AZƏrbaycan demokratġk respublġkasi
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MUSTAFABƏY VƏKĠLOV
- HƏSƏNBƏY AĞAYEV
- MĠRZƏ ƏSƏDULLAYEV
|
ƏLĠMƏRDAN BƏY TOPÇUBAġOV Odlar yurdu. № 16, avqust 1988.
Öz dövrünün istedadlı alimi, siyasi və ictimai xadimi Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu Topşubaşov 1862-ci il mayın 4-də Gürcüstanın Tiflis şəhərində anadan olmuşdur. Əlimərdan bəy hələ uşaq ikən atası vəfat etmişdir. O, birinci Tiflis gimnaziyasında orta təhsilini başa vurduqdan sonra Peterburq Universitetinin hüquq fakultəsinə daxil olmuş və oranı 1888-ci ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Xristian dinin qəbul etmək şərti ilə onu professor vəzifəsinə hazırlamaq üçün universitetdə saxlamaq istəmişlər. Ancaq Əlimərdan bəy bu təklifi rədd etmişdir. Həmin ildə o, artıq ―neft və milyonlar səltənəti‖ nə çevrilmiş Bakıya gəlmiş və burada Azərbaycan mətbuatının banisi, görkəmli ictimai xadim Həsən bəy Zərdabinin (1842 - 1907) qızı Pəri xanımla ailə həyatı qurmuşdur.
1898-ci ildə maarifpərvər Hacı Zeylabdin Tağıyev (1823 - 1924) öz vəsaiti ilə ―Kaspi‖ mətbəəsinin və eyni adlı qəzeti satın alaraq Ə.Topçubaşov və Əhmədbəy Ağayevə (1869 - 1939) həvalə etmişdir. Əlimərdan bəy bu qəzeti redaktə etməyə başlamışdır. Rus dilində yazıb – yaradan bir çox azərbaycanlı ziyalı o dövrdə məhz bu qəzetdə çıxış edirdi. Topçubaşovun ―Kaspi‖ qəzetində müxtəlif mövzularda çoxlu məqaləsi çap olunmuşdur. Bunların arasında Azərbaycan ədəbiyyatına və dramaturgiyasına aid məqalələr xüsusilə maraqlıdır. Məsələn, 1903-cü il il oktyabrın 26-da çap olunmuş ―İlk Azərbaycan dramaturqu‖ məqaləsi M.F.Axundova həsr olunmuşdur. Bu məqalə böyük dramaturqun irsinin rus dilində təbliğində xüsusi rol oynamışdır. Müəllifin başqa bir məqaləsi görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firudinbəy Köçərlinin (1863 - 1920) 1903-cü ildə rus dilində nəşr olunmuş ―Azərbaycan ədəbiyyatı‖ kitabı haqqında rəydir. Həmin il oktyabrın 31-də nəşr olunmuş bu yazıda Ə.Topçubaşov əsərin müəllifinə son dövrün ədəbi hadisələri haqqında məlumatı daha da genişləndirməyi təklif edirdi. O, həmin dövrdə təkcə Bakıda H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev (1870- 1933) S.M.Qənizadə (1866- 1924) və Ə.Ağayev kimi görkəmli ədəbiqüvvələrin yetişdiyini bildirir və onların yaradıcılığını tədqiqata cəlb etməyi məsləhət görürdü.
Ə.Topçubaşov bir müddət rus dilində nəşr olunan ―Басински торговы- промышленные листок ‖ qəzetinin də redaktoru olmuşdur. O, həmin illərdə Bakı şəhər dumasının üzvü olmuş və bir müddət ona sədrlik etmişdir. Ə.Topçubaşov www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 47
həmçinin qız gimnaziyasının, ticarət məktəbinin, rus – müsəlman qadın məktəbinin və şəhər məktəblərinin himayədarları şurasının üzvü idi.
