AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- [Maddeyi]-tarix
- Beyt
|
Birinci Şah Abbasın doğum tarixi:
Bəlağətli sairlər onun qiymətli mövlud tarixini Padşahe- həft eqlim (Yeddi ölkə padşahı) [maddeyi-] tarixində hesablamış və bu barədə bir nəzm yazmışlar:
Padşahlıq bağının tazə gülü Elə ki, oldu cahan içrə müqim, İstədi yazə təvəllüd ilini Fələyin hökmü ilə təbi-səlim Nagəhan gəldi qeybdən bir səs Və dedi: "Padşəhe-həft eqlim". 179
O iqbal ulduzunun doğuşundan sonra o əziz gövhəri öz böyük atasının yanına gətirən atası ərz etdi: "Ona qiymətli ad qoymaq şəhriyarın rəyi ilə olmalıdır, siz işarə edin ki, [körpə] həmin adla adlansın". İsgəndər şanlı nəvvabın bir məktubu təsadüfən elə həmin gün gəlib həzrət cənnətməkan şahın xoşbəxt nəzərinə yetişdi. Həmin ləhzələrdə şahın ilham bəyanlı dilində asiman ilhamının bu sözləri təkrarlanırdı:
"Əbbas Əli oldu şire-qazi 179
Maddeyi-tarixin farscası: Novnehale-çəməne padşəhi Ke begolzare-cəhan gəşt moqim, Sale movlude-vey əz kelke-qəza Çon rəqəm kərd həme təb-e səlim, Nagəhan əz peye-tarixəş goft Hatefi "Padşahe-həft eqlim".
252
Sərdəfləre-ləskəre Hicazi". 180
Elə məktub çathaçatda ikən də [şah] müdam bu beyti təkrar etməkdəydi. [Ümumiyyətlə] ədəm yoxluğundan vücud meydanına qədəm basan hər şahzadə üçün dövlət xəzinəsindən (xəzineyi- amere) xalça (qaliçe) və beşik ləvazimatı (yəraqe-məhd) şəfqət olunurdu. Həzrət cənnətməkan şah o səltənət və şəhriyarlıq bağının sərvindən ötrü mübarək dövlətxananın "Çehel sotun" ("Qırx sütun") sarayında olan və öz altına saldığı mübarək xalçasını beşiklə birgə şahzadəyə göndərdi. Sanki o bəyənilmiş (həmide) xasiyyətli zat (Şah Təhmasib - Ş.F.) duymuşdu (mottəsel) ki, o əzəmət və böyüklük bürcünün dürrü tezliklə şahlıq taxtını bəzəyəcək və padşahlıq sarayının canişini olacaqdır. [Anladı ki,] bu şahzadənin dövlət günəşi cah-cəlal məşriqindən görünəcək, şahlıq məqamına vüsal işığı salacaq və gündən-günə güllənən bu dövlətin həmişəbahar gülşəninə tazəlik, paklıq və təravət bəxş edəcəkdir. [Bildi ki,] səltənət və kamkarlıq çəminə yol tapan fitnə-fəsad iti qılıncın zülalı ilə yenidən bahar əyyamının təravətinə bürünəcək, bədxah və bədkar adamlar dövlətin gücü, fikrin istiqaməti, qəlbin fərasəti (fətanət), əqlin qüvvəti və hüsni-təbdir yoluyla öz cəzalarına çatacaqdır. Xülasə, südəmər çağından (hine-reza) səltənət və hökmranlıq əyyamına qədər o həzrətin uca səltənət mərtəbəsinə və var-dövlətə yetişəcəyi haqda qeybdən çoxlu əlamətlər və işarətlər gəlməkdəydi. O cümlədən, həzrət cənnətməkan şah haqqında danışılan rəvayətçilərin dillərindən bir-iki qəribə hadisə söylənilməkdədir ki, onları düzgün sözlü rəvayətçilər (ravi) özləri eşitmişlər. Buna görə də, o həşəmət sahibinin (Şah Abbasın - Ş.F.) mənəvi dərəcələr məqamına yüksəlişi haqqında, sözün uzun çəkəcəyinin fərqinə varmadan, bu səhifədə yazılacaqdır. Onların biri budur: Dövlət və iqbal bağının o yeni doğulan nihalının təvəllüd xəbəri cah-cəlal sarayına çatmazdan qabaq həzrət cənnətməkan şah öz böyük atasının yanında olan o həzrətin (Şah Abbasın - Ş.F) böyük qardaşı Sultan Həsən Mirzəni yanına çağırıb dedi: "Bu gün Herat darüssəltənəsinə bir qasid gəlib xoş bir xəbər gətirəcəkdir. O xəbər mənim və sənin göz aydınlığımıza səbəb olacaqdır". Bu
