq‖ faciəsinin tamaşaya qoyulduğu Nəcəf bəy rolunu Nəsibbəyin oynadığı xəbər 

verilir. Həmin qəzetdə verilən məlumatlardan aydın olur ki, Nəsib bəy Yusifbəyli o 

illərdə  görkəmli  Azərbaycan  ədəbiyyatşunası  F.  Köçərlinin  (1863-1920) 

―Azərbaycan  ədəbiyyatı‖  və  Hüseyn  Əfəndi  Qayıbovun  (1830-1917) 

―Azərbaycanda  məşhur  olan  şuaranın  əşarına  məcmuədir‖  adlı  əsərlərin  

Bağçasaray  şəhərində  şəhərində  çap  olunması  üçün  çox  çalışmışdır.  Lakin 

naməlum  səbəblər  üzündən  bu  məsələ  baş  tutmamışdır.  Ümumiyyətlə,  Nəsib  bəy 

XX  əsr  Azərbaycan  –  Krım  ədəbi  –  mədəni  əlaqələrinin  əsasını  qoyanlardan 

biridir.    

 

 

 

 

 

 

 

 

Yoxsulluq üzündən N. Yusifbəyli ali məktəbi dördüncü kursdan atmışdır. 

Çar  hökumət  orqanlarının  təqiblərindən  yaxa  qurtarmaq  üçün  1908-ci  ildə  bir 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə 

hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

32 

 

müddət  İstambulda  yaşayan  Nəsib  bəy  ―Türk  dərnəyi‖  adlı  cəmiyyətin 

banilərindən  biri  olmuşdur.  Lakin  sultan  istibdadının  rus  çarizmi  qədər  qəddar 

olduğunu görən N.Yusifbəyli 1909-cu ildə Türkiyədən Gəncəyə qayıtmışdır. 

 

1911-ci  ildə  Azərbaycan  ziyalıları  M.F.Axundovun  (1812-1878)  anadan 

olmasının  100  illliyini  geniş  qeyd  etmək  üçün  təşəbbüs  göstərdilər.  Nəsib  bəy 

Yusifbəyli  də  onların  arasında  idi.  Onun  1911-ci  il  mayın  20-də  ―Tərcuman‖ 

qəzetində  çap  etdirdiyi  məqalə  bu  yubileyə  həsr  olunmuşdur.  ―Molla  Nəsrəddin‖ 

satirik  jurnalını  o  illərdə  müdafiə  edən  ziyalılardan  biri  də  Nəsib  bəy  Yusifbəyli 

idi.  Onun  1909-cu  il  sentyabrın  4-də  ―Tərcuman‖  (№  36)  qəzetində  dərc  edilmiş 

―Mətbuat‖ adlı məqaləsində  Rusiyada çıxan müsəlman satirik jurnallarından bəhs 

olunur  və  ―Molla  Nəsrəddin‖ə  xüsusi  qiymət  verilirdi.  Həmin  qəzetin  40-cı 

nömrəsində (9.X. 1909) çıxmış məqaləsində isə tatar jurnalı ―Yulduz‖un redaktoru 

ilə  polemika  aparan  müəllif  ―Molla  Nəsrəddin‖  ə  hücumların  haqsız  olduğunu 

bildirirdi.  O  illərdə  Gəncədə  mövcud  olan  ―Müsəlman  xeyriyyə  cəmiyyətinin‖, 

―Müsəlmanlar  içində  maarifi  yayan  cəmiyyət‖in  və  ―Aktyorlar  cəmiyyəti‖  nin 

fəaliyyətində  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  yaxından  iştirak  etmişdir.  O,  ―Azərbaycan 

ədəbiyyatı  tarixi‖  əsərini  də  həmin  dövrdə  yazıb  başa  çatdırmışdır.  Əlyazmanın 

sonrakı  taleyi  bilinmir.  Bu  əlyazmanın  araşdırılıb  üzə  çıxarılması 

ədəbiyyatşünasların borcudur.  