Ə.Topçubaşovun təşəbbüsü, mciddi hazırlığı və rəhbərliyi altında 1905-ci il avqustun 15-də Nijni – Novqoradda yarmarka zamanı, Oka çayında ―Qustav Struve‖ gəmisində Ümumrusiya müsəlmanlarının birinci qurultayı açılmışdır. Qurultayda Qafqaz, Krım. Qazan, Yral, Türküstan və Sibirdən 150 nəfərə qədər nümayəndə iştirak edirdi. Topçubaşovun yazdığı və qurultayın cüzi dəyişikliklə bəyəndiyi qətnamədə göstərilirdi ki, Rusiya müsəlmanlarının bütün məsələlərdə: siyasi, mədəni, həmçinin Rusiyanın hazırki vəziyyətindən irəli gələ biləcək məsələlərdə həmrəy olması zəruridir. Birinci qurultayın göstərişinə əsasən ―Ümumrusiya müsəlman ittifaqı‖ – ―İttifaqul - müslimin‖ partiyası təşkil etməki qərara alındı. ―İttifaq‖ Rusiya müsəlmanlarını birləşdirməyi və beynəlxalq imperializmə qarşı vahid cəbhədə çıxış etməyi məqsədə uyğun sayırdı. ―İttifaqın‖ mərkəzi Bakı şəhərində yerləşirdi.
1906-cı il yanvarın 13-dən 23-dək Peterburqda gizli olaraq çağırılmış ikinci Ümumrusiya müsəlman qurultayı ―İttifaqın‖ Əlimərdan bəy tərəfindən hazırlanmış 23 maddəlik yeni Nizamnaməsini qəbul etdi.
Həmin il Ə.Topçubaşov aprelin 27-də Peterburqda açılan birinci Dövlət Dumasına Bakı quberniyasından üzv seçilmişdir. Əlimərdan bəy Topçubaşov ―Xalq azadlığı‖ partiyasının sol cinahına mənsub idi. Bu partiya Dövlət Dumasında Rusiyanın müstəmləkə xalqlarına məhəlli muxtariyyət verilməsini çar hökumətindən tələb edirdi.
Üçüncü Ümumrusiya müsəlman qurultayı çar hökumətinin rəsmi icazəsi ilə Topçubaşovun sədrliyi ilə 1906-cı ilin 16- 21 avqustunda Nijni – Novqorodda keçirilmişdir. O, qurultayda yenidən Mərkəzi Komitənin sədri seçilmişdir.
Çar hökuməti Ə.Topçubaşovu həmişə təqib etmişdir. ―Qara kitab‖ kimi tarixə daxil olmuş və 1920-ci ilin əvvəllərində Bakıda rus dilində çapdan çıxmış ―Zaqafqaziyada rus siyasətinə dair sənədlər‖ adlı kitabın 60- 62-ci səhifələrində bu haqda məlumat vardır.
Əlimərdan bəy Topçubaçovun Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında da müəyyən xidmətləri vardır. O, hələ 1904-cü ilin dekabrında gəncləri öz yanına dəvət edərək, yeni teatr qrupları yaratmağı məsləhət görmüşdür. 1910-cü ilin noyabrın 30-da Azərbaycanın məşhur komik aktyoru Cahangir Zeynalovun (1865 - 1918) səhnə fəaliyyətinin 25 illiyi münasibətilə təşkil olunmuş təntənəli yubiley Əlimərdan bəy Topçubaşovun sədrliyi altında keçmişdir. 1911-ci ildə M.F.Axundovun anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar olaraq yubiley şənlikləri www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 48
də Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi altında qeyd edilmişdir. (o, vaxt M.F.Axundovun anadan olması tarixi 1811-ci il hesab olunurdu.)