180 Farscası belədir: "Əbbase-Əlist şire-qazi Sərdəftəre-ləşkəre-Hecazi" 253
sözlərdən sonra qasid gəldi və yazıldığı kimi, o həzrətin təvəllüd müjdəsini gətirdi. İkinci qəribə məlumat isə budur: Əzəmətli qorçilərin biri, o ali mənzilli şahzadənin səadətli təvəllüdündən bir neçə il sonra əmr alıb Herat darüssəltənəsinə getmişdi. Qorçi geri qayıdanda həzrət cənnətməkan şah o bəyənilən sifətli şahzadənin vəziyyəti və mənəvi xisləti barədə sual etdi. O şəxs ağlının azlığından və bilməməzliyindən o həzrət haqqında lazimi qədər düzgün məlumat verə bilmədi. Cəm məqamlı həzrət şah hiddətlə buyurdu: "O qiymətli gövhər haqqında sənin heç bir xəbərin yoxdur. [O şahzadə] bu dudmanın gözünün işığı və çıraq yandıranı olacaqdır". Şah yuxarıda yazılan:
"Əbbas Əli oldu şire-qazi Sərdəftəre-ləşkəre Hicazi"
beytini həmin ləhzə öz mübarək dilinə gətirdi. Hər biri öz istedad və ləyaqətinə (şayəstegi) görə gözəl səltənətə layiq olan bu dudman şahzadələri arasında həmin uca mərtəbəyə ucalma şərafəti yalnız xilafət arxının kənarında bitən həmin sərv tərəfindən bu mərtəbənin yalnız onun qabiliyyət qamətinə uyğun gələcəyi ilə təsdiqləəndi və o əziz körpənin (movludun) ülvi, dünyəvi və mənəvi dərəcələri gözəlliklə cilvələndi. O gözəl amallı şahzadənin yüksəlişi (saderat) barədə hərçənd ki, dərindən düşünmək (xovz) və söz demək uzun çəkər, amma o həzrətin əhvalının əsas cəhətləri (məbadi) haqqında, o cümlədən Xorasan mülkündəki dəyişikliklərə bais olan o qiymətli gövhərin Herat darüssəltənəsində qalması barədə bu kitabda söz demək lazım bilindi. "Günəş kimi səmada parlayan" 181
elmli aqillərə və bilikli alimlərə məlumdur ki, əgər yüksək dayaqlı (əkran) divanın uca səltənət və kamkarlıq mənsəbi [ağıllı bir] dövlət sahibinin adına yazılarsa və məsələnin başlanğıcında (bedayət) müxtəlif çətinliklər (şədayed) ortaya çıxarsa elə bir vəziyyət dövlət sahibinin çətinliklərinin hər biri nəticəsində, dünyadakı zahirpərəstlərin nəzərincə, ruhani əlaqələrin qırılmasına səbəb olar. Amma, müqəddəs zatın (Allahın - Ş.F.) əzəli hikmət və ilahi himayətinin istəyinə görə cahanın o seçilmiş adamı (Abbas -Ş.F.) məkrli və zarərli (məzarr) hadisələrdən elə qorunur ki, bu dünyanın ağıl
181
İfadənin ərəbcəsi: "Kə-ş-şəmsi-s-sarıqəti min-əs-səməi" 254
