AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru avropa siVİLİzasiyasi kontekstiNDƏ

Nəzəri Məktəb və Metodlara Tənqidi Yanaşma.

Bir məsələni özəlliklə bilmək lazımdır ki, Avropada ya­ra­nan bütün yeni metodlar mətnin təbiətinə və ya ən azından mətni yaradan icra ortamının (kontekstin) durumuna görə for­malaş­mış­dır. Yaşamı, kültürü, psixologiyası və həyat dina­miz­mi fərqli olan türklərin sözlü kültür materiallarının həm yaran­dığı sosial mühit fərqlidir, həm də bu mühitin məhsulu olan mətnlər fərq­lidir. O halda fərqli bir dünyagörüşün fərqli meto­dunu qeydsiz-şərtsiz tətbiq etməyin yanlış və səhvləri də hesaba qatılmalıdır.

Tarixi-coğrafi fin araşdırma metodu bütün müsbət cəhət­lərinə baxmayaraq mədəniyyət və kültür dəyişimələrinin gətir­diyi məsələləri, söyləyicinin fərdi xüsusiyyətlərini, üslub və sənətkarlığını, etnik-mədəni təsirləri və s. öyrənə bilmədi.

Müasir metodların başını çəkən formalist metodla şeirin analizində verilmək istənilən informasiyanı, qaynağı, tarixi, yada yazıçının həyatıyla bağlı hər cür qayğını nəzərə almadan, şeirə hər şeydən əvvəl dil materialı kimi baxıldı. Bu mətn paradiqmalı metodların hamısının bəzi fərqlərinə baxma­yaraq sözlü zehniyyətdən (kontekstli) mətnsəl zehniyyətə (kontekstsiz) keçişi kimi dəyərləndirilməlidir. Belə ki, “sözlü anlatımla müqayisədə mətnlər, tək başlarına müstəqil olsalar da heç bir mətn, mətndən xaric ünsürlər olmadan tək başına müstəqil qala bilməz. Hər mətn, bir önmətn (pretext) üzərinə qurulur.”⁹ Əslində hər yeni mətnin formalaşması daha əvvəlki ənənə üzərində yarandığından mövcud olan əski mətndən asılı olmayan tam müstəqil bir mətndən söz gedə bilməz. O halda mətnə əlahiddə bir fenomen kimi baxan formalistlərin və onları izləyən strukturalistlərin ən böyük xətaları da buradadır.

Həm strukturalizm, həm poststrukturalizm, həm də Propp metodu yalnız yazıya – mətnə bağlı düşüncə formasını önə çıxarmışdır. Mətn isə sözlü kültürün min illər boyu for­malaşdırdığı zehnin strukturunu dəyişdirməkdə, insanı da­xili aləmindən uzaqlaşdırmakdadır. Bu metod (ki buna yeni tənqid metodu¹⁰ da deyilir.) hər “mətnsəl sənətin müstəqil, avtoxton bir əsər olduğunu israrla önə sürmüşdür.”¹¹

Sözlü kültürdə ozan, aşıq, nağılçı, ümumiyyətlə söylə­yi­ci canlı icra ortamında qarşısındakı dinləyici kütləsi ilə müna­sibət­də olduğu üçün sənətinin formalaşmaşıb püxtələşmsində on­lara borcludur. Buna görə də şeir və ya nəsir söyləndiyi mü­hitdən qoparıla bilməz. Strukturalistlər və daha çox mətnçilər bunu heç bir zaman nəzərə almamışlardır. Bu gün Azərbay­canda struktur tədqiqlər də bu zəmində boy atmaqdadır ki, icra ortamını nəzərə almadığı üçün folkloru öyrənmədə zərərlidir.