1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu. Əlimərdan bəy Topçubaşov həmin ilin avqust ayında heç bir partiyaya mənsub olmayan, bitərəf F.X.Xoyskinin baş nazir olduğu ikinci kabinədə xarici işlər naziri vəzifəsinə təyin olunmuş və həmin ayda Gəncədən Türkiyəyə göndərilmişdir. Həmin ilin noyabr ayında Ə.Topçubaşovun İstambulda ―Azərbaycanın təşəkkülü‖ adlı kitabı çapdan çıxmışdır. Bu, Azərbaycan torpağı haqqında XX əsrdə azərbaycanlı müəllif tərəfindən yazılmış ilk əsərdir. O, Türkiyədə olan zaman 1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda təntənəli surətdə açılmış Azərbaycan parlamentinə sədr seçilmişdir. Lakin Topçubaşov Bakıda olmadığı üçün bu vəzifəni onun müavini doktor Həsənbəy Ağayev (1875 - 1920) icra etmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 1920-ci ilin mart ayında Bakıda rus dilində çapdan çıxmış ―1920-ci il üçün Azərbaycan Respublikasının təqvim – ünvanı‖ nın dördüncü hissəsinin 2-ci səhifəsindən məlum olur ki, Əlimərdan bəy Topçubaşov 1917-ci il fevral – burjua inqilabından sonra heç bir partiyaya mənsub olmamış, bitərəf olmuşdur.
Ə.Topçubaşov İstambulda ikən, 1919-cü ildə açılacaq Versal sülh konfransında iştirak etmək üçün Parisə yola düşən Azərbaycan Respublikası nümayəndəliyinin rəhbəri təyin edildiyi barədə Bakıdan göstəriş alır. Nümayəndəlik ancaq üç aydan sonra 1919-cü ilin martında çox çətinliklə Parisə gəlib çata bilmişdir.
Azərbaycan nümayəndəliyinin 1919-cu ildə açılmış Paris sülh konfransı ərəfəsində Fransanın paytaxtında çap etdirdiyi kitablar o dövrdə böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.
Ə.Topçubaşovun Parisdə böyük elmi əhəmiyyətə malik arxivi qalmışdır. Həmin arxivi Azərbaycana gətirmək olduqca vacib məsələdir.
Öz dövrünün görkəmli siyasi və ictimai xadimi, alimi və vəkili olan Əlimərdan bəy Topçubaşov 1934-cü il noyabrın 8-də Parisin Sen – Deni rayonunda vəfat etmişdir. O, XX əsr Fransa – Azərbaycan ədəbi və siyasi əlaqələrinin əsasını qoyan ilk şəxsiyyətlərdən biri idi. Məhz bu baxımdan Əlimərdan bəy Topçubaşovun yaradıcılığı böyük tədqiqata layidir.
Mövsüm Əliyev
www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 49
MUSTAFABƏY VƏKĠLOV Odlar yurdu, № 4. fevral 1989. Mustafabəy Nadir oğlu Vəkilov 1896-cı ildə sentyabr ayında Azərbaycanın Qazax mahalında anadan olmuşdur. O, Bakı gimnaziyasını bitirərək, 1912-ci ildə Moskva Universitetinin hüquq fakultəsinə daxil olmuş və həmin dövrdən öz doğma xalqının milli – azadlıq mübarizəsində yaxından iştirak etməyə başlamışdır. Mustafabəyin siyasi dünyagörüşünün formalaşmasında onun əmisi Məmməd Rza Vəkilovun və yaxın qohumu Ə.Topçubaşovun böyük təsiri olmuşdur.
Mustafabəy universitetdə azərbaycanlı tələbələrin həmyerlilər təşkilatının başçılarından biri idi.
1917-ci ildə məktəbi bitirən M.Vəkilov həmin ilin mart ayından coşğun siyasi fəaliyyətə başlamışdır. O, apreldə Bakıda çağırılmış Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında, Kiyevdə ukraynalı professor Qruşevskinin rəhbərliyi altında keçirilmiş qeyri – rus millətlərin qurultayında, mayda isə Rusiya müsəlmanlarının Moskva qurultayında fəal iştirak etmişdir. Onun Bakı mətbuatında aktual siyasi və ictimai hadisələrlə əlaqədar xeyli məqaləsi çap olunmuşdur. M.Vəkilov həmin ildə açılması nəzərdə tutulan Rusiya parlamentinə Azərbaycandan millət vəkli seçilmişdir.