sahiblərinin heyrətinə səbəb olur, nəhayət məna aləminin uzaqgörən şəxslərinə elə bir gözəl hüsnlü surət dəyir ki, həmin surətdə olan bəyənilməz cəhətlər, (kərahiyyət), yaxud minlərlə elmi hikmət, mülki mənfəət (məsaleh) fəqət əzəli qüdrətin əli ilə əmanət (vədiət) verilmiş xüsusiyyətlərdir. Əziz dövlət sahibi əgər ilahi tərəfindən qorunarsa, dünya zərərindən və əqli dayaz adamların xəyanət (keyd) və qəddarlığından qorunmuş olar
Gər bütün qılınclar birdən çəkilsə, Bir damar da kəsməz Rəbb istəməzsə 182
Bu sözlərin yazılmasından məqsəd şah və Cəm qədir- qiymətli şahzadə, habelə "bütün Allah bəndələri sahiblərinin lütfkarlığı" 183 ilə əlahəzrət zilləllah şahın barəsində söz deməkdir. Fəaliyyətlərinin başlanğıcında bir çox əzəmətli hökmdarlar dünya hadisələrinin çətinliyinə məruz qalmış, nəticədə iqbalm gücü və bəxt ulduzunun köməyi sayəsində sərvərlik meracına yüksəlmiş, "Biz bəni-Adəmlərə qarşı səxavətli oluruq" 184 deyiminə müvafiq olaraq onlar özlərinin uca mətbəbələrinə və böyük məqsədlərinə yetişmişlər. [Şah Abbasın] südəmər çağından və uşaqlığından başlayıb dövlət zirvəsinə merac edən vaxtınadək [Allah-təala] onu ruzigar hadisələrindən, düşmənlərin qəsdlərindən, yağılarn xəyanətindən, haramnəmək adamların qəddarlığından qorumuş, heç şübhəsiz "biz səni xəlifə və ərzin [sahibi] etdik" ayəsinə uyğun 185
müyəssər olmayan mülklər almaq və aləm məsələlərini nizamlamaq kimi vəzifələri qismət etmişdir ki, bu işlər haqqında bu dəftərin zeyl hissəsində yerli-yerində məlumat veriləcəkdir. Onların biri, uşaqlara qarşı olan haqsızlıq və övladın mehriban ata-anasından ayrılmasıdır. Həyatının başlanğıcında və südəmər vaxtında, hələ ömründən bir il
182 Beytin farscası: Əgər tiğe-aləm beconbəd ze cay Nəborrəd rəgi ta nəxahəd Xoday 183 İfadənin ərəbcəsi: "Məzhər lütfi-l-lahi summiyə-ismi ammu həbii həzrət Rəbbi-l-ibad" 184
İfadənin ərəbcəsi: "Və ləqəd kərəmnə bəni adəm" 185
İfadənin ərəbcəsi: "innənə cəəlnəkə xəlifətən və-l-ard" 255
altı ay keçməmişdi ki, o xoşbəxt amallı həzrət öz ata-anasından ayrı düşdü. Bu söhbətin (məqal) bəyanı (təbyin) və bu hadisənin surəti qısa şəkildə belədir: Herat darüssəltənəsində o həzrətin atası və Heratın valisi olan İsgəndər şanlı nəvvab Əbülqalib Sultan Məhəmməd Mirzə ilə lələsi Şahqulu Sultan Yeqan arasında fəsadkar adamların fəsadı ilə vəhşət yarandı və onlar bir-birilərinin rəftarından narazı oldular, ali saraya tez-tez şikayətlə dolu məktublar göndərdilər. Cəm məqamlı həzrət şah bundan sonra onların arasında sülh və barışıq olmayacağını görüb belə qərara gəldi ki, kamkar şahzadə Sultan Həmzə Mirzəni o vaxtlarda səkkiz yaşı olan əyan qardaşı ilə [gələcək] zilləllah şahla birlikdə atasının yerinə Herat darüssəltənəsinə vali vəzifəsinə qoysun, onun alişan atası isə müzəffər məmləkətlər hakimliyinə (hökumət) Şiraz darülmülkünə göndərilsin. Hökm elə beləcə də yerinə yetirildi. Nəvvab Sultan Məhəmməd Mirzə və onun möhtərəm hərəmi bu fərmanı alan kimi sevindilər və şadiman oldular, amma ata, sevimli