Bunu da demək lazımdır ki, struktur metodun tətbiqçiləri içində 1970-ci illərdə C.Levi Straussun inkişaf etdirdiyi struk­tur analiz metodu daha çox sözlü təhkiyəyə dayanması ilə fərq­lənir.¹² W.Ongun da dediyinə görə¹³ Levi-Strauss sözlü təh­ki­yəni yazılı mətnin süjet xəttinə görə deyil, mücərrət ikili qar­şılaşdırmalara görə bölərək yazı və mətbəə mənşəli hazır, əv­vəl­cədən planlanmış düşüncələrdən qismən də olsa təmiz­lə­mişdir. Ancaq hər nə qədər struktur tədqiq yeni bir metod­la analiz aparsa da mətni mətn edən elementlər kənara bura­xılmış, sözlü kültürün əsas parçaları informasiya yüklü qə­libləşmış deyimlər, söyləyicinin mövzunu tez-tez dağıt­ması, mövzudan kənara çıxmalar, hətta bəzən strukturun pozul­ması və b. bu kimi məsələlər açıklanamamış qalmışdır.

Psixoanalitik metodun isə başlıca səhfi etnik-mədəni sistemlə arxetip kimi yorumladıqları şüuraltı simvolları bağlaya bilməmələridir. Bütün folklor materiallarının zorla fərdi və ya kollektiv şüuraltı simvollarla izah etmək psixoa­na­litiklərin ən zəif nöqtəsidir. Arxetipi öyrənməklə folklor təd­qiqatında irəliyə doğru bir addım atan psixoanaliz məktəbinin zərərli cəhətlərindən biri də, hər bir mətni baş verən hadisələrin şüuraltında qalmış işarəsi kimi görməkdir.

Özəlliklə keçmiş sovet folklorşünaslığında geniş yayılmış semiotik – işarə bilim və ya struktur-semiotik metodun tədqi­qat­çıları ki, buraya Avropada mövcud olan destrukturalist (de­construction) metodu da almak olar, sözlü alt yaruslarla mətn­lərin necə əlaqə içində olduğunu nəzərə almadan müstəqil mətn­­lər üzərində durmakdadırlar. Yazıya keçirilmiş folklor mətn­lərinin folklora xas icra mühitindən qopmadığı bu mətn­lərin heç birinin yazılı mətn olmayıp folklor materiallarının yazıya keçi­rilmiş variantı olduğu bu metodla araştırma aparan­ların diqqət mərkəzində olmamışdır. Bütün nəzəri bazis yazılı mətn (yazılı ədəbiyyat) nəzəriyyəsi təməlində ələ alınmışdır ki, bu da folklorun məna və məqsədini kənarlaşdırmaqla nəticələn­mişdir.

XX əsrdə yaranan metodların çoxu əsasən, mətn para­diqmalı və ya mətn mərkəzli tədqiqatı əsas almışdır. Bu medodların araşdırmalarında mətn avtoxton, onu yaradan və ortaya çıxaran sosial-tarixi mühitdən ayrı, müstəqil bir fenomen kimi qəbul edilmişdir. Ona görə də bəzi fərdi xətalarla bərabər bu metodları birləşdirən ümumi cəhətlər də çoxdur. Mətn pa­ra­diqmalı bütün araşdırmaların ən böyük əksikliyi mətni yaradan elementlərin və ən önəmlisi də kontekstin arxa plana keçirilməsidir. Məsələn, bir misal vermək lazımdırsa deyək ki, oğuz mifini və ya oğuz epik düşüncəsini yalnız mətnə görə təyin etmək oğuzların o zamankı yaşamlarını, mübari­zələrini, siyasi birlik uğrunda verdikləri savaşlarını, dünyaya baxışlarını, cəmiyyətdə tutduqları sosial-hierarşik mövqelərini bilmədən nə qədər doğru olacağı təhmin edilə bilir. Mətnə görə oğuzların həyatlarını, fikir dünyasını öyrənmək ayrı, mətni formalaşdıran həyat tərzləri, estetik düşüncələri, fikir dünyaları ayrı şeydir. Qısacası, mətni poetikləşdirən, estetik gözəlliyi yaradan icra ortamı və də mətnin formalaşmasını şərtləndirən mühit olmadan hər hansı bir folklor hadisəsini anlamak müm­kün kimi görünmür.