M.Vəkilov ―Türk ədəmi – mərkəziyyət partiyası ―Müsavat‖-ın birinci qurultayında (21- 31oktyabr 1917. Bakı) MK üzvü seçilmişdir. Bu qurultaydan sonra M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə ―Azərbaycana muxtariyyət!‖ şüuarı altında Bakıda və qəzalarımızda geniş xalq hərəkatı başlamışdır. Çarizmin müstəmləkə zülmünə qarşı yönələn və milli – azadlıq qayəsi daşıyan bu mübarizə tarixə milli Azərbaycan hərəkatı kimi daxil olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadənin yaxın silahdaşlarından olan M.Vəkilov həmin hərəkatın rəhbərlərindən biri idi.
M.Vəkilov 1917-ci il noyabrın 15-də yaranmış Zaqafqaziya komissarlığında daxili işlər komissarı A.İ.Çxengelinin məsləhətçisi vəzifəsini icra etmişdir. O. Bundan başqa Zaqafqaziya seymində müsəlman fraksiyasının fəal üzvlərindən biri idi.
1918-ci ilin sentyabrında daxili işlər nazirliyində işləyən M.Vəkilov dekabrın 7-də Bakıda təntənəli surətdə açılmış Azərbaycan parlamentinə üzv seçilmişdir. O, 1919-cü ilin dekabrında ―Türk ədəmi – mərkəziyyət partiyası ―Müsavat‖ın ikinci qurultayında yenidən MK üzvü seçilmişdir. M.Vəkilov nazirlər şurasının sədri Nəsib bəy Yusifbəylinin 23 dekabr 1919-cu ildə təşkil etdiyi ikinci hökümət kabinəsində daxili işlər nazirinin müavini vəzifəsini icra etməyə başlamışdır.
1920-ci il fevralın 18-də iyirmi üç yaşlı M.Vəkilov Azərbaycan www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 50
Respublikasının daxili işlər naziri təyin olunmuşdur. O, hökümətin ən gənc naziri idi.
1920-ci il aprelin əvvəllərində inqilabçı Əli Bayramovu öldürmüş cinəyatkarların həbs edilməsi və onlar haqqında cinayət işi qaldırılması üçün M.Vəkilov özü şəxsən göstəriş vermişdir.
1920-ci il aprelin 27-də baş verən hadisələrdən sonra M.Vəkilov Tiflisə, sentyabrda isə oradan İstambula yola düşmüşdür. O,burada nəşr olunan ―Yeni Qafqasya‖ (1923 – 1927), ―Azəri türkü‖ (1928 - 1931), ―Odlu yurd‖ (1920 - 1930), ―Azərbaycan yurd bilgisi‖ (1932- ci ildən nəşr olunur) jurnallarında Azərbaycan tarix və ədəbiyyatı haqqında məqalələr yazmışdır.
M.Vəkilov Parisdə nəşr olunan fransızca ―Prometey‖ (1929 - 1938), rusca ―KAВКАЗ‖ (1932 - 1938) və Berlində çıxan ―Qurtuluş‖ (1934 - 1938) jurnallarında siyasi mövzularda bir çox yazılar çap etdirmişdir. O, Polşanın paytaxtı Varşavada yaşadığı dövrdə müharibəyə qədər mövcud olan və ―Prometey‖ adlanan siyasi klubun ikinci rəisi idi. Klubun birinci rəisi isə ukraynalı professor Roman Snal – Stotski idi.
İkinci dünya müharibəsindən sonra Anqarada yaşayan M.Vəkilovun ―Azərbaycan‖, ―Mücahid‖ və s. jurnallarda Azərbaycanın tarixi ilə əlaqədar siyasi memuarları çap olunmuşdur.
M.Vəkilov güclü ədəbiyyat həvəskarı idi. M.Ə.Sabir və Vəkilovlar ailəsindən olan Səməd Vurğun onun ən çox sevdiyi şairlər idi. O, Azərbaycan musiqisinə də bütün qəlbi ilə bağlı idi.