fərzəndi Sultan Həmzə Mirzədən ayrıldığına görə çox qəmginləşdi. [Belə ki,] gözünün nuru olan o fərzənddən ayrılmaq ata-ana üçün çox çətin idi. Sultan Məhəmməd Mirzə yenidən məktub yollayıb xahiş etdi ki, o əziz fərzənd ata-anası ilə bərk ülfət və ünsiyyət bağladığına görə, əgər ayrı düşərsə, çətin ki, fəraqa tab gətirə bilsin. Elə olan halda Sultan Həmzə Mirzədə nəfsani meyil (əğraz) baş qaldılar və təhlükə yaranar. Heç anası da onsuz yaşaya bilməz. Amma, səltənətin gözünün işığı olan Abbas hələ südəmər olduğundan, dayəsindən başqa heç kəslə ülfət və ünsiyyət bağlamamışdır. Əgər şəhriyar əmr edərsə, onu Heratda saxlasın, Sultan Həmzə Mirzə isə ata-anası ilə birlikdə Şiraza getsin. Həzrət cənnətməkan şalı nəvvab mirzənin istəyi ilə razılaşdı və bu təklifi qəbul etdi. İsgəndər şanlı nəvvab [gələcək] nəvvab ali şahı Heratda qoyaraq, başqa fərzəndləri ilə birlikdə Şiraza yollandı. Yuxarıda yazıldığı kimi, o iqbal gülşəninin fidanının qanuni sultanların taxtgahı olan Heratda qalması xəbəri eşidilən kimi adamlar bildilər ki, səltənət və kamkarlıq bostanının o nihalı iqbal bağında böyüyərək murad meyvəsini dərəcək və dövlətdə kamyab olacaqdır. Elə həzrət cənnətməkan şahın özü də cavan ikən (əhde-səbi) mərhum Süleyman şanlı xaqanın (Şah İsmayılın - Ş.F.) fərmanına əsasən Xorasan səltənətinə göndərilib o gözəl yerdə böyümüşdü və nəticədə qardaşlar arasında qələbə bəxtli İranın səltənət taxtı onun şərəfətli vücudu ilə bəzənmişdi. O həzrətin 256
məşhur övladlarından Xorasana hakim göndərilən hər biri nəhayətdə hökmdarlıq mərtəbəsinə qalxdı. Xülasə, o iqbal sahibi iki yaşında ikən Xorasan məmləkətlərinin uca səltənət və hökmranı kimi öz alişan atasının və mərhum babasının canişini olmaq şərəfinə yetdi, fərmana müvafiq olaraq Şahqulu Sultan ona lələ təyin olundu və lələ qiymətli [gələcək] xosrovun beşiyini öz sədaqət ağuşuna alıb onu böyütməyə başladı. Baş verən hadisələri yazmaqda olan qələm iqbal asimanının bu nurlu şahzadəsinin həyatının başlanğıc illərini yazıb qurtardığı üçün öz iti seyrli qələminin cilovunu başqa şahzadələrlə bağlı hadisələri yazmağa yönəltdi. İsgəndər şanlı nəvvabın dördüncü fərzəndi Əbu Talib Mirzədir ki, cənnətməkan şahın xəstələndiyi ildə o mirzə şanlı nəvvab məhdülyadan doğulmuşdur. Böyük babası vəfat edərkən iki yaşı vardı. O, valideynlərinin tərbiyəsi ilə böyümüşdür. Bu cildin sonunda yazılacağı kimi, rəhmətlik şahzadə Sultan Həmzə Mirzə öldürülən və it ilinə təsadüf edən doqquz yüz doxsan dördüncü ildə (miladi 1586/87) Əbu Talib Mirzə ali divana vəkil təyin edilir. Həmin vaxtlarda dövlət işlərində ixtiyar sahibi olan əmirlərin və dövlət başçılarının, xüsusilə Əliqulu xan Fəthoğlu Ustaclı və Vəli Xəlifə Şamlının oğlu İsmayılqulu xan Topçubaşının məsləhəti ilə o, vəliəhd təyin olundu. Doqquz yüz doxsan beşinci ildə (miladi 1587), donuz ilində, allahın kölgəsi olan əlahəzrət şah təntənə ilə İraqa gedəndə o, irsi səltənət taxtına əyləşdi. Əbu Talib Mirzə özünün kiçik qardaşı Təhmasib Mirzə ilə bir neçə vaxt qalada saxlanıldı. Doqquz yüz doxsan səkkizinci pələng ilində (miladi 1589/90), İsfahanın Təbərrük qalasında yaşadıqları vaxt bəzi əmir və əyanların səyi ilə onların hər ikisinin gözlərinə mil çəkildi. [Məhəmməd Xudabəndənin] beşinci fərzəndi Təhmasib Mirzədir ki, cənnətməkan şahın vəfatından sonra Şiraz darülmülkündə məhdülyadan doğulmuşdur. Böyük babası dünyadan köçdüyü üçün onun yüksək adı ilə (esme-sami) adlandırıldı. O da, qardaşının əmri ilə valideynin lütf və ziyası sayəsində tərbiyələnib böyüdü. Doqquz yüz doxsan üçüncü (miladi 1585/86) xoruz ilində, barəsində gələcəkdə məlumat verəcəyimiz Əmir xan Türkmanın qətlinə görə, təkəli və türkman tayfaları mərhum şahzadə Sultan Həmzə Mirzə ilə münaqişəyə başladılar. Onu Təbrizdən oğurlayıb, İraqa qayıtdılar. Orada onun tərbiyəsi ilə məşğul oldular, həzrət Sultan Həmzə Mirzə ilə döyüşüb məğlubiyyətə uğradılar. Şahzadə 257
həbs olunaraq Ələmut qalasına salındı, sonra isə yuxarıda yazıldığı kimi, İsfahanın Təbərük qalasında öz qardaşı ilə birlikdə kor edildi. İsgəndər şanlı nəvvab Sultan Məhəmməd padşahın hörmətli fərzəndlərinin adları bəyan edildiyindən, indi həzrət cənnətməkan şahın adlı-sanlı və kamkar fərzəndləri haqqında məlumat veriləcəkdir. O həzrətin (Şah Təhmasib - Ş.F.) ikinci fərzəndi İsmayıl Mirzədir ki, o da Musa Sultan Mosullunun qızı Sultanından doğulmuşdur. İsmayıl Mirzə nəvvab Sultan Məhəmməd Mirzənin doğma qardaşıdır. Adlı-sanlı atasının xidmətində böyümüş və daim şəfqətlə tərbiyə olunmaqda idi. Onun da, həyatında şahanə məhəbbət (atefət) nuru parlayırdı. Doqquz yüz altmış ikinci ildə (miladi 1554/55) onu islam məmləkətlərinin seçki adamı (mürtəza) Şah Hemətullah Yəzdi və həzrət cənnətməkan şahın qızı mərhumə Xanış bəyimdən doğulan qızı ilə evləndirdilər. Təbrizin ürəkaçan Şimalabad bağında elə böyük toy etdilər ki, o toy barədə qızılbaşlar arasında [indi də] söhbətlər getməkdədir. O həzrətin böyük atalıq şəfəqqəti sayəsində baş verən həmin şahanə toyda və o şadiman xosrovanə məclisdə çalıb-oynamağa başladılar. O səadətli yığıncağın iştirakçılarının hər biri hal və vaxtın tələbinə uyğun hədiyyələr verdi, sazçalan çalğıçılar və nəğməpərdaz müğənnilər həmin işrət məclisində toplanmış pulun çoxluğu sayəsində öz ehtiyaclarını rəf etdilər. Amma İsmayıl Mirzə bu ali mərtəbənin qədrini bilmədi və şahın şəfqətini qiymətləndirmədi, izzətli atasının xoşuna gəlmədiyi işlərə qurşandı. Həzrət şah o şahzadənin ali sarayda qalmasını məsləhət bilməyərək, doqquz yüz altmış üçüncü ildə (miladi 1555/56) nəvvab Sultan Məhəmməd Mirzəni Herat darülsəltənəsindən orduya çağırıb, İsmayıl Mirzəni Herata göndərdi. Əmrə müvafiq olaraq Əli Sultan Təkəli onu Herata çatdırdı və Sultan Məhəmməd Mirzəni şahın yanına gətirdi. Savucbulaq yaxınlığında Əli Sultan qəzəbə düçar oldu, qorçilər tərəfindən döyülüb öldürüldü. Bu işin səbəbi məlum olmadı. Ola bilsin ki, o, cənab İsmayıl Mirzəni [Herata] apararkən onların arasında bəzi əhd və şərt olmuşdur. Doğrusunu Allah bilir. 186