 

 

 

 

 

 

1917-ci ildə Rusiyada fevral  – burjua inqilabı baş verdi. Həmin ilin  mart 

ayında  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  rəhbərliyi  altında  yaradılmış  ―Türk  ədəmi  – 

mərkəziyyət  partiyası‖  Gəncədə  fəaliyyətə  başladı.  Bu  partiya  Rusiyanı  federativ 

şəkildə  qurmaq  və  onun  tərkibində  Azərbaycana  muxtariyyət  vermək  uğrunda 

mübarizə aparırdı. Yeni partiya xalqı öz proqramı ilə tanış etmək üçün şəhərin Şah 

Abbas  məscidinin  həyətində  böyük  mitinq  təşkil  etmişdir.  Bu  mitinq  ―Yaşasın 

demokratik  respublika!‖,  ―Yaşasın  Azərbaycan  muxtariyyəti!‖,  ―Yaşasın  türk 

ədəmi – türk mərkəziyyət partiyası!‖ şüarları altında keçirilmişdi. (―Baky‖, qəzeti, 

12  aprel  1917,  №  80).  Həmin  ilin  aprelində  Bakıda  çağırılan  Qafqaz 

müsəlmanlarının  qurultayındakı  çıxışında  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  Rusiyanın 

tərkibində  Azərbaycana  muxtariyyət  verilməsini  qəti  şəkildə  tələb  etmişdir.  May 

ayında  isə  o,  Moskvada  keçirilən  Rusiya  müsəlmanlarının  qurultayının  iştirakçısı 

olmuşdu. Bu qurultaydan sonra (iyunda) M.Ə.Rəsulzadənin (1884 -1955) rəhbərlik 

etdiyi ―Müsəlman demokratik musavat partiyası ilə N. Yusifbəylinin başçılıq etdiyi 

―Türk ədəmi – mərkəziy6yət partiyası‖ birləşərək ―Musavat‖ adını aldı. Partiyanın 

Gəncə şöbəsinə Nəsib bəy Yusifbəyli rəhbərlik edirdi. Həmin il oktyabrın 26-dan 

31-dək  Bakıda  davam  edən  birinci  partiya  qurultayında  N.  Yusifbəyli  yaxından 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə 

hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

33 

 

iştirak  etmişdir.  Bu  qurultaydan  sonra  ―Azərbaycana  muxtariyyət‖  şuarı  altında 

hərəkat başlanmışdır.  

 

 

 

 

 

 

 

Nəsib bəy Yusifbəyli Zaqafqaziya seyminin üzvü, 1918-ci il aprelin 26-da 

yaranmış müstəqil Zaqafqaziya Respublikası hökumətinin maarif naziri idi.  

 

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu. 

N.  Yusifbəyli  bitərəf  Fətəlixan  İskəndər  oğlu  Xoyskinin  (1875-1920)  baş  nazir 

olduğu birinci kabinetdə xalq maarifi naziri vəzifəsini icra etmişdir. O, Xoyskinin 

başçılıq etdiyi ikinci və üçüncü kabinələrdə də həmin vəzifədə işləmişdir.  

 

1919-cü il aprelin 14-də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri 

təyin  olunan  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  bu  vəzifəni  1920-ci  il  aprelin  1-nə  kimi  icra 

etmişdir. Həmin illərdə sinfi ziddiyyətlərin qalmasına baxmayaraq N.Yusifbəylinin 

baş nazir olduğu vaxt həyata keçirilmiş bir sıra tədbirlər müsbət xarakter daşıyırdı. 

 

 Öz  dövrünün  görkəmli  siyasi  –  ictimai  xadimi  olmuş,  mürəkkəb  və 

ziddiyyətli  bir  həyat  yolu  keçmiş  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  1920-ci  il  mayın 

əvvəllərində  Azərbaycanın  Kürdəmir  qəzasında  Yevlaxın  Qorxunlu  kəndindən 

olan quldur Əşrəfin yaxın adamları tərəfindən qətlə yetirilmişdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Mövsüm Əliyev        

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

34 

 

 

MƏMMƏD YUSĠF CƏFƏROV 

Odlar yurdu, № 13, iyul 1989. 

Məmməd  Yusif  Hacıbaba  oğlu  Cəfərov  1885-ci  ildə  Bakı  şəhərində 

anadan olmuşdur O,  görkəmli pedaqoq, jurnalist Əli İskəndər Cəfərzadənin kiçik 

qardaşıdır. M.Y.Cəfərov orta təhsilini Bakıda almış. Sonra Moskva Universitetinin 

hüquq fakultəsini bitirmişdir. O, Moskvada oxuyan azərbaycanlı tələbələrin təşkil 

etdiyi  ―Azərbaycan  etnoqrafik  konsert  gecələrinin‖  və  ―Azərbaycan  həmyerlilər 

təçkilatının‖  əsa  rəhbərlərindən  biri  olmuşdur.  1912-ci  ildə  universiteti  fərqlənmə 

diplomu  ilə  bitirən  M.Y.Cəfərov  ―Nigahın  şəriət  üzrə  pozulması  haqqında  rəy‖ 

mövzusunda hüquq elmləri üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir.  