M.Vəkilov 1965-ci il noyabrın 1-də 69 yaşında Anqarada vəfat etmişdir.
Mövsüm Əliyev.
www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 51
HƏSƏNBƏY AĞAYEV Odlar yurdu, № 3, fevral 1989. Həsənbəy Məşədi Hüseyn oğlu Ağayev 1875-ci ildə Azərbaycanın qədim elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Gəncə klassik gimnaziyasında aldıqdan sonra Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vəsaiti ilə Moskva Universitetinin tibb fakultəsinə daxil olmuş və 1901-ci ildə həmin ali məktəbi bitirmişdir. Vətənə qayıdan Həsənbəy Ağayev həm həkim kimi fəaliyyət göstərmiş, həm də ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalında açıq və gizli imzalarla məqalələr yazmışdır.
H.Ağayevin həmin dövrdə Bakıda və Gəncədə çıxan dövrü mətbuatda çoxlu məqaləsi dərc olunmuşdur. İlk müsəlman – demokrat təşkilatı ―Hümmət‖in üzvü H.Ağayev bu təşkilatın göstərişi ilə müəllifi məlum olmayan ―Mülk- sinif – firqə‖ adlı kitabı rus dilindən tərcümə edib, 1906-cı ildə Tiflisdəki ―Qeyrət‖ mətbəəsində çap etdirmişdir. Bu kitab Azərbaycan dilində inqilabi hərəkatla bağlı ilk əsərlərdən biridir. Elə buna görə də çar höküməti tərəfindən təqibə məruz qalan tərcüməçi 1906 – 1907-ci illərdə İrana mühacirət etmiş və bir müddət orada yaşamalı olmuşdur. H.Ağayev 1907-ci ildə keçirilən Qafqaz müsəlman müəllimləri qurultayı mərkəzi komitəsinin sədri idi.
H.Ağayev bacarıqlı həkim kimi dəyərli tövsiyələr, məqalələr yazmış, ―Tənbəkiyə adət‖ kitabını rus dilindən tərcümə edib, azərbaycanlı oxucuların sərəncamına vermişdir. O, 1911 – 1912-ci illərdə Gəncədə rus dilində çıxan ―Yujnı Qafqaz‖ adlı qəzetin redaktoru, Gəncədə müsəlmanlar arasında maarifi yayan cəmiyyətin sədri idi. H.Ağayevin Gəncədə qadın xeyriyyə cəmiyyəti təşkil etmək təşəbbüsü ruhanilərin, Gəncə və Bakı mürtəcelərinin kəskin etirazına səbəb olmuşdur.
Gəncə şəhərində ilk tibb cəmiyyəti 1914-cü ilin axırlarında yaranmışdır. Şəhərin adı hələ 1804-cü ildən çar höküməti tərəfindən dəyişdirilib Yelizavetpol adlandırıldığından, cəmiyyət ―Yelizavetpol tibb cəmiyyəti‖ kimi məşhur idi. Çox təəssük ki, Azərbaycan tibb tarixinə aid kitablarda bu cəmiyyət haqqında indiyədək heç bir məlumat verilməmişdir. Tiflisdə çap olunmuş illik ―Qafqaz kalendarı‖ nda (1916-cı il üçün, səh.831) həmin cəmiyyət barədə məlumatlar vardır. Bu cəmiyyətin baniləri görkəmli ictimai xadim Xudadatbəy Rəfibəyov və Həsənbəy www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 52
Ağayev idi.
1917-ci ildə Rusiyada fevral burjua inqilabı baş verdi. Həmin ilin mart ayında Nəsibbəy Yusifbəylinin rəhbərliyi altında yaradılmış ―Türk ədəmi – mərkəziyyət partiyası‖ Gəncədə fəaliyyətə başladı. Partiyanın banilərindən biri də Həsənbəy Ağayev idi. Bu partiya Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq və onun tərkibində Azərbaycana muxtariyyət vermək uğrunda mübarizə aparırdı.