Mirzənin Xorasandakı davranış tərzi də, şahın xoşuna gəlmədi. Buna görə də, [İsmayıl Mirzənin] mülki və dövlət işləri ilə məşğul olmasından çox vaxt
186 İfadənin ərəbcəsi: "Əl-ilmu ində-l-lahı" 258
keçməmişdi ki, o, həmin vilayətin hakimliyindən çıxarıldı. Hökmə görə Sevindik bəy Qorçibaşı Herata gedərək onu Təbəs və Yəzd yolu ilə geri gətirdi. Elə ki, Savəyə yetişdilər vəkilüs-səltənə olan Məsum bəy Səfəvi onu Savədən Qəhqəhə qalasına, Sultan Məhəmməd Mirzəni isə, yazıldığı kimi yenidən Herata apardı. İsmayıl Mirzə on doqquz il, altı ay, iyirmi bir gün həmin qalada yaşadı. Cənnətməkan şahın vəfatından və Sultan Heydər Mirzənin öldürülməsindən sonra uca hökmranlıq mərtəbəsinə yetişdi ki, bu barədə bu dəftərin "zeyl"ində məlumat veriləcəkdir. Üçüncü fərzəndi Sultan Heydər Mirzədir ki, həzrət cənnətməkan şahın pak zövcələri silsiləsindən olan əyan gürcü qadınından doğulmuşdur. Onun təvəllüd tarixi dəqiq məlum deyildirsə də [bilirik ki,] həzrət cənnətməkan şah vəfat edərkən Sultan Heydər Mirzənin iyirmi iki yaşı vardı. Buna görə də, o, ola bilsin ki, doqquz yüz altmış ikinci ildə (miladi 1554/55) doğulmuşdur. [Heydər Mirzə] təvəllüdündən başlayaraq atasının vəfatınadək ali dərgahda yaşamış və böyük atasının tərbiyəsi və məhəbbəti altında ömür sürmüşdür. Onun atası 187
Sədrəddin xan mötəbər əmirlərdən idi və əmrə görə şahzadənin xidmətində durmuşdu. Həzrət şahın şahzadəyə böyük diqqəti vardı, şahzadə də atasının dediyi kimi hərəkət edirdi. [Şah] ömrünün sonlarında bəzi dövlət işlərinin icrası ilə [əvvəlki kimi] məşğul ola bilmədiyindən, adamlar [müəyyən işlərin icrası üçün] şahzadəyə müraciət edirdilər. Qardaşlarının hamısından hörmətli idi. Buna görə də, şahzadələr və qızılbaş tayfaları içərisində onun qədr-qiyməti gün-gündən çoxalırdı. O həzrətin zahiri əməlləri tam etibar qazandığı üçün o, cavanlıq qüruru və nəfsani təxəyyulata qapılıb [gələcəkdə] özünün vəliəhdlik və şahlıq etməsi qərarına gəlmişdi. Ordunun əksəriyyəti, xüsusi ilə şeyxabənd, ustaclı tayfaları, gürcülər və başqaları onun hakimiyyətə gəlməsini arzulayırdılar. Cənnətməkan şahın ölümündən bir-iki il əvvəl başlayan xəstəliyi dövründə o, hövsələsizlik edib, sufiliyə və sədaqətə zidd olan bəzi hərəkətlərə yol verdi. Yuxarıda, şahın xəstəliyi zamanı baş verən hadisələr barədəki məlumatda deyildiyi kimi, şahzadə bir qədər incik görünürdü. Amma, həzrət şah sağaldıqdan sonra elə bir hərəkət etmədi ki, böyük oğluna qarşı diqqətsizliyini nümayiş etdirə bilmiş
187
"Atası" yox, "atalığı (lələsi)" olmalıdır - Ş.F.