Sözlü (şifahi) söyləmə məhsulu olan bir mətnin söylə­yicisi bir yazıçıdan təqlidçi olması, ümumiləşdirmə apara bilmə baca­rığı, təkrarlara yer verməsi, bol sözlü, ənənəyə bağlılığı, inanışı, istiqanlılığı, səmimiliyi, girişgənliyi ilə fərqlənir. Bir başqa mə­sələ W. Ongun da yazdığı kimi yazıçının yazarkən oxucunun ya­nında olmaması, oxucunun da əsəri oxuyarkən yazıçının yanında olmamasıdırsa, sözlü təhkiyədə danışan və dinləyən eyni anda, eyni məkanda qarşı qarşıyadırlar.¹⁴ Bu isə folklorun ən az iki insan tərəfindən (söyləyən-dinləyən) yaradıldığını göstərir.

Bir halda ki, metodların tənqidindən söz açıldı o zaman performans nəzəriyyənin də mənfi tərəflərini demək lazımdır. Hər nə qədər performans metod folklorşünaslığı irəli götürsə də onun da bəzi zəif tərəfləri vardır. Belə ki, qavramların məna­sının daraldılması, bəsitləşdirilməsi kontekstə gərəyindən çox yer verilməsi və s. performans nəzəriyyənin tətbiqində də diq­qətli olmağı göstərir.

Zamanın tələbi bütün hallarda çox vacib məsələdir. XVIII-XIX yüzillərdə Avropada və Amerkada folklor millət­çilik (həm də daha çox romantik millətçilik) anlayışını yaradan, onu inkişaf etdirən bir elm sahəsi kimi ortaya çıxdı. Bu mil­lət­çilik ruhu o qədər güclü idi ki, avropalılar və amerkalılar saxta folklor yaratmaqdan da qaçınmadılar. Məsələn, XVIII yüzilin məşhur İrlandiya qəhrəmanlıq mahnıları (Macphersonun Os­sian əsəri), Alman xalq ədəbiyyatı (Grimm qardaşlarının nağıl­ları), finlilərin qəhrəmanlıq dastanı (Lönnortun Kalevalası) və amerkalıların iri vücudlu, güclü odunçu tipi (James Stevensin Paul Bunyan əsəri) romantik millətçiliğin əsasını qoydu. Bu­nun­la birlikdə folklor savaş zamanı milli ruhu qaldırmağa xid­mət etdiyi kimi, savaşı uduzanları da çox tez bir zamanda təsəlli etməyə kömək etdi. Türk dünyası folkloru da bu missi­yanı yerinə yetirmişdir. Ancaq bizim folklorçular nədənsə bu kimi problemlərə diqqət verməyi ağıllarına da gətirməmişlər.

Əldə olan folklor materialları bizdə millətçiliyi göylərə qaldıran mətnlərin demək olar ki, olmadığını göstərir. Ona görə də türk dünyasının alimləri folklorun millətçilik anlayışını yaratdığını, folklor və millətçilik mövzusunun vacib olduğuna dair araştırmalar yazmadılar. Çox təəssüflə də olsa demək lazımdır ki, folklor bizdə və ümumiyyətlə türk dünyasında siyasəti, ideologiyanı və ən əsası da millətçiliyi heç bir zaman körükləmədi və ya təyin etməyə kömək etmədi. Bəlkə də milli ruhu qaldırmağa, milli kimlik hissini formalaşdırmağa kömək edən mətnlər bilərəkdən toplanmadı. Biz folkloru keçmişin malı kimi gördük. Bu günlə əlaqəsi olduğunu düşünmədik. Ona gah yüksək mənəviyyat, gah da bəsit mətn kimi baxdıq.

Bundan başqa yetmiş illik sovet dönəmində yaranan folk­lor da ideoloji folklor idi. Rus, özbək, qazax, ukrayın və b. xalqların folkloru kimi Azərbaycan folkloru da bu ideoloji folklorun həm nəzəri problemlərindən, həm də empirik məsələ­lə­rindən uzaq qalmadı. Lenin, Stalin, kolxozçu, sovet adamı haq­­qında sifarişlə və süni şəkildə yaradılan fakelor sovet ideo­logiyasına xidmət etdi. Ona görə də Dədə Qorqud kimi dastan qadağan edildi, Koroğlu isə üsyançı ruhuna görə təşviq edildi.¹⁵ Tədqiqatlar da sinfi mübarizə baxımından aparıldı. Müstəqil­lik­dən sonra aradan keçən 20 ildə bizdə yuxarıda sadaladığımız folklor sahələri (ideoloji folklor da daxil) haqqında bir kəlmə də yazılmadı. Ancaq avropalı alimlər burada da bizi qabaqladılar.¹⁶