1917-ci ilin aprel ayında Bakıda çağırılan Qafqaz müsəlmanlarının qurultatında Azərbaycana muxtariyyət verilməsini qəti tələb edənlərdən biri də Həsənbəy Ağayev idi. O, həmin ilin mayında Moskvada keçirilən Rusiya müsəlmanları qurultayının iştirakçısı olmuşdur. Bu qurultaydan sonra iyun ayında Ə.M.Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi ―Müsəlman demokratik ―Müsavat‖ partiyası ilə Nəsibbəy Yusifbəylinin başçılıq etdiyi ―Türk ədəmi – mərkəziyyət partiyası‖ birləşdi. Həmin il sentyabrın 26-dan 31-dək Bakıda davam edən birləşmiş partiyanın qurultayında Həsənbəy Ağayev Mərkəzi Komitənin üzvü seçilmişdir. Bu qurultaydan sonra ―Azərbaycana muxtariyyət‖ şüarı altında geniş xalq hərəkatı başlanmışdır.
Həsənbəy Ağayev 1917-ci ilin dekabrında təşkil edilmiş Zaqafqaziya seyminin üzvü idi. O, 1918-ci ilin mayın 26-da yaranmış Azərbaycan milli şurası sədrinin müavini seçilmişdir.
Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olunandan sonra, 1918-ci ilin sentyabr ayında H.Ağayev Azərbaycan Dəmir Yolu idarəsinin baş həkimi vəzifəsində işləmişdir. O, 1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda təntənəli surətdə açılmış Azərbaycan parlamenti sədrinin müavini seçilmişdir. Parlamentin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov Bakıda olmadığı üçün Həsənbəy Ağayev onun vəzifəsini 1920-ci il fevralın 2-dək icra etmişdir. Bu vəzifədən azad olunan H.Ağayevə bütün parlament üzvlərinin imzası ilə təşəkkürnamə də verilmişdir.
Tiflisə getmişdir. O, həmin il iyulun 19-da düz bir ay əvvəl Fətəlixan Xoyskiyə qəsd edən muzdlu qatilin gülləsi ilə öldürülmüşdür. O da Xoyski kimi M.F.Axundovun məzarı yanında dəfn edilmişdir.
Mövsüm Əliyev.
www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 53
MĠRZƏ ƏSƏDULLAYEV Odlar yurdu, № 2, yanvar 1989. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində geniş ictimai - siyasi fəaliyyəti ilə diqqəti cəlb edən Mirzə Şəmsi oğlu Əsədullayev 1875-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Bakı gimnaziyasında başa vurduqdan sonra o, atası Şəmsi Əsədullayevin (1840 - 1913) neft şirkətində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Milyonçu Şəmsi Əsədullayev dövrün maarif məsələlərinə fikir verən şəxslərindən biri olmuşdur. O, Tiflisdəki Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunun əsas himəyadarı idi. Ş.Əsədullayev 1903-cü ildə Moskvaya köçmüş və ömrünün axırına qədər orada yaşamışdır. Onun Moskvada sarayı xatırladan bir neçə mülkü var idi. O, bu mülklərdən Moskvadakl müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə bağışlamışdı. Atası Moskvada yaşadığı üçün Bakıda neft şirkəti ilə bağlı bütün məsələləri Mirzə Əsədullayev həll edirdi. O, məşhur milyonçu Musa Nağıyevin qızı Ümmül – banu ilə ailə həyatı qurmuşdur. 1905-ci ildə axırıncı – dördüncü uşaq doğularkən Ümmül – banu vəfat etmişdir. Onun xatirəsinə yeni doğulmuş uşağa anasının adını qoymuşlar. Ümül – Banu 1924-cü ildə vətəni tərk edərək Fransanın paytaxtı Parisdə yaşamışdır və məşhur yazıçı kimi tanınmışdır.