 

O.  Həmin  il  Peterburqda  açılan  4-cü  dövlət  Dumasına  Bakı,  Gəncə  və 

İrəvan  quberniyalarının  müsəlman  əhalisi  tərəfindən  deputat  seçilmişdir. 

M.Y.Cəfərov  Dumada  kadet  partiyasına  qoşulmuşdur.  O,  Dumadakı  çıxışlarında 

çar hökumətinin Azərbaycanda yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətini tənqid atəşinə 

tuturdu.   

 

 

 

 

 

 

 

 

1917-ci ildə Rusiyada fevral  – burjua inqilabı baş verdi. Həmin il  martın 

9-da  Müvəqqəti  hökumətinin  göstərişi  ilə  M.Y.Cəfərov  daxil  olmaqla  Dövlət 

dumasının  beş  nəfər  üzvündən  ibarət  xüsusi  Zaqafqaziya  Komitəsi  yaradıldı. 

Komitədə  sənaye  və  ticarət  işlərinə  rəhbərlik  etmək  M.Y.Cəfərova  tapşırıldı.  O, 

1917-ci  il  noyabrın  15-dən  Zaqafqaziya  komissarlığında  sənaye  və  ticarət 

komissarı idi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu. 

M.Y.Cəfərov    bitərəf  F.Xoyskinin  (1875-  1920)  təşkil  etdiyi  birinci  kabinədə 

sənaye  və  ticarət  naziri  olmuşdur.  Həmin  il  iyunun  17-də  F.Xoyskinin  başçılıq 

etdiyi  hökumət  kabinəsi  istefaya  çıxdığı  üçün  M.Y.Cəfərov  tutduğu  vəzifəni  tərk 

etmişdir.  O,  bundan  sonra  Azərbaycan  Respublikasının  Gürcüstan  hökuməti 

yanında diplomatik nümayəndəsi vəzifəsini icra etməyə başlamışdır.    

 

M.Y.Cəfərov nazirlər şurasının sədri Nəsib bəy Yusifbəylinin təşkil etdiyi 

kabinədə  xarici  işlər  naziri  təyin  olunmuşdur.  Azərbaycan  Demokratik 

Respublikasının  beynəlxalq  aləmdə  tanınmasında  M.Y.Cəfərovun  xidmətləri 

çoxdur.  Onun  rəhbərliyi  altında  həmin  dövrdə  məşhur  Azərbaycan  sənətşünasları 

və  ictimai  xadimləri  Məmməd  Ağa  oğlunun  və  Hüseyn  Mirzəcamalovun 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə 

hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

35 

 

arxivlərdən toplayaraq çap etdirdikləri ―Zaqafqaziyada rus siyasətinə aid sənədlər‖ 

kitabını  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır.  Azərbaycan  ziyalılarının  çar  hökuməti 

tərəfindən  təqib  olunamasını  ifşa  edən  sənədlər  toplusu  1920  ci  ilin  əvvəllərində 

Bakıda  rusca  çapdan  çıxmışdır.  Azərbaycan  parlamentinin  üzvü  bitərəf 

M.Y.Cəfərov  1919-cu  il  oktyabrında  ―Türk  ədəmi  –  mərkəziyyət  partiyası 

Musavatın‖ sıralarına daxil olmuşdur. Həmin il dekabrın ortalarında Yusifbəylinin 

kabinəsi istefaya çıxdığı üçün M.Y.Cəfərov tutduğu vəzifəni tərk etmişdir. O, 1920 

–ci il fevralın 2-də Azərbaycan parlamentinin sədrinin müavini vəzifəsindən azad 

olunan  Həsən  bəy  Ağayevin  yerinə  seçilmişdir.  Parlamentin  sədri  Əlimərdan  bəy 

Topçubaşov  Bakıda  olmadığı  üçün  M.Y.Cəfərov  onun  vəzifəsini  1920  –  ci  il 

aprelin 27-dək icra etmişdir.  

 

 

 

 

 

 

1920-ci  ilin  martında  Dağlıq  Qarabağda  daşnaklar  Azərbaycan 

Respublikası  əleyhinə  böyük  üsyan  qaldırdılar.  Avanturada  məqsəd  nizami 

Azərbaycan  ordusunu  Bakıdan  çıxarmaqda  idi.  O  dövrdə  Azərbaycan  ordusu 

Zaqafqaziyada ən mükəmməl silaha və təcrübəli sərkərdələrə malik ordu sayılırdı. 

Əskəran  yaxınlığında  döyüşdə  daşnak  qoşunları  və  yerli  erməni  könüllülərindən 

ibarət dəstələr darmadağın edildi.    

 

 

 

 

 

1920-ci il martın 30-da Yusifbəylinin kabinəsi istefaya çıxdı. Aprelin 1-də 

yeni  kabinə  təşkil  etmək  Məmməd  Həsən  Hacınskiyə  tapşırıldı.  O,  bu  məqsədlə 

parlamentə  daxil  olan  bütün  partiya  və  fraksiyaların  rəhbərləri  ilə,  həmçinin 

bolşeviklərlə  danışıqlar  apardı.  M.H.Hacinski  bolşevikləri  yeni  hökumətə  daxil 

etməklə  Samur  körpüsünün  şimal  tərəfində  dayanmış  11-ci  Qızıl  Ordunun  Bakı 

üzərinə  yürüşünü  ləngitmək  və  nizamiAzərbaycan  ordusunu  təcili  Dağlıq 

Qarabağdan  Bakıya  qaytarmaq  istəyirdi.  Bu  vaxt  Bakıda  cəmisi  iki  minə  yaxın 

əsgər var idi. Onlar dövlət idarələrini qoruyurdu. Bolşeviklərdən rədd cavabı alan 

M.H.Hacinski  aprelin  22-də  Azərbaycan  parlamentinin  sədrini  əvəz  edə 

bilməyəcəyini rəsmən bildirdi.  

 

 

 

 

 

 

1920  –ci  il  aprelin  26-dan  27-nə  keçən  gecə  11-ci  Qızıl  Ordu  Samur 

körpüsünü  ,  yəni  Azərbaycan  sərhədini  keçərək  Bakı  üzərinə  yürüşə  başladı. 

Aprelin  27-də  parlamentin  iclası  zamanı  Quba  valisi  Əmirxan  Xoyski  tərəfindən 

vurulmuş  teleqramda  11-ci  Qızıl  Ordunun  Azərbaycan  sərhədini  keçdiyi  və 

Xaçmazı  tutduğu  xəbər  verilirdi.  Bu  məlumatla  əlaqədar  Azərbaycan  parlamenti 

yaranmış vəziyyətin təhqiqi üçün M.H. Hacinski başda olmaqla xüsusi nümayəndə 

heyəti  yaratdı.  Bu  vaxt  Ağa  Hüseyn  Kazımovun  və  Həmid  Sultanovun  başçılıq 

etdiyi bolşevik nümayəndə heyəti parlamentə hakimiyyəti müqavimət göstərmədən 

təslim etmək haqqında ultimatum verdi. Həmin gün saat 13-də  11-ci Qırmızı Ordu 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə 

hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

36 

 

Bakıya daxil oldu.  

 

 

 

 

 

 

 

M.H.Hacınski  başda  olmaqla  xüsusi  nümayəndə  heyəti  ilə  bolşevik 

nümayəndələri əvvəlcə A.H.Kazımovun evində, sonra isə B.Cavanşirin mənzilində 

ultimatumu müzakirə etdilər. Bir yandan hökumət böhranı, digər tərəfdən yaranmış 

mürəkkəb siyasi şərait nəticəsində həmin gün saat 23-də M.Y.Cəfərovun imzası ilə 

Azərbaycan  parlamenti  hakimiyyəti  müqavimət  göstərmədən  bolşeviklərə  vermək 

haqqında qərar çıxardı.    

 

 

 

 

 

 

Sovet dövründə pambıqçılıq trestində və ―Azərbaycan şərabşılıq tresti‖ndə 

hüquq məsləhətçisi vəzifəsində işləmişdir. O, 1938-ci il mayın 15-də Bakıda vəfat 

etmiş və Şağan kəndində dəfn olunmuşdur.   

 

 

 

 

 

Mövsüm Əliyev. 

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

37