O halda sürətlə dəyişən dünyamıza ayaq uydurmağa çalışan folklordan bildiyimiz janrların davam etməsini, xalqın içində əvvəllərdə olduğu kimi fəal olmasını arzu edə bilərik, ancaq yaşada bilmərik. Folklorçu yeni janrları və ya janrlaş­maya üz tutan yeni folklor materiallarını öyrənməli, bunların tədqiq metodunu yaratmalıdır. Məsələn, yox olan mifoloji əfsanələrimizin yerini memorat adlandırdığımız yeni bir janr (hələ tam janr ola bilməmişdir) turmaqdadır.¹⁷

İstəsək də istəməsək də uşaq çox kiçik yaşlarından hətta ana qucağında folklorla tanışır. İlk süt əmməklə sözün vasitəsi ilə ağıl oyununa başlayır. Oxşamalar, varsa laylalar, danışıq dilinin özəlliyi, sual-cavablar, sevgi və nifrət sözləri bütün bun­lar uşağın tərbiyəsində folklorun əvəzedilməz rolundan xəbər verir. O zaman yox olan folklordan deyil, şəkil dəyişdirən folklor­dan söz etmək lazımdır. Zamana ayaq uydurmak üçün folk­lorçuların dəyişən dünyamızı, texnologiya ilə gələn yeniliyi yaxşı oxumaları lazımdır. O zaman folklor nədir sualı doğur. Bu suala cavab vermək üçün gözümüzü açıb dünyaya baxma­ğımız lazım­dır. Özünə qapanma, yeniliyə qulaq tıxama bizə zərər gətirər.

Son Söz

Folklor şifahiliyə dayanan mədəniyyət növüdür. Ancaq sözə verdiyi dəyərə baxmayaraq folkor heç də hər şeyi xatır­lmaq, uzaq keçmişdən bu günə qədər var olanları yaşatmaq an­lamına gəlmir. “Sözlü ənənədə yaddaş istədyi anda istənən bil­ginin tapıb çıxa­rılacağı bir anbar deyildir.”¹⁸ Bu anbarda dəyişən, yenilənən, yox olan, yenidən yaranan o qədər material vardır ki… Şifahilikdə yaddaşın işləyişi çox fərqli şəkildədir. Burada keçmişlə bu gün, ölülər aləmi ilə dirilər dünyası, min il əvvəl yaşamış və ya yaşanıldığına inanılan ideal qəhrəmanlarla dinləyənlər iç-içədir, ideal nağıl dünyası ilə həqiqi dünya yan-yanadır, eyni məkandadır. Bilinməsi gə­rə­kən şey simvolların, işarələrin, kodların folklor dünyasını yazılı ədəbiyyatdan ayıran əsas kategoriyaları olmasıdır. Ona görə də öyrəndik­lərimiz öyrənmə­diklərimizə nisbətdə az­dır. Məsələ yeni metodları tədqiqata gətirməkdə deyil, folk­lorun ruhunu bilməkdədir.

Folklorun bir xarakteristik cəhəti də sözlərin ağızdan çıxar çıxmaz yox olub getməsidir. İnsan yaddaşı ağızdan çıxan epik, həm də böyük bir janrı sözbəsöz xatırlaya bilməz. Mə­sələn, Ma­nas kimi bir dastanı bir yox, bir neçə dəfə dinlənilsə belə xatır­lamaq imkansızdır. Söyləyən də söylədiklərini o an, o auditoriya üçün söyləmiş olur. Ancaq bu heç də folkorun ta­mamiylə yox olması demək deyildir. Yox olan sözün etno­qrafiyasıdır, sözün ahəngidir, səslərin ritmidir, informasiya deyildir. Yoxsa folk­lor min illər boyu ağızdan-ağza keçərək günümüzə qədər gələ bilməzdi. Folklorda öyrənmək oxuyaraq, çalışaraq olmaz, usta şagirdlik münasibəti ilə, qulaq asaraq, təkrarlayaraq, özünküləş­dirərək, əlaqə quraraq olur. Xatırlamaq üçün hər söyləyici fərdi olaraq inkişaf etdirdiyi xatırlama va­sitələrindən yararlanır. Bu mimikadan tutmuş, xatırlama sözlə­rinə, nəfəs almalara, durma­lara, əlaqəsi olmayan bir şeylərlə əlaqə qurmağa qədər dəyişə bilən söyləyici labaratoriyasına xas xüsusiyyətlərdir. Sözlü mə­dəniyyətdə şüur aktivdir, hər zaman xatırlama içindədir, hər şey konkretdir, mücərrət heç bir şey yoxdur. Mübahisə, qarşılıqlı danışma, fikir bildirmə, həyəcanlanma, etiraz etmə sözlü mədəniyyətin başlıca xüsusiyyətləridir. Ona görə də söyləyici laborato­riyası folklorçular tərəfindən öyrənilməsi çox vacib məsə­lədir. Bunsuz folklorun yaşam macərasını, dərin hikmətini, sosial funksiyasını bilmək mümkün deyildir. Çünki mədə­niyyət tarixi sözlə, başqa bir deyimlə folklorla başlar, yazılı mədəniyyətlə davam edər. Əslində yazılı mədə­niyyət də sözlü mədəniyyətdən bəhrələnmişdir.

Folklor tədqiqatında bir mühüm problem də xalqın söylədiyi və dinlədiyi mətnə nə ad verməsi, bunlara inanıb inanmaması (bu çox önəmlidir), mətnin rituallarla əlaqəsini bilib bilməməsi, gündəlik həyatda bu söylənən folklor nümunələrinin yeri, dastanlara, nağıllara, əfsanələrə tarix kimimi, yoxsa yalan kimimi baxıldığı, xalqın foklor nümu­nələrinə əyləncə kimimi, yoxsa bir ədəbiyyat kimimi baxışı məsələsidir. Avropada və Amerkada bu sadalanan problemlərə önəm verildiyi və az çox araştırıldığı halda bizdə bunlar əhəmiyyətsiz şeylər kimi öyrənilməmişdir. Bunları öyrənmədən folkloru necə öyrənmək olar?

QAYNAQÇA

Bayat F., Folklorda çağdaş araşdırma metodlarının bazı yönleri hakkında, Milli folklor, 57, Ankara, 2003

Bayat F., Korkut Ata. Mitolojiden gerçekliğe Dede Korkut, Ankara, 2003

Bayat F., Köroğlu: şamandan aşiğa, alptan erene, Ankara, 2003

Bayat F., Türk mitolojik sistemi. Kutsal dişi – Mitolojik Ana, Umay paradigmasında ilkel mitolojik kategoriler – iyeler ve demonoloji, c.2, İstanbul, 2007, s.258-262

Dundes A., Texture, text and context, Southem folklore Quartely, 1964

Levi-Srrauss C., Yaban düşünce, İstanbul, 2002

Miller F.J., Folklor for Stalin: russian folklore and pseudo­folklore of the Stalin era, New-York-London, 1990

Moran B., Edebiyat kuramları ve eleştiri, İstanbul, 2001

Ong W.J., Sözlü ve yazılı kültür. Sözün teknolojileşmesi, İstanbul, 2003

Sanders B., Öküzün A’sı, İstanbul, 2005

«KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»UN AVROPA DİLLƏRİNƏ TƏRCÜMƏ TARİXİ

(ümumi icmal)
Gülsümxanım HASİLOVA
История перевода «Книги Деде Коркут»а на Европейские языки (общий обзор)

«Книга Деде Коркут»а является древним героическим эпосом тюрков, в основном огузской группы. Этот эпос был известен мировой тюркологии начиная с ХIХ века. Исследования эпоса велись параллельно с его переводом. «Книга Деде Кор­кут»а не раз была переведена на Европейские языки. В статье на подробном библиографическом материале ведется обзор переводов эпоса на немецкий, английский, французский, ита­льян­ский и венгерские языки.

Ключевые слова: эпос, «Книга Деде Коркута», перевод, история исследования

The history of translate «Kitabi-Dede Gorgud» on the European languages (general review)

«Kitabi-Dede Gorgud» is the ancient heroic epos of turkis, basically оghuz groups. This epos was known world turkology since the XIX-th century. Epos researches were conducted in parallel with its translates. «Kitabi-Dede Gorgud» instead of time has been translated on the European languages. In article on a detailed bibliographic material conducted the review of translates of the epos on German, English, French, Italian and Hungarian languages.

Keywords: epos, «Kitabi-Dede Gorgud», translate, the history of research
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları (Dastanlar Drezden nüs­xəsində «Kitab-i Dedem Korkut ala lisan-i taife-i Oğuzan», Vatikan nüsxəsində «Hikayet-i Oğuzname-i Kazan Beg ve gayri» adı ilə keçir) uzun zamandır ki, dünya türkoloji elminin heç zaman aktuallığını itirməyən, tükənməz tədqiqat obyekt-lərindən biri və birincisidir. İki əsrlik tədqiqat tarixinə malik bu dastanların tərcümə tarixi də qədimdir. Bəllidir ki, qorqud­şünas­lığın dünya türkoloji fikrində bir istiqamət kimi forma­laşması tarixi 1815-ci ildə alman şərqşünası Henrix Fon Ditsin adı ilə bağlıdır. Prof.F.Mustafayevanın dediyi kimi, «bu da həqiqətdir ki, bütün dünya qorqudşünaslığı görülmüş və görü­lə­cək işlər üçün, ilk növbədə, alman şərqşünaslığına minnətdar olmalıdır» (1, 25). Bu dastanların tərcümə tarixi də elə bu görkəmli şəxsiyyətin adı ilə bağlıdır. Bildiyimiz kimi, 1815-ci ildə H.F.Dits «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»u alman dilinə tərcüməsi ilə birlikdə çap etdirmişdir.

«Kitabi-Dədə Qorqud» elə bir unikal mədəniyyət hadi­sə­si­dir ki, onun tədqiqat tarixi ilə tərcümə tarixi üst-üstə düşür. Hər hansı bir əsər elm aləminə tanınandan sonra tərcümə olunursa, «Kitabi-Dədə Qorqud»un qismətinə tərcüməsi ilə birgə tanı-dıl­maq düşmüdür. Bu da həmin abidənin möhtəşəm­liyini, unikal­lı­ğını bir daha sübut edir.

«Kitabi-Dədə Qorqud» zaman-zaman Avropa, eləcə də dün­ya elmi ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmiş və müxtəlif dil­lərə dəfələrlə tərcümə olunmuşdur. Bu tərcümələr, ilk növbədə, dastanların yayıl­masına şərait yaratmışdısa, digər tərəfdən qor­qud­­şü­nas­lığın daha rəngarəng və bir-birindən maraqlı elmi mü­la­­hizələrlə zənginləşməsinə səbəb olmuşdur. Çünki, «ədəbi-el­mi təcrübə təsdiq edir ki, böyük sənət əsərləri digər mədəniy­yət­­lərlə müqayisədə, onların nəzər nöqtəsində bütün qatları ilə açılır və dərk olunur. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dün­ya xalqlarının dillərinə tərcüməsi və qiymətləndirilməsi təcrü­bə­si sübut edir ki, bu abidənin başqa mədəni kontekstlərdə də­yər­­ləndirilməsinin tədqiqi xüsusi elmi məzmun kəsb edir» (1, 6).

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının tərcümə tarixinə, mən­tiqi olaraq, alman tərcü­mə­lərin­dən başlamaq lazımdır:

I. «Kitabi-Dədə Qorqud» alman dilində.

Bildiyimiz kimi, «Kitabi-Dədə Qorqud»un tam şəkildə alman dilinə çevrilmələrindən öncə Henrix Fon Dits bu eposa silsilə məqalələr həsr edərək onu elm aləminə, türkologiyaya tanıtmışdır – Diez, H.F.. Denkwurdigkeiten von Asien in Kün­sten und wissenschaften. – bd. I-II. – Berlin, 1811-1815. Onun başladığı bu iş sonralar alman alimləri tərəfindən davam et­dirilmiş (V.Qrimm – Wilhelm Grimm. Die Sage von Polyphem, Abhandlungen der Konig. Akad. der Wissenschaften zu Berlin, 1857, 1887; T.Nyoldeke və b.) və dastanların alman dilinə yeni və əsaslı tərcümələri ilə nəticələnmişdir.

Yuxarıda qeyd etdimiz kimi, dastanların alman dilinə tərcüməsi və ümumiyyətlə, tərcümə tarixi «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»un H.F.Ditsin tərcüməsində çap olunmasından başlayır – Diez H.F. Der neuentdeckte oghusische Cyklop, Halle-Berlin, 1815, s.1-105

Prof. F.Mustafayevanın qeyd etdiyi kimi, alman filoloji fikrində dastanların tədqiqi və tərcüməsi Valter Rubenlə yeni mərhələyə qədəm qoyur (1,91). 1944-cü ildə Valter Rubenin kitabı işıq üzü görür - Walter Ruben. Ozean der Mar­chen­strome. Teil I: Die 25 Erzahlungen des Damans (Vetalapan­cavimsati) / Mit Elnm Manhang uber die 12 Erzahlungen des Dede Korkut. - Helsinki, 1944. - 287 s. Bu kitabda müıllif əvvəlcə ümumi məlumatlar vermiş və sonra hər boyun almanca qısa məzmununu vermişdir. Amma bu tərcü­mə­lər əslində həcm etibarilə bir o qədər də qısa deyildir. Məsələn, Prof.S.Sakaoğ­lunun verdiyi məlumata görə, birinci boy 5,5 səhi­fə, ikinci boy 3 səhifədən artıqdır. Amma ən uzun tərcümə Bamsı Beyrək boyunun qısa məzmunudur ki. V.Ruben bu bo­yun məzmununu almanca 22 səhifə həcminə sığdırmışdır (1, 838). Rubenin kitabının sonunda əlavələr bölməsi də vardır ki, burada izahlar və şərhlər verilmişdir.

Dastanların alman dilinə ilk tam tərcüməsi Yoaxim Hayn tərəfindən edilmişdir - Joachim Hein. Das Buch des Dede Korkut. Ein Nomaden epos aus türkischer Frühzeit aus dem oghusischen übersetzt und erlantert von. - Zuriche, 1958, Manesse Bibliothek der Weltiteratur, 368 s. Bu kitab giriş, son söz, tərcümə mətnlərindən ibarətdir. Burada həmçinin tərcü­mə­çi­nin yazdığı izahlar da yer almışdır.

Dastanlar 1995-ci ildə ikinci dəfə tam şəkildə alman di­linə tərcümə olunmuşdur. Bu tərcümə tanınmış ürkoloq Ahmed Şmide tərəfindən edilmişdir – Dede Korkuts Buch. Das Natio­nalepos der Oghusen. Aus dem oghusischen Türkisch von H.Achmied Schmiede. Ministerium für Kultur Verlag Anadolu, 1995, 271 s.

Kitabda tərcümə ilə yanaşı, türk qorqudşünası Adnan Bin­yazarın bu nəşrə yazdığı ön söz, A.Şmidenin özünün ön spzü, habelə nəşrin sonunda, yenə də tərcüməçinin son sözü əks olun­muşdur. Maraqlıdır ki, tərcüməçi ön sözdə Yoaxim Haynın tər­cüməsini də böyük ehtiramla yad edir və Hayn tərcümə­sindən sonra bu dastanlara müraciət edilməməsini də təəssüflə bildirir.

A.Şmidenin bu tərcüməsindən dastanın II boyu prof. Saim Sakaoğlu tərəfindən götürülərək kitabına salınmışdır (2,839)

Sonralar A.Şmidenin tədqiqatları yenidən nəşr olumuşdur. Məsələn - H.Achmed Schmiede. «Kitab-i Dedem Korkut» destanlarının Dresden nüshası. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, 196+155 s.

Biz alman dilində «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının tərcümələrinə geniş yer ayırmaq fikrində deyilik. Çünki uzun illərdən bəri dastanların alman tərcümələrinin yüksək elmi səviy­yədə tədqiqi prof. Flora Mustafayeva tərəfindən aparıl-mış­dır. F.Mustafayeva «Kitabi-Dədə Qorqud»un alman filoloji fikrindəki yeri və alman tərcümələrinin poetikasına dair çox­say­lı elmi tərdqiqatları mövcuddur. Alimin «Kitabi-Dədə Qor­qud» dastanlarının alman nüsxələri ilə birbaşa tanışlığı, mətnin orijinallarına istinad etməsi, habelə, dastanların alman dilinə hələlik sonuncu sayılan tərcüməçisi Ahmed Şmide ilə mövzu ətrafında elmi yazışmaları onun bu işə necə böyük məsuliyyət və həs­sas­lıqla yanaşdığını göstərir.

II «Kitabi-Dədə Qorqud» italyan dilində.

Bildiyimiz kimi, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının ikin­ci nüsxəsi Vatikanda qorunan nüsxədir. Bu nüsxənin faksi­milesi 1952-ci ildə çap edilmişdir – Ettore Rossi. İl «Kitabi-Dede Korkut», Roccinti epico-cavallerechi dei Turchi Oguz. Tradotti e annotati con «Facsimile» del Ms.Vat.Turco, 102. – Citta del Vaticano, 1952. – 364 s. Drezden nüsxəsindən fərqli olaraq 6 boydan ibarət nüsxəni Vatikan kitabxanasından İtalyan türko­lo­qu Ettore Rossi 1950-ci ildə aşkar etmiş (3) və dərhal elm aləminə tanıtmışdır – Ettore Rossi. Un nuovo manasscritto del “Kitabi-Dede Korkut” // «Rivista Degli studi orientalı». – Roma. – 1950. – № 25. – s.34-43

Ərəb, türk, yunan dillərini mükəmməl bilən Ettore Rossi Roma Universietində Türk dili və ədəbiyyatından dərs demiş, Türk dil bilgisi və fars qrammatikası kitabınlarını yazmış (Ma­nuale di lingua turca, Roma, Istituto per l'Oriente, 1939; la Grammatica persiana, Roma, Istituto per l'Oriente, 1947), Vatikandakı digər türk əlyazmalarını tədqiq etmişdir (Elenco dei manoscritti turchi della Biblioteca Vaticana, 1953).

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları barədə məqalələrlə - Ettore Rossi. Osservazioni preliminari per una edirione critica del Kitabi-Dede Korkut // «Rivista Degli studi orientalı». – Roma. – 1952.- № 27. – s.68-73 - çıxış etdikdən sonra Ettore Ros­si dastanları italyan dilinə tərcümə etmiş və 1952-ci ildə 364 səhifə həcmində çap etmişdir. Ettore Rossi tərəfindən «Ki­tabı-Dədə Qorqud» dastanlarının tərcüməsi o cəhətdən əhə­miy­yətlidir ki, burada Vatikan nüsxəsinin faksimilesi, çox əhatəli izahlarla və geniş ön sözlə italyancaya tərcüməsi verilmişdir. Ettore Rossinin girişi 95 səhifədən ibarətdir. Rossi bu girişdə «Kİtabi-Dədə Qorqud» dastanlarına dair 1952-ci ilədək çap olunmuş əsərlərin biblioqrafiyasını vermişdir. Tədqiqatçı bu elmi tədqiqatlarda gəlinən nəticələri vermiş, Drezden nüsxəsi ilə müqayisələr aparmış, 12 boyun qısa məzmununu vermiş, oğuzlar və oğuznamələr, türk ozanları, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının tarixi, oradakı adət və ənənələr, yaşayış tərzi və s. bu kimi məsələləri ətraflı təhlil etmişdir. P.N.Boratavın verdiyi məlumata görə, Ettore Rossi bu ön sözundə özündən əvvəlki tədqiqatlardan,o cümlədən onun (P.N.Boratavın – G.H.) öz əsərlərindən, yetərli dərəcədə faydalanmışdır (4).

Ettore Rossinin tərcüməsi 1992-ci ildə yenidən çap olun­muşdur - Ettore Rossi. İl «Kitabi-Dede Korkut», Roccinti epico-cavallerechi dei Turchi Oguz. Tradotti e annotati con “Facsimile” del Ms.Vat.Turco, 102. – Citta del Vaticano, 1992. – 364 s. (5, 254)