Mirzə Əsədullayev neft satışı ilə əlaqədar müəyyən vaxtlarda Rusiyanın Peterburq, Moskva kimi şəhərlərində yaşamış və rus mədəniyyəti ilə yaxından tanış olmuşdur. Bundan başqa, M.Əsədullayev Avropa ölkələrini də gəzmişdir. Bu onun həm də Avropa mədəniyyətini qavramasına, bir ziyalı kimi formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir. Rus təhsili gördüyü üçün Azərbaycan dilini mükəmməl bilməyən M.Əsədullayev 1912-ci ildə Moskva konservatoriyasında oxuyan Üzeyir Hacibəyovdan (1885 - 1948) ana dilindən dərs almışdır. Ü. Hacıbəyov Parisin Sarbonna Universitetində dərs alan kiçik qardaşı Ceyhun Hacıbəyliyə (1891 - 1962) 1912-ci ildə yazdığı məktubda bu məsələyə toxunur. (―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 4 noyabr, 1988-ci il).
Mirzə Əsədullayevin bir ictimai xadim kimi fəaliyyəti çoxşaxəlidir. Onun sədrlik etdiyi ―Bakı müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti‖ müxtəlif mütərəqqi tədbirlər həyata keçirir və ―cəhalət səltənəti‖ ni dağıtmaq işində fəal mübarizə aparırdı.
Ana dilində dövri nəşrlərin azlığı Mirzə Əsədullayevi bir ziyalı kimi ciddi www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları 54
narahat etmişdir. O, 1915-ci il martın 11-də ―Qardaş köməyi‖ adlı qəzet buraxmağa başlamışdır. Cəmi bir nömrəsi çıxan qəzetdə deyilir ki, əldə olunacaq gəlir hərbzadə müsəlmanlar nəfinə, o cümlədən birinci dünya müharibəsi zamanı çar ordusundakı azərbaycanlılardan ibarət (rus mətbuatında ―Dikaya diviziya‖ adı ilə tanınan) süvari qoşun hissələrindəki döyüşçülərə sərf ediləcəkdir.
Rusiya fevral – burjua inqilabından sonra Mirzə Əəsdullayev 1917-ci il martın 27-də Bakıda yaranmış Milli Müsəlman Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin üzvü seçilmişdir.
1918-ci mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu. Bitərəf Mirzə Əsədullayev həmin il dekabrın 27-də Bakıda təntənəli surətdə açılmış Azərbaycan parlamentinə üzv seçilmişdir. O, Azərbaycan Respublikası Nazirlər şurasının sədri Fətəlixan Xoyskinin (1875 - 1920) 1918-ci il dekabrın 26- da təşkil etdiyi üçüncü hökümət kabinəsində ticarət və sənaye naziri vəzifəsini icra etmişdir. Mirzə Əsədullayev Azərbaycanın xarici ölkələrlə ticarət əlaqələrinin yaradılmasına və yerli sənayenin inkişaf etdirilməsinə ciddi səy göstərirdi.
1919-cu il martın əvvəllərində Fətəlixan Xoyskinin başçılıq etdiyi hökümət kabinəsi istefaya çıxdığı üçün Mirzə Əsədullayev tutduğu vəzifəni tərk etmişdir.
1920-ci ilin mayında Mirzə Əsədullayev həbs olunmuş və qısa müddətdən sonra azad edilmişdir. Həmin il Azərbaycan SSR hökümətindən rəsmi icazə alaraq xaricə gedən Mirzə Əsədullayev ömrünün sonuna kimi (1936) Fransanın paytaxtı Parisdə yaşamışdır. Qəbri şəhərin müsəlman qəbiristanlığındadır. Bu xatirələri atası haqqında Ümül – Banu yazmışdır. Bunu müəllifə YUNESKO –nun əməkdaşı olan Ramiz Abutalıbov göndərmişdir, buna görə müəllif ona öz təşəkkürü və minnətdarlığını bildirir. Mövsüm Əliyev.
www.onlinekurs.az Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları
|