259
olsun. Elə həmin şah lütfkarlığına nail olduğuna görə də, Heydər Mirzə səfər ayının on altısında, doqquz yüz həştad dördüncü ildə (miladi 1576), bu səhifənin zeylində yazıldığı kimi, atasının dəhşətli ölüm hadisəsindən bir gün sonra şəhid oldu. Onun səltənəti barədə alnında yazı olmadığından ömür kitabı bağlandı və belə bir hadisə baş verdi. Heydər Mirzə olduqca əməlisaleh, pəhrizkar və rəhmli idi. Allah məxluqu ilə məhəbbət və mehribanlıqla davranırdı ədalətpərvər adam idi. Onun bir qızdan başqa övladı yox idi. Şah Təhmasibin dördüncü fərzəndi Sultan Süleyman Mirzədir ki, o da pak zövcələrdən biri olan Şamxal Sultan Çərkəsin bacısından doğulmuşdur. Yeri behişt olan atasının vəfatı zamanı onun iyirmi bir yaşı vardı. Həzrət cənnətməkan şah onu hələ uşaqlıq zamanı müqəddəs Məşhədə göndərmişdi. Məşhəd hakimini o şahzadəyə lələ və müəllim də təyin etdilər ki, o, onun biliyinin artması ilə məşğul olsun. [Buna görə də, həmin müəllimə] imam (Rzanın) rövzəsində xadimbaşı* vəzifəsi verildi və o, uzun illər bu vəzifədə çalışdı. Şahvəli Sultan Tatioğlu Zülqədərin müqəddəs Məşhəd hakimliyindən çıxarıldığı doqquz yüz yetmiş səkkizinci ildə (miladi 1570/71) şahzadəni orduya çağırdılar. O, ali dərgaha gəlib öz böyük hörmət-izzətli atasının yanında yaşamağa başladı. Cənnətməkan şahın vəfatından və məqsədi şahzadələri aradan götürmək olan İsmayıl Mirzənin hakimiyyətə gəlişindən sonra onu şahzadənin dayısı olan Şamxal Sultan Çərkəsə verdilər. O da İsmayıl Mirzənin yanında öz etibarını artırmaq naminə Sultan Süleyman Mirzəni aradan götürdü ki, bu barədə İsmayıl Mirzənin taxta cülusunun təsviri zamanı məlumat veriləcəkdir. O Həzrətin beşinci fərzəndi anası gürcü və həzrət şahın kənizlərindən olan qadmdan doğulan Sultan Mustafa Mirzədir. Böyük atasının vəfatı zamanı onun iyirmi yaşı vardı. Cənab mirzənin lələliyi əzəmətli ustaclı əmirlərinə tapşırılmışdı ki, o ustaclılar arasında boya-başa çatdı. Çox qabiliyyətli, bacarıqlı və xoş sima adam idi. Gilanlıların bir neçə üsyanı zamanı Biyəpiş Gilanını almaq üçün onların üzərinə qoşun çəkiləndə cənab mirzə də o yürüşlərə yollanıb qələbə əldə etmişdi. Sultan Mustafa Mirzə əyalət hakimi kimi qoşuna da sahib idi. Mirzənin lələsi Nəzər Sultanın vəfatından sonra onun əvəzinə "əyalət rütbəsinə" yetən Hüseyn bəy Yüzbaşı lələ vəzifəsinə təyin edildi.
260
[Sultan Mustafa] bütün işlərdə Sultan Heydərlə müttəfiq idi. Cənnətməkan şahın vəfatından sonra ustaclı əmirləri Sultan Heydər Mirzəni şah etmək üçün ona birləşib dövlətxanaya hücum etdikləri vaxt cənab [Sultan Mustafa Mirzə] də onlarla birlikdə idi. Sultan Heydər Mirzənin öldürülməsindən sonra onun təbəələri arasında təfriqə düşdüyü zaman cənab mirzə Qəzvindən çıxaraq özünə mülazimlik edən bayat elinə doğru üz tutdu. Hacı Üveys Sultan Bayat onu tutub İsmayıl Mirzənin yanına gətirdi və mirzəni Pirə Məhəmməd xan Ustaclıya tapşırdılar. Ustaclı əmirləri özlərinin xilasını o şahzadənin edam olunmasında görüb, o cavan şahzadəni Pirə Məhəmməd xanın evində həlak etdilər ki, bu barədə İsmayıl Mirzənin padşahlığının təsviri zamanı danışılacaqdır. O həzrətin altıncı fərzəndi [Şah Təhmasibin] bir cariyəsindən doğulan həzrət Sultan Mahmud Mirzədir. Böyük atasının şahlığının sonunda on səkkiz yaşı vardı. O, bir yol Gilan Biyəpişinə hakim təyin olunmuş və Lahicanda yaşamışdı. Gilanlıların düşmənçiliyi və fitnəsinə görə əmrə rəğmən oradan çıxdı, cənnətməkan şahın son dövrlərində Şirvan hakimliyinə təyin edildi. Üveys xan (?) onun lolosi və atalığı idi. Mirzə amma böyük atasının sağlığında sarayda qalıb Şirvana getmədi və rumlu tayfası arasında yaşamadı. 188 [Amma] Üveys xanın oğlanları onun xidmətində idilər. Onlar İsmayıl Mirzənin əmirləri olduqlarından cənab mirzə bu məsələdə onlarla əlbir idi. Aşağıda yazılacağı kimi, İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti zamanı [Sultan Mahmud Mirzə] Məhəmməd Bağır Mirzə adlı kiçik bir oğlu ilə birlikdə öldürüldü. O həzrətin yeddinci fərzəndi mötəbər gürcülərdən Zal bəy Gürcünün bacısından doğulan İmamqulu Mirzədir. O, böyük atasının vəfatı zamanı on dörd yaşında idi. Cənnətməkan həzrət şah onu Biyəpiş Gilanının darülmülkü olan Lahicana vali təyin etmişdi və mirzə orada yaşayırdı. Pirə Məhəmməd xan Ustaclı onun lələsi idi. İsmayıl Mirzənin taxta cülusu zamanı Pirə Məhəmməd Xan Gilandan çıxıb onun görüşünə gedəndə cənab mirzəni də özü ilə götürmüşdü. Mirzə Zəncanrudun Ələnge-Qarabağ adlı yerində qardaşının xidmətinə yetdi. Bir müddət zahirən [qardaşının] mərhəmət və məhəbbəti altında idi. Qəzvin darüssəltənəsində başqa qardaşları kimi ömrünə vida edib axirət dünyasına yollandı ki, bu haqda məlumat veriləcəkdir.
188
Üveys xan rumlu tayfasından idi – Ş.F. 261
O həzrətin səkkizinci fərzəndi Sultan Mustafanın ana bir qardaşı olan Sultanəli Mirzədir. O vaxt 189
on dörd yaşı vardı. O, Gəncədə yaşayırdı və Qarabağ bəylərbəyi İbrahim Sultan Ziyadoğlu onun lələsi idi. İsmayıl Mirzənin [hakimiyyəti] zamanı Qacar ağaları əmrə riayət edib, [onu] orduya gətirdilər. Şahzadələrin öldürülməsindən sonra Qəzvinə gəlib bir müddət qardaşının yanında yaşadı. [Sonra] İsmayıl Mirzənin əmri ilə onun gözləri çıxarıldı. Sultanəli Mirzə bu səhifənin yazıldığı bu vaxtadək sağ- salamatdır və hal-hazırda Allahın kölgəsi olan həzrət şahın 190 lütf və məhəbbət nəzərləri altında hörmət-izzətlə asudə yaşamaqdadır. Doqquzuncu fərzəndi Sultan Əhməd Mirzədir ki, həzrət şah onu "Sultan Əhməd Bağdadi" adlandırırdı. Onun anası cariyələrdən idi. O həzrətin vəfatı zamanı mirzənin on üç yaşı vardı. Əmir Aslan Sultan Ərəşli Əfşar mirzənin lələsi idi və bir müddət onu İsfahanda saxladı. Elə o vaxtlarda 191 o, əmrə görə orduya çağrıldı və öz adlı- sanlı atasının yanında hörmət-izzətlə yaşadı. Əfşar tayfası, xüsusilə ərəşli[lər] İsmayıl Mirzənin tərəfdarları silkinə mənsub olduqlarından Sultan Əhməd Mirzə də lələsi kimi onlara qoşulmuşdu. İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti zamanı o da başqa şahzadələr kimi öldürüldü.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|