AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda ƏFZƏLƏDDİn dağBƏYİ oğlu ƏSGƏrov

5.2. Şifahi ifadan yazıya alınmış oğuznamələr. De­yil­diyi kimi, Oğuznamə mətnlərinin bir hissəsi birbaşa şifahi ifadan, yəni ozan dilindən yazıya alınmışdır. Belə mətn­lər müəyyən dərəcədə Oğuznamənin şifahi ənənədəki təbii halını əks etdirir. Onlar təkcə Oğuznamənin deyil, ümumiy­yətlə, folk­lor tariximizin öyrənil­məsi baxımından çox böyük əhə­miy­yət daşıyır. “Kitabi-Dədəm Qorqud ala lisani-taifeyi-oğuzan”, Topqapı Oğuznaməsi və “Hazihi-r-risaləti-min kəli­ma­ti Oğuz­na­mə əl-məşhur bi-Atalar sözü” adı ilə təqdim olunan əlyaz­malardakı oğuznamələr şifahi ənənəni əks etdirir.

5.2.1. Dədə Qorqud oğuznamələri. “Kitabi-Dədə Qor­qud ala lisani-taifeyi-oğuzan” adlanan əlyazma öyüd məzmun­lu giriş və 12 oğuznamədən ibarətdir. Bu əlyazma, məlum olduğu kimi, Drezden Kral Kitabxanasında saxlanılır. Buradakı oğuz­na­mələrdən yalnız altısının var olduğu başqa bir əlyazma isə Vatikan kitab­xanasından tapılmışdır. “Dedem Korkudun kitabı” (O.Ş.Gökyay), “Kitabi-Dədə Qorqud” (H.Araslı, F.Zey­­na­lov və S.Əlizadə), “Dede Korkud Kitabı” (M.Ergin) adı ilə oxuculara təqdim olunan kitablar bu əlyazmalara söykə­nir. Onların nəşri ilə də Oğuznamə haqqında elmi təsəvvürlər formalaşmağa başlayır. Bu proses bu gün də davam edir. Sözügedən əlyazmalar əsasında Dədə Qorqud oğuznamələrini nəşrə hazırlayan mətnşünasların giriş və on iki boy haqqındakı fikirləri bu günə qədər aparıcı rol oynayır.

Demək lazımdır ki, mətnşünasların dastan mətni üzərində fədakarcasına çalış­ma­ları şübhəsizdir və onların bu yöndə olan gərgin əməyi ancaq hörmətə layiqdir. Onla­rın Dədə Qorqud oğuznamələrinin bir çox problemlərinə doğru yanaşdıqları da unudulmamalıdır. Bununla yanaşı, bəzi alimlər abidəni yazılı ədəbiyyat faktı, yoxsa şifahi yaradıcılıq məhsulu olması məsə­lə­sində tərəddüd edir, ona gah o, gah da bu müstəvidən yana­şır­lar. Belə görünür ki, araşdırıcı şüurunda mətn haqqında aydın bir təsəvvür yoxdur. Bu baxımdan F.Zeynalov və S.Əli­za­dənin mətnə müna­si­bəti tipik örnək sayıla bilər. Müəlliflər nəşrə hazırladıqları mətnin ön sözündə kati­bin adını çəkərkən mötərizə içərisində “bəlkə də müəllifin?!” sözlərini işlə­dir­lər (63, 22). Ancaq bu “müəlliflərin” dastan mətni üzərindəki haqqı qaranlıq qalır. Əlbəttə, bu münasibət dastanla bağlı məsələlərin dəyərləndirilməsində özünü gös­tər­məsəydi, onları ağartmamaq da olardı. Təəssüf ki, belə hallara tez-tez rast gəli­rik. Nəşrin girişində “Kitabi-Dədə Qorqud” dilində şifahi nitq elementlərinin sıx­lığı, ümumiyyətlə, hər hansı dastana (nağıla, əhvalata) məxsus təhkiyə xarakte­ri­nin hiss olunması vurğulanır (63, 20). Zahirən hər şey yerindədir. Ancaq sual olunur: əgər Dədə Qorqud boyları şifahi şəkildə ifa olunubsa və şifahi ifadan yazıya alınıb­sa, onda mətndə “şifahi nitq elementlərinin sıxlığı” hansı səbəbdən vurğulan­ma­lıdır və ya hansı səbəbdən “dastana (nağıla, əhvalata) məxsus təhkiyə xarakteri” hiss olunmamalıdır? Burada ozandan yazıya alınan mətnin işlənərək “gözəlləşdiril­mə­si” nəzərdə tutulmurmu? Əslində məsələ başqa müstəvidə qoyulmalıdır. Yəni “katib əlavəsi” olaraq dastana yazılı düşüncədən gələn elementlərdən və ya təhkiyə xarakterindən danışmaq olardı. Məqalədə işlənən “müəllif” sözünün əsl anlamı özü­nü belə hallarda büruzə verir. Bununla yanaşı, yazıda bir tərəfdən “qədim oza­nın nitqini təmsil edən ifadələr”dən, başqa tərəfdən D katibinin “özündən əvvəlki katibin” “fərdi dil üslubunu saxlamağa cəhd etməsin­dən” söz açılır (63, 21-22). Buradan görünür ki, mətnin mey­dana çıxmasında ozanın yeri ilə katibin yeri (onun müəllif ola­cağı da zənn olunur) mətnşünasların şüurunda aydın təsəvvür olunmur. Görəsən, ozan yaradıcılığının məhsulu olan Dədə Qorqud boylarında hansı səbəb­dən katibin “fərdi dil üslubu” olmalı idi? Burada ozanla katib arasında mətnin hazırkı vəziy­yətə gəlməsində xidməti olan üçüncü bir şəxsin – “müəllifin” varlığı nəzərdə tutulmurmu? Əgər belədirsə, onda bu üçüncü şəxsin mətnin ərsəyə gəlmə­sində rolu aydınlaşdırıl­malı idi. Bü­tün bunlar mətnin mahiyyətinin aydın şəkildə dərk olunma­masından doğur və burada Dədə Qorqud oğuznamələ­rinə yu­xa­­rıda toxunduğumuz yazılı ədəbiyyat faktı kimi yanaşma mey­li müəyyən rol oynayır.

Dədə Qorqud boylarında anaxronizmdən çox yazılıb. Hətta bəzi müəlliflər dastanı xroniki ardıcıllıqla düzmə təşəb­büsünə də baş vurublar. S.Əlizadə ilkin nüsxədə “anaxro­niz­min” olmamasına inanaraq, bu hadisəni D nüsxəsinin ilkin olmamasının səbəblərindən biri olduğunu vurğulayır (27, 37). Göründüyü kimi, burada D nüsxəsinin “ilkin nüsxəyə” müna­sibətinə folklor müstəvisindən yanaşılır və bu zaman boyların epik strukturu nəzərə alınmır.

Dədə Qorqud oğuznamələrinin hər biri müstəqil dastan­dır və onlar arasında xronoloji münasibət yoxdur. Boylar ara­sında əla­qə bütün parametrləri ilə epik sosium və ona məxsus olan ənənəvi qəhrəmanlar vasitəsilə qurulur. Oğuzna­mələr ara­­sında zid­diyyət fikri onların “Kitab”dakı düzülüşündən doğur və boy­lar ara­sındakı bəzi xroniki ünsürlər də burada az rol oy­na­mır. Yada salmaq istərdik ki, şifa­hi mətn yazıya alınmaq və ya kitab­dan oxunmaq üçün yox, auditoriya qarşı­sında ifaya hesablanmış mətndir. Ozan məclisdən asılı olaraq müxtəlif say­da, müxtəlif ardıcıllıqla, müxtəlif oğuznamələr söyləyə bilər­di. Ona görə də “Kitab”­dakı boylar, onların sayı və ardı­cıl­lığı çoxsaylı variant­lardan biridir. Ozan bir məclisdə üç, baş­qa məclisdə beş oğuz­namə söyləyə bilərdi və “Kitab”a düşən oğuz­namələrdən heç biri söylənən oğuznamələr içərisində ol­ma­­ya bilərdi. Yaxud da “Kitab”dakı oğuznamələrdən üçünü bir məclisdə, beşini başqa bir məclisdə söyləyə bilərdi. Bunun­la yanaşı, ozan ifa zamanı boylar arasında müşahidə olunan bəzi xroniki ünsürləri nəzərə almaya bilərdi. Məsələn, ozan məclisin istəyinə uy­ğun şəkildə Beyrəyin öldüyü XII boyu Beyrəyin boyu deyə biləcəyimiz III boydan öncə söyləyə bilərdi. Auditoriya isə Beyrək haqqında boyun varlığını yadda sax­la­yaraq sakitcə Beyrəyin öldüyü boyu dinləyə bilərdi. Uruzun IV boyda 16 yaşında, XI boyda isə uşaq olması da Oğuznamə məclisini təəccübləndirmirdi. Çünki onun şüurunda boyların sırası anlayışı yox idi. Araş­dırıcı “Kitab”dakı XII oğuz­­naməni sonuncu oğuznamə və ya Oğuz eli haqqında das­tanın sonu kimi anlayır. Ancaq Bög­diz Əmənlə Yetim Qozan arasında qan düşmənçiliyi haqqında oğuznamə ilə XII boy ara­sında özünü göstərən xronoloji ardıcıllıq “Kitab”dakı sonuncu boyun sonun­cu oğuznamə olmadığını göstərir. Həmin boyda Kozan İç Oğuz, Əmən isə Taş Oğuzun sırasında yer tutur. An­caq Hafiz Dərviş Əli Cənginin təsvir etdiyi oğuz­na­­mə­də Bögdiz Əmən ailəsi ilə Qozan ailəsi arasında qan düş­mənçiliyindən və Oğuznamənin bu iki adlı-sanlı qəhrəma­nının ölümündən bəhs olunur. Deməli, sonuncu oğuznamə düşüncəsi “Kitab”dakı so­nuncu oğuznamədən qaynaqlanır.

Boyların “müxtəlif zamanlarda” “müxtəlif ozanların nit­qin­dən qələmə alın­ması” fikrinə də münasibət bildirmək istər­dik (27, 39). Bu məsələ də irəlidə görə­cə­yimiz kimi, “Dədə Qorqud” mətninin anlaşılması üçün əsas nöqtələrdən biridir. Hər hansı bir dastanı bir söyləyicinin ifasında belə iki dəfə eyni şəkildə yazıya almaq mümkün deyil. Belə ki, söyləyici yeni ifa zamanı əvvəlki ifanı sözbəsöz təkrarlamır. O, nəyisə unudur və nəyisə əlavə edir. Bununla bərabər, söyləyicinin variantlaş­dırma imkanları məhduddur. Yəni o, müəyyən ənənə daxilində variant­laş­dırır. Şifahi epik mətn yalnız variant formasında mad­­diləşir və bu variantlar onun yeganə varlıq formasıdır (255; 256). Variantlaşma mətnin ən müxtəlif sfera­la­rında özü­nü göstərə bilər. Epik təhkiyənin leksikasın­dan, qrammati­ka­sından tutmuş, formul, motiv, süjet, personaj kimi epik vahid­lərə qədər hər şey variantlaşa bilər. Mətn “müxtəlif zaman­lar­da” bir ozandan yazıya alınarsa, dərin variantlaş­maya (və ya ver­­siyaya) ümid etmək olmaz. Əgər epik mətn “müxtəlif za­man­­larda” “müxtəlif ozanlardan” yazıya alınıbsa, onda və­ziy­yət dəyişir. Bu halda epik mətnin dərin variantlaşma ehti­malı artır. Müxtəlif ifaçılıq məktəblərinin epik mətnə redak­tələr, dəyişikliklər, əlavələr etməsi adi haldır. Əgər boylar müxtəlif ozan məktəbini təmsil edən ozanlardan yazıya alın­say­dı, “Ki­tab”a düşən boylar öz aralarında bir çox variant fərqləri ilə zid­diyyət yaradacaqdı. Bu ziddiyyət nəinki müxtəlif ozan məktəb­lərindən yazıya alınmış mətnlərdə, hətta mətnlərin yazıya alın­ma­sında böyük zaman fasiləsi varsa, bir ifaçılıq məktəbindən yazıya alınmış mətnlərdə də özünü büruzə verə bilərdi. Ümu­miyyətlə, variantlaşma son dərəcə mürəkkəb bir folklor hadi­sə­sidir və biz bu məsələyə mövzumuz çərçivəsində toxunduq.

Öz-özlüyündə sual doğur. Bir halda ki, boylar “Kitab”da va­riantları ilə veril­məyib, onda “müxtəlif zamanlarda” və “müx­­­­təlif ozanlardan” yazıya alınan bu epik mətnlərdə va­riant­laşma hansı səviyyədə özünü büruzə verə bilərdi? Bu suala ca­vab vermək üçün Topqapı Oğuznaməsi ilə “Kitab”a dü­şən boy­lar arasında özü­nü göstərən bəzi variant fərqlərinə diqqət yetirək.

Dədə Qorqud boylarından bizə tanış olan Baybörə oğlu Bam­sı Beyrək adı Topqapı Oğuznaməsində Baybura oğlu Bəy Barı variantı ilə verilir və aşağıdakı epik titullarla səciyyələn­dirilir:

Van həsarından parlayub uçan,

Altı batman som dəmürü ayağında qıran…

On altı yıl Bayburt həsarında dutsaqlıq çəkən,

Baldırı uzun Baldırşadın haqqın alan… (35, 78)

Həm qəhrəmanın adından, həm də ona aid edilən epik titullardan görünür ki, söhbət Bamsı Beyrək boyunun başqa variantından gedir. Epik titullardan bəlli olur ki, bu variantda “Baldırı uzun Baldırşad” adlı personaj olmuş və ya Beyrək aya­ğına keçirilmiş “Altı batman som dəmürü” qırmışdır. Əgər qəhrəmanın bu variant­dan irəli gələn adı və epik titulları onun iştirak etdiyi başqa boylarda əks olunsaydı, onda “Kitab”da gedən variantla ziddiyyət yaradacaqdı. Oxşar halla başqa bir Oğuznamədə də qarşılaşırıq. Topqapı Oğuznaməsində Basat boyunun maraqlı bir variantı təsvir olunur:

Yeddi yıl Elbürzə səfər qılan,

Qayıb dönən Qıyan Büsat qardaş qanın alan,

İt Dəpəgözü öldürüb Qalın Oğuzda ad qoyan

Urılmış xan (35, 78).

Epik titullardan göründüyü kimi, bu variantda Qıyan Selcük Qıyan Büsatla əvəz olunur. “Kitab”dakı Basatın funk­siyası Urılmış xana keçir. Əgər XII boyu bu variantın yara­dıcısı olan ifaçılıq məktəbinin ozanı söyləsəydi, onda XII boy­da “Aruz oğlu Basat” əvəzinə “Aruz oğlu Urılmış” işlənəcək­di. Ona görə də “Kitab” “müxtəlif zamanlarda” “müx­tə­lif ozan­lardan” yazıya alınmış olsaydı, belə ziddiy­yət­­lərdən yaxa qurtara bilməzdi. Deməli, oğuznamələr “müxtəlif zaman­lar­da” “müx­tə­lif ozanlardan” yox, əgər bir deyilsə, onda eyni ifaçılıq məktəbinin nüma­yəndəsi olan bir neçə ozandan qısa müddətdə yazıya alınmışdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” folklor abidəsidir. Deməli, abidə ilə bağlı problemlər şifahi epik yaradıcılıq müstəvisində araş­dırıl­malıdır. Yəni mətni dəyərləndirərkən şifahi epik mətn, şifahi ifa və şifahi mətnin yazıya alınması məsələləri ilə bağlı biliklər əsas götürülməlidir. Bunlar olmadan “Kitab”dakı oğuz­­na­mələrin mahiy­yə­tini, onun özündə nələri ehtiva etməsi­ni bütün tərəfləri ilə anlamaq mümkün deyil. Ona görə də irəlidə “Kitab”ın mətninə sözügedən müstəvidən yanaşıb onun prob­lemlərinə aydınlıq gətirməyə çalışacağıq.

Şifahi mətn yalnız onun söyləyicisinin can­lı ifası və ya diqtəsi ilə yazıya alına bilər. Onu yazıya almanın başqa forması yox­dur. Deməli, katib dastanı birbaşa söyləyici dilindən yazıya alıb. Görəsən, dasta­nın yazıya alınması prosesi hansı şəkildə gerçəkləşdirilib?

Mətnin sirri mətnin özündədir. Gəlin, mətnin bizə dedik­lərinə inanaq. “Ki­tab”­ın girişindən sonuncu boyuna qədər sə­pə­lən­miş “xanım”, “sultanım” müra­ciət­lə­rindən görünür ki, ozan boyları hansısa bir xanın, sultanın hüzurunda söy­ləyir. V.M.Jirmunski, F.Sümer də məsələyə bu şəkildə yanaşır (196, 535; 115, 381). Burada təəccüblü heç nə yoxdur. Ozanlar oğuz­lar haqqında dastanların – oğuz­namələrin professional söy­lə­yiciləri idilər və onlar, “Kitab”ın girişində deyil­diyi kimi, “eldən-elə, bəgdən-bəgə” gəzərək oğuznamələr söyləyirdilər. Belə məc­lis­lərin birində xan və ya sultan əcdadları olan oğuz­lar haqqında boyları yazıya aldırıb kitab bağlatmaq fikrinə dü­şür. Bu üzdən yanında olan katibə buyruq verir ki, ozanın söylədiyi oğuznamələri yazıya alsın. Bununla yanaşı, mətn ka­tibə yox, xan başda olmaqla auditoriyaya deyilir. Ozanın “xa­nım”, “sultanım” müraciətləri baş­qa cür düşünməyə imkan ver­mir. Deməli, mətn canlı ifa zamanı yazıya alın­mış­dır. Boy­ların belə canlı, təbii olması da elə buradan doğur. Nəzərə alaq ki, epik mətnin ünvanı canlı auditoriyadır və o, canlı auditoriya qarşısında ifa olunarkən təbii halında olur. Ozan qopuzun müşayiəti ilə xanın yuxarı başda oturduğu məc­lisdə boyları ifa etmiş, katib isə ifanın mətnini yazıya almışdır.

Qeyd edək ki, folklorşünaslığın tarixində epik (ümumiy­yətlə, poetik) mətnin canlı ifadan yazıya alınması faktı çox azdır. XX əsrdə yazıya alınmış (və ya dikta­fona köçürülmüş) epik mətnlər folklorçu ilə söyləyicilərin üz-üzə qaldığı vəziy­yətdə yazıya alınmışdır. Bu vəziyyətdə söyləyicinin sərbəst olduğuna və deməli, mət­ni təbii şəkildə deməsinə bel bağla­maq olmaz. Söyləyici bu vəziyyətdə ifa etmə­yə alışmayıb. Mətnin maksimum şəkildə təbii söylənməsi söyləyicinin alışdı­ğı vəziyyətdə ifa etməsindən asılıdır (234, 144-146). Bu ba­xım­dan mətn ən təbii şə­raitdə yazıya alınmışdır. Mətnin canlı auditoriyaya deyilməsi katibin ozana təsir imkanlarını aradan qaldırmışdır. Mətnin yazıya alınmasından xəbərdar olması ozanı təbii halından çıxara bilərdi. Ancaq mətnin canlı audito­ri­yaya söylənməsi ka­tib şəxsiyyətinin neytrallaşmasına səbəb olmuşdur. Katibin ozanın sözünü kəsib yax­şı eşitmədiyi və ya çatdırıb yaza bilmədiyi yerləri soruşmaq imkanı da ola bil­məz­­di. Heç şübhəsiz ki, belə bir cəhd ifanı təbii halından çıxart­maqla mətnin key­fiy­yətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edərdi. Ancaq biz əminik ki, belə bir hal olma­mış­dır. İfanın şirin ye­rində ozanın sözünü kəsən şəxs, ozanla birgə bütün audito­ri­ya­nın əsəbləri ilə oynamaq cəsarətinə sahib olmalı idi. Ömrün­də bircə dəfə canlı dastan ifasına qulaq asan şəxs bizim nə de­mək istədiyimizi anlayar. Bu üzdən ozanın katib müda­xi­ləsin­dən azad olmasına şübhə yeri ola bilməz. Deməli, ozan boyları sərbəst şəkildə ifa etmişdir.

Katib sürətli yazı baca­rığına, iti yaddaşa sahib olsaydı belə, aşağıdakı səbəblər olmadan bu işin öhdə­sindən gələ bilməzdi. Birincisi, dastan qaçaraq şəkildə deyilməmişdir. Onun ağır, ləngərli ritmi bunu aydın şəkildə göstərir. Bunun səbəbini boy­ların həcmcə kiçik olmasında axtarmaq lazımdır. Adətən, həcmcə kiçik dastanlar ağır, böyük dastanlar isə auditoriyanı yormamaq üçün qaçaraq şəkildə ifa olunmuşdur (234, 142). İkin­cisi, ərəb əlifbasında sait səslərin buraxılması katibin işini asanlaşdırmışdır.

“Ki­tab”­ın mətni onun canlı ifadan yazıya alınmasını göstərən faktlarla doludur.

1. Mətnşünasların da etiraf etdiyi kimi, mətndə çoxlu de­fektlər var. Defektləri öz səciyyəsinə görə iki yerə bölmək olar:

a) Buraxılmış sözlər, ifadələr, cümlələr, formullar.

b) Sözlərin səhv yazılışı, hərəkələrin yanlış qoyulması.

Hər iki qəbildən olan defektlərdən mətnşünaslar kifayət qədər bəhs ediblər. Belə defektlərdən birinə münasibət bildirən S.Əlizadə yazır: “Sanki kimsə dastanı ya nəql edir, ya da möv­cud əlyazmasından oxuyur. Eşitdiyini qələmə alan D katibi isə sürətli yazı prosesində bəzi sözləri hiss etmədən ötürür” (26, 235).

2. Bir sözün iki cür yazılışı: məs., Dirsə-Dərsə, marə-mərə və s. Belə hallar canlı ifa zamanı katibin səsin səciyyəsini tuta bilməməsindən irəli gəlmişdir. Bu vəziyyət səsin i-ə və a-ə səs­lərinin məxrəcinə yaxın deyilməsi ilə bağlı olmuşdur. Ona görə də katib səsi iki şəkildə (gah i, gah ə, gah a, gah ə) ifadə etmişdir.

Deyildiyi kimi, boylar yazıya alınan zaman ozan üçün maksimum təbii şərait yaradılmışdır. O, öz sənətinin mahir bili­cisi kimi onun üçün yaradılmış şəraitdən istifadə edərək, xanın və məclisin qarşısında məsuliyyət hissi ilə boyları yük­sək səviyyədə ifa etmişdir. Bunun əksinə olaraq, boyları yazıya alan katib çətin vəziyyətdə qalmışdır. Katibin düşdüyü çətin­liklər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Hər şeydən öncə, katibin çətinliyi onun mətni şifahi ifadan yazıya alması ilə bağlı olmuşdur. Bu vəziyyətdə boylar ancaq tələsik şəkildə yazıya alına bilərdi. Tələsik şəkildə ya­zıya alınan mətni hər hansı bir yanlışlıqdan qorumaq mümkün deyil. Katib tələsdiyi üçün sözləri səhv yaza bilərdi, ifadələri, hətta cümlələri buraxa bilərdi, dumanlı şəkildə yadında qalan­ları özü bildiyi kimi yaza bilərdi və s. Qeyd olunduğu kimi, “Kitab”ın mətnində belə hallar müşahidə olunur.

2. Boyların yazıya alınması işinin məhz katibə tapşırıl­ması. Unutmayaq ki, orta əsr katibinin gördüyü iş əlyazmaların üzünü köçürmək, onları redaktə etmək­dən ibarət olub. Bu üz­dən işin səciyyəsi ilə bağlı olaraq katibin sürətli yazı bacarığı olmaya da bilərdi. Boyları canlı ifadan keyfiyyətli şəkildə ya­zıya almaq üçün sürətli yazı bacarığına sahib olmanın nə de­mək olduğunu xüsusi şəkildə vurğula­mağa ehtiyac yoxdur. Bununla yanaşı, katibin alışmadığı bir işlə məşğul olması şüb­­həsizdir. Yəni o, hər hansı bir əlyazmanın üzünü köçür­mək­lə yox, şifahi ifanı yazı­ya almaq işi ilə məşğul olmuşdur. Orta əsrlərdə şifahi xalq yaradıcılığı örnək­lə­rinin yazıya alınması ənənəsinin geniş yayılmadığı məlumdur. Əks təqdirdə bu gün əlimizin altında Dədə Qorqud boyları kimi canlı ifadan yazıya alınmış yüzlərlə əlyazmalar olardı.

3. Katibin çətinliyi həm də onun yazıya almalı olduğu mətnin xarakteri ilə bağ­lı olmuşdur. Dədə Qorqud boyları qəh­rə­manlıq dastanı olmaqla şifahi epik mətn­dir. Şifahi epik mət­nin xüsusi epik dili olur. Bu dil yalnız epik mətnin özünə xas­­dır. Deməli, Dədə Qorqud boylarına yanaşarkən aşağı­da­kılar nəzərə alınmalı­dır:

a) Dastan qəhrəmanlıq məzmunu daşıyır. Dastanın məz­mu­nu özünəməxsus leksikanın varlığını tələb edir. Bu üzdən boy­lar nəzəri baxımdan leksikasına görə das­tanla sinxron şə­kil­də mövcud olan başqa məzmunlu şifahi epik mətnlərdən fərqlənirdi.

Qəhrəmanlıq üslubunu formalaşdıran epik leksika (topo­ni­mik, etnoqrafik, sosial, tarixi, dini səciyyə daşıyan leksik vahid­lərlə birgə) yalnız boylara məxsus­dur. Burada qarşılaş­dığı­mız poetik formullar sistemi başqa heç bir mətn tipində, demək olar ki, müşahidə olunmur. Bu cəhət dastanın arxaik olması ilə bağlıdır. Bu arxaiklik təkcə müasir mətnşünas və ya oxucu üçün yox, müəyyən mənada öz müasirləri üçün də qüvvədədir. Unutmayaq ki, epik mətn dəyişməyə meyilli oldu­ğu qədər də konservativdir və bu kon­servativlik onun ən müx­təlif laylarında, o cümlədən leksikasında özünü göstərir. Buna inanmaq üçün Dədə Qorqud boylarına nisbətən müasir olan “Koroğlu” dastanının mətninə (xüsusən, qoşma və gəraylı­la­rına) sözügedən kontekstdən yanaşıb, müəyyən müşahidələr apar­maq kifayətdir. Başqa tərəfdən, boyların yazıya alındığı dövr Azərbaycanda və Anadoluda ozan auditoriyasının kifayət qədər daraldığı dövr idi. Sosial sistemin dəyişməsi ilə bağlı olaraq əhalinin daha çox hissəsinin kitab və ya yazı mədəniy­yəti ilə təması güclən­mişdi. Yazı və kitabla ünsiyyətdə olan şəxs kimi katiblə oğuznamələr arasında ögeyləşmə olduğunu güman etmək tamamilə təbiidir. Bundan başqa, boyları ifadə edən epik vasitələr, epik formullar sistemi yüz illər boyu ozan­lar nəsli tərəfindən yaradılaraq formalaşır. Hər hansı bir ozan bu epik vasitələr sisteminin ək­səriyyətini hazır şəkildə ənənə­dən alır və bir çox hallarda me­xaniki şəkildə işlədir. Bu halda epik leksika epik ənənəni ya­şadan ozan üçün belə bəzi hallarda arxaikləşir. Bu baxımdan epik leksikanın zədələnməsi, aşın­ması halları da təbii sayıl­malıdır. Sözü­müz odur ki, mətnşünas, katibin alışmadığı və müəyyən hallarda onun üçün anla­şıl­maz olan bir mətn tipini yazıya aldığını nəzərə almalıdır. Deməli, boyların mət­nində qarşılaş­dığımız “mənasız sözlər” təkcə bu günün mətnşünası üçün deyil, onu yazıya alan katib və hətta müəyyən hallarda mətnin “sahibi” olan ozan üçün də qaranlıq­dır. Ona görə də mətndəki “mənasız sözlərin” mənası ayrıca araşdırmadan sonra aydınlaşa bilər. Ancaq problem təkcə bun­dan ibarət deyil.

b) Söyləyici dövriyyədə olan dastanı özünün mənsub olduğu şivədə söyləyir. Bu üzdən hər bir mətn onu söyləyən söyləyicinin mənsub olduğu şivənin xüsusiy­yət­lərini əks etdi­rir. Deməli, katib ozan şivəsinin xüsusiyyətlərini də yazıda əks et­dir­mək problemi qarşısındadır. Katibin şivə də daxil olmaqla şifahi epik mətnin fo­netik xüsusiyyətlərini yazıda əks etdirər­kən çətinliklərlə qarşılaşacağı şübhəsiz­dir. Şifahi mətnin fone­tik xüsusiyyətlərini yazıda əks etdirmək nəinki orta əsrin katibi üçün, hətta filoloji biliyə sahib olan folklorçu üçün də bir çox hallarda çətin­lik törədir. Bəllidir ki, heç bir əlifba dilin fonetik xüsusiyyətlərini bütün incəlikləri ilə əks etdirmir. Bu üzdən şifahi mətnin fonetik xüsusiyyətlərini yazıda əks etdir­mək üçün xüsusi yardımçı işarələrdən istifadə olunur. Ərəb əlifbası ilə yazılmış mət­nə gəldikdə isə vəziyyət daha da mürəkkəbləşir və burada katibin ozan nitqinin fone­tik xüsusiyyətlərini yazıda əks etdirmək imkanına malik olmaması şübhəsizdir.

Mətnə katib müdaxiləsindən də söz açmaq istərdik. Orta əsrlərin katibi müasir anlamda filoloq deyildi və ona görə də o, şifahi mətnin saflığı naminə ona müdaxilə etməkdən özünü sax­la­maya bilərdi. Şifahi mətnin üzərində müəyyən düzəlişlər etmək duyğusun­dan nəinki orta əsrlərin katibi, hətta şifahi mətnin mahiyyətini anlayan folklorçu belə azad deyil. Bu səbəbdən az-az folklor mətni göstərmək olar ki, ona tərtibçi qələmi dəyməsin. Tərtibçi ən yaxşı halda “xırda düzəlişlər” edərək mətni “gözəlləşdirir”. Şifahi mətnin bütövlükdə ədəbi dilin normalarına salınması halları daha geniş yayılmışdır.

Mətnə əl gəzdirib onu “gözəlləşdirmək” əməliyyatı bir­ba­şa yazılı ədəbiyyatın təsiri ilə bağlıdır. Yazının kəşf olun­ması ilə şifahi söz özünün hakim mövqeyini tədricən yazıya güzəştə getməli oldu. Bu mədəniyyət hadisəsinin cəmiyyətin geniş kütlələrinə sirayət etməsi şifahi ənənənin yerinin daral­ması ilə müşayət olunur. Bu prosesdə şifahi ənənə yazılı ənə­nə­yə təsir etməklə yanaşı, onun təsirinə də məruz qalmışdır. Bu təsir özünü müxtəlif səviyyələrdə göstərir və biz bu yazının çərçi­və­sində bir məsələnin üzərində dayanmaq istərdik. Yazılı ədəbiyyatın yarandığı ilkin dövrlərdə şifahi ədəbiyyatı təqlid etməsi məlumdur. Yazının cəmiyyətdə hakim möv­qeyə keçmə­si ilə bağlı olaraq şifahi ənənəyə münasibət dəyişir. Bu dəyiş­mə nəticə­sində şifahi ənənə özünün əvvəlki urvatını itirməli olur. Şifahi ənənəyə belə münasibət müəyyən hallarda onun özü­nü yazılı ənənəyə bənzətməsi ilə müşayiət olunur və belə­lik­lə, əks proses baş verir (258; 260). Dədə Qorqud oğuzna­mə­lərinin “Dədə Qorqud Kitabı” adı ilə təqdimi şifahi ənənəyə katib münasibətidirsə, oğuzlar haqqında qəhrəmanlıq dastan­larının “Oğuznamə” adlanması şifahi ənənəni yaşadan ozanın müna­sibətidir. Hər iki adın yazı ənənəsindən gəlməsi şübhəsiz­dir. Oğuzlar haqqında söylədiyi nəğmələrə (ozmaqlara) “na­mə” adı verərkən ozan yazılı ədəbiyyat ənənəsini təqlid etmiş, bununla da söylədiyi mətnin urvatını “artır­mışdır”. Bu halda yazı və kitab mədəniyyətinin qoynundan çıxmış katibin yazıya aldığı şifahi mətni “gözəlləşdirmə” təşəbbüsündə olmamasına heç kim zəmanət verə bilməz. Ən nəhayət, unutmaq olmaz ki, boyların yazıya alınması qərarı məhz yazı mədəniyyətinin təsiri ilə verilmişdir.

Həqiqətən də, katibin bir neçə yerdə ozan mətninə kobud şəkildə müdaxilə etməsi inkarolunmazdır. Belə müdaxilələrdən ikisi “Kitab”ın girişində özünü göstərir. Ozan Dədə Qorqud dilindən söylədiyi soylamaları qurtarır. Bundan sonra qarıların “dür”lərinə keçir. Qarıların “dür”lərini sadalamazdan öncə mətn­də “ozan aydır” cümləsi qeyd olunur. Məlumdur ki, ozan şifahi ifa zamanı “ozan aydır” cüm­ləsini işlədə bilməzdi. Bu yerdə katib müdaxiləsi ozanı danışdığı mətnin qəhrə­manına çevirir. Ozan qarıların “dür”lərini sadalayandan sonra, onların hər biri­nin ayrılıqda səciyyəsini verir. Cümlə belə başlayır: “Ozan, evin_ı, tayağı oldır ki ...” (41, 33). Yenə də cümlənin əvvə­lində ozan sözü işlənir və təhkiyənin ozana məx­sus olması vurğulanır. Katibin mətnə müdaxiləsi təhkiyədə qırıqlıq gör­mə­sin­dən doğur. Ozan Dədə Qorqud dilindən söylədiyi soyla­malar qurtarandan sonra, təhki­yənin sonrakı hissəsinə keçir. Katib bu hissənin Dədə Qorquda yox, ozana məx­sus olmasını vurğula­maq üçün “ozan aydır” cümləsini işlədir. Növbəti cüm­lədə ozan sözünün təkrar olunması yenə də oxşar ehtiyacdan törəyir. Beləliklə, ka­tib mətnin içərisində təfsir verir. Vatikan nüsxəsinin katibi Drezden nüsxəsinin katibinin “səhvini” düzəldərək sözügedən hissənin də Dədə Qorquda aid olduğunu vurğu­lamaq üçün “ozan aydır” cümləsinin əvvəlinə “Dədə Qorqud dilin­dən” ifadə­sini əlavə edir (72, 74). Bundan sonrakı cümlədə ozan sözünün əvvəlinə sözügedən ifadəni artırmağa ehtiyac qalma­yıb. Xatırlatmaq istərdik ki, H.Araslı, O.Gökyay və M.Ergin də V katibinin mövqeyində dayanaraq “Dədə Qorqud dilindən” ifadəsini əsas mətnə çıxardıblar. İstər katib­lə­rin, istərsə də mətnşü­nas­ların əlavələrinin artıq olduğunu vurğu­lamağa ehtiyac yoxdur. İfaçı ozan lazım bilsəy­di, katib­lərin yazılı düşüncədən doğan əlavəsini şifahi epik ənənədən gələn formullarla (Məsə­lən, “Dədə Qorqut bir dəxi soylamış”, “Dədə Qorqut genə soyla­mış, görəlim, xanım, nə soylamış” şəklində) ifadə edərdi. Deməli, sözügedən hissə, D katibinin qeyd etdiyi kimi, ozan dilindən deyilir. Ancaq D katibinin “ozan aydır” əlavəsi olma­saydı da, mətnin quruluşundan bunu anlamaq olardı.

Katibin mətnin içərisində təfsirlə məşğul olması bununla bitmir. Birinci boy­da üç yerdə katib təfsiri olaraq soylama sözü işlənir. Birinci dəfə boylarda soyla­ma­ya ənənəvi keçid səciy­yəsi daşıyan “soylar, görəlim, xanım, nə soylar” və “aydır” formullarının, ikinci dəfə “Xan qızı, yerimdən turayınmı?” komponenti ilə baş­layan soylamadan öncə gedən “soyladı” və “aydır” formullarının arasında işlə­nir. Həmin söz üçüncü dəfə “salqum-salqum tan_ı yelləri əsdigində” soylamasından öncə işlənir (41, 35, 37). Bu soylama həmin boyda təkrar olunur. Birinci dəfə “soy­la­­mış, görəlim, xanım, nə soylamış” formu­lundan sonra işlənir. İkinci dəfə bu for­mu­lu, sadəcə olaraq, soylama sözü əvəz edir (41, 34, 37). Sonuncu halda katib ya şifahi ənənədən gələn “soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış” formulunu ataraq onu soylama sözü ilə əvəz etmiş, ya da ozanın və ya mətni şifahi ifadan yazıya alan ilk katibin burax­dığı boşluğu doldurmuşdur. Hər üç yerdə soylama sözü yazı düşüncəsindən gəlmişdir. Bu əlavə orta əsrlərə aid müxtəlif məzmunlu əsərlərdə şeir parçasından öncə mətndə şeir sözü­nün yazılmasına bənzəyir və birbaşa orta əsr nəsrinin təsiri ilə bağlıdır. “Soylar, görəlim, xanım, nə soylar” və “aydır” for­mu­lu­nun arasında soylama sözünün işlənməsi açıq şəkildə şifahi təhkiyənin strukturuna ziddir. Katib bu əla­və ilə ozan təhkiyəsinə təfsir verməklə irəlidə deyiləcək hissə­nin şeir olduğunu anlatmaq istəyir. Görünür, ifa prosesində soylamaya giriş formu­lu­nun az-çox davamlı olduğunu görən və ya ifanın və mətnin formasından baş çıxa­ra bilməyən katib oxucuya bələdçilik etmək iddiasından əl çəkmişdir.

Yuxarıdakı qeydlər kontekstində katibin mətnə kobud şəkildə müdaxilə etdiyi aydın görünür. Əgər aydın müşahidə olunan müdaxilə faktı varsa, mətnin başqa yerlərində də katibin qələmi farağat qoymasına zəmanət yoxdur. Məsələn, katib epik mətnin dili üzərində özünün dünyagörüşünə və ya “Kitab”ın auditoriyasının dil-şivə xüsusiyyətlərinə uyğun dəyişikliklər apara bilərdi. Bəlkə sözlərin yazılı­şın­dakı mən-bən, min-bin, axşam-aqşam, ox-oq, kimi-kibi və s. fərqlərə (63, 28) bu müs­tə­vidən baxaq? Ozanın mətni iki şivədə deməsi mümkün deyil. Bu fərqlər katibin mətni mənsub olduğu auditoriyanın şivəsinə uyğunlaşdırma cəhdindən doğmurmu? İnanırıq ki, dastan mətnində qarşılaşdığımız fonetik variant­lılıq, leksik və morfoloji sinonimlik məsələsi bu müstəvidən araşdırılsaydı, maraqlı elmi nəticələr ortaya çıxardı.

Burada V.M.Jirmunskinin mətnə katib əlavələri ilə bağlı bir fikrinə münasibət bildirmək istərdik. Müəllif “mətn boyu səpələnmiş bayağı izahların” mətnin “tər­tib­çisinə” məxsus olma­sını güman edir (196, 629). Söhbət “Ol zəmanda, bəglə­rin_ı alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcəb olurdı”, “Oğuz zəmanında bir yigid ki, evlənsə, ox atardı. Oxu yerdə düşsə, anda gərdək dikərdi” və s. kimi mətnin içərisində özünə yer alan haşiyələrdən gedir. Qeyd edək ki, belə haşiyələr dastan mətnində çox işlənir. “At ayağı külük, ozan dili çevik olur”, “Dərin olsa, baturdır, qalabalıq qorxudır”, “At işlər, ər ögünür”, “Yayan ərin_ı umırı olmaz” və s. kimi formullar bu qəbildəndir. Qeyd edək ki, belə haşiyələr epik təhkiyə üçün qanunauyğun haldır. Onları “tərtibçi” qələmi ilə bağlamaq epik mətnin canlı ifası ilə təmasda olmamaqdan irəli gəlir. Məsələ bundadır ki, belə haşiyələr folklorşü­nas­lıqda uzun müddət “artıq” sayılmış və nəşr zamanı mətndən çıxarılmışdır. On­la­rın epik təhkiyədə az-az görünməsinin səbəbini də burada axtarmaq lazımdır…

“Kitab”dan danışarkən D nüsxəsinin qaynağı məsələsindən yan keçmək olmaz. Qeyd etmək istərdik ki, D nüsxəsinin ozandan deyil, ozan ifasından yazıya alınmış qaralamadan köçürülməsi ehtimalı çox yüksəkdir. Məsələ­yə bu şəkildə yanaşma, hər şeydən öncə, mətndə açıq şəkildə müşahidə olu­nan ko­bud katib müdaxilələrinə əsaslanır. Bununla yanaşı, mət­nə katib müdaxilələrinin yal­­nız qeyd olunanlardan ibarət olduğunu düşünmürük. Ozan ifasından yazıya alı­nan mətndə katib müdaxilələrinin olmasını düşünmək inandırıcı deyil. Sürət­li yazı prosesində katibin mətn üzərində müəyyən düzə­lişlər etməyə zaman baxımından im­kanı ola bilməzdi. Belə düzəlişlər etmək üçün mətni diqqətlə oxumaq və onun “yan­­lışlıqlarını” görmək lazım idi. Bəzi sözlərin qalın hərflərlə yazı­lışı da buraya da­­xil edilməlidir. Bəllidir ki, sözlərin qalın hərflərlə yazılışı xüsusi səy tələb edir. Ən nəhayət, əlyazmanın kifayət qədər səliqəli olması da belə düşünməyə əsas verir.

Bu fikrin əleyhinə olan yeganə fakt canlı ifa zamanı ya­zıya alınan ilkin nüs­xə­də katibin yaza bilmədiyi yerlərin D ka­tibi tərəfindən düzəldilməməsidir. Doğru­dan da, giriş və birinci boyda düzəlişlər etmiş katib hansı səbəbdən açıq müşa­hidə olu­nan defektləri düzəltməmişdir? Bu suala cavab vermək çə­tindir. D mətninin necə tərtib olunması haqqında bizim heç bir təsəvvürümüz yoxdur. Gəlin nəzərə alaq ki, D nüsxəsini, qara­lamadan bir katib deyil, bir neçə katib köçürmüşdür. Bu hal­da hər katibin öz səviyyəsinə uyğun şəkildə mətnə yanaş­ması tə­bii­dir. Düşün­mək olar ki, açıq katib müdaxiləsinin hiss olun­duğu hissələr bir katib, defektli his­sə­lər başqa katib (və ya ka­tiblər) tərəfdən köçürülmüşdür. Bununla yanaşı, düşün­mək olar ki, D katibi, irəlidə görəcəyimiz kimi, V katibindən fərqli ola­raq, ozan ifa­sı zamanı katibin yaza bilmədiyi yerləri düzəlt­mək məqsədini qarşıya qoymayıb. Unut­mayaq ki, mətn üzə­rində düzəlişlərin xarakteri qarşıya qoyulan məqsəddən asılı­­dır. Ən nəhayət, sözügedən məsələ barədə M.Erginin mətnə sonradan edilən əlavələr haqqında fikrini də nəzərdən qaçır­maq olmaz (79, 68). Bu barədə olan sözü­müzü tamamlayarkən, onu da de­məyi lazım bilirik ki, D nüsxəsinin qarala­ma­dan deyil, qara­la­madan köçürülmüş nüsxədən yazıya alınması ehti­malı da unu­dulma­malıdır. Bu halda D nüsxəsi katibinin dayan­dığı qaynağa sadiq qalması və ya ona sərbəst yanaşması haq­qın­da aydın bir təsəvvürümüz yoxdur. D nüsxəsində özü­nü gös­tərən katib mü­daxilələrinin onun dayandığı qaynaqdan gəl­məsi də müm­kün­­dür. Bu problemlərin aydınlaşdırılması xüsu­si araşdırma tələb edir. Onların folk­lor müstəvisindən öyrənil­mə­si qorqudşü­nas­lığın inkişafına əhəmiyyətli dərə­cədə yardım edərdi.

V nüsxəsinin şifahi qaynağı məsələsinə də toxunmaq istərdik. Qeyd edək ki, epik yaradıcılıq müstəvisindən yanaşdıqda V nüsxə­sində variant fərqi yoxdur. Beyrəyin kafir qızını alıb gətirməsini variant fərqi kimi götür­mək olar­dı. Ancaq toy mərasimində kafir qızına “yer verilmə­mə­sindən” görünür ki, sözü­ge­dən cümlə V katibinin qələminə məxsusdur. Bununla yanaşı, V nüsxəsinə katibin etdiyi əlavə və dəyişik­likləri çıxmaq şərti ilə nüsxələrdə epik təhkiyənin leksik və qrammatik baxımdan eyniliyi hər iki nüsxənin eyni ifaya dayandığını göstərir. F.Zeynalov və S.Əlizadə “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1988-ci il nəşrinin girişində V nüsxəsinin şifa­hi qaynağa malik ola biləcəyi ehtimalını irəli sürərək yazır­lar: “V-də bəzən elə ifadələrə rast gəlinir ki, onlar katibin deyil, qədim ozanın nitqini təm­sil edir. Yəni düşünmək olmaz ki, “hər bir əlavə söz və ifadə” V katibinin öz qələ­mi­nin məh­suludur. Məgər bu faktın özü sübut etmirmi ki, V nüsxəsi D-dən köçü­rül­­məmişdir. Yaxud hər iki nüsxə üçüncü bir nüsxə­dən köçürülə bilməzdi…” (63, 21). Göründüyü kimi, cümləsini üç nöqtə ilə bitirməsinə baxmayaraq, müəlliflərin fikrini anla­maq olur. Aydın olur ki, onlar V nüsxəsinin başqa bir ozandan yazıya alın­ması fikrindədirlər. Müəllifləri belə düşünməyə va­dar edən V nüsxəsində olub, D nüsxəsinin uyğun yerində olma­yan poetik formullardır. İrəlidə bu formulların qayna­ğın­dan bəhs olunacaq. Hələlik, onu xatırladaq ki, S.Əlizadə başqa bir məqa­lə­sində hər iki nüsxənin üçüncü nüsxədən köçürülmə olduğunu göstərməklə bu fikrindən imti­na etmişdir (27, 42-43). Deməli, mətnşünaslar V nüsxəsinin şifahi qaynağa malik olmaması məsələsində israrlıdırlar. Bu baxımdan O.Ş.Gökya­yın V nüsxəsinin D nüsxəsindən qədim olması haqqında fik­rinə də toxunmaq istərdik. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu dola­yısı ilə V-nin şifahi qaynağa malik oldu­ğunu təsdiq etmək­dir. Müəllif V-nin poleoqrafik xüsusiyyət­lərini nəzərə alaraq bu fikri söyləmişdir (82, 3-4). M.Ergin V-nin hərəkəli yazısı­nın hərəkəsiz yazı dövrünün (XVI əsrin) məhsulu olduğunu göstərməklə məsələyə aydınlıq gətirmişdir (79, 68). Bununla bir­gə, məsələyə belə yanaşma şifahi epik yaradıcılığın xüsu­siyyətlərini nəzərə almamaqdan törəyir.

M.Ergin V nüsxəsinin D nüsxəsindən köçürülməsini ehtiyatla dilə gətirərək yazır: “Gerçəkdən Vatikan nüsxəsinin Drezden nüsxəsi ilə çox yaxından bağlı olduğu anlaşılmaq­da­dır. Nüsxələrin qarşılaşdırılması zamanı ortaya çıxan ip ucları iki nüsxənin bir-biri ilə bağlı olduğuna şübhə yeri qoymur. Ən azı hər iki nüsxənin ortaq bir nüsxəyə dayandığını qəbul etmək gərəkdir. Biz daha irəli gedərək Vatikan nüsxəsinin Drez­den nüsxəsindən alındığını irəli sürə biləcəyimizi söyləyəcəyik” (79, 68). Bizim şifahi mətnə katib əlavələri ilə bağlı müşahi­dələrimiz müəllifin tamamilə haqlı olduğunu göstərir.

Biz yuxarıda D katibinin şifahi mətnə beş yerdə əlavələr etdiyini göstərdik. D nüsxəsində sözügedən katib əlavələri V nüsxəsində də təkrar olunur. Birinci halda V katibi məsələyə adəti üzrə, “orijinal yanaşaraq” “ozan aydır” cümləsinin önünə “Dədə Qorqud dilindən” ifadəsini artırır və bununla da özünə­məx­sus şəkildə D katibinə qarşı çıxır. Yəni həmin epizodun ozana yox, Dədə Qorquda aid olduğunu vurğulayır. Növbəti cümlədə ozan sözü D nüsxəsində necə gedibsə, V-də də eləcə təkrar olunur (72, 76). V katibi D katibinin mətnə yamadığı soylama sözünün ikisi­ni lazımsız bilərək atır (72, 79). Hər iki halda D nüsxəsindəki soylamaya keçid for­mu­lunu da öz zövqünə uyğun şəkildə dəyişir. Üçüncü halda D nüsxəsində soyla­maya keçid formulu işlənmir. Bu formulu soylama sözü əvəz edir. Bu üzdən V katibi D-nın təklif etdiyi variantı qəbul edərək soylama sözünü işlətməyə məcbur olur (72, 84).

Beləliklə, Drezden nüsxəsində olan beş katib əlavəsindən ikisinin Vatikan nüsxəsində də təkrar olunması, birinin isə redaktəyə məruz qalmış şəkildə təqdim olunması bu nüsxənin Drezden nüsxəsindən və ya onun surətindən köçürüldüyünü göstərir.

V nüsxəsinin D-dən köçürülməsi haq­qın­da istər M.Erginin, istərsə də bizim göstər­diyimiz dəlillər hələ problemin həll olunması demək deyil. Bunun üçün yalnız V nüsxəsinə məxsus sözlərin, ifadələrin, formulların, cümlə­lərin qaynağı tapılmalıdır. M.Ergin onları katib qələmi ilə bağ­la­yır (79, 68). Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu bizi ortaya çıxan müəyyən sualların qarşısında aciz qoyur. Məsələn, şifahi ənə­nə­­­dən gələn formullar araşdırıcının qarşısında dayanır və o, haq­lı olaraq onların katib qələ­mi ilə bağlı olmasına şübhə ilə yanaşır (63, 21). Problem katib əlavələrinin şifahi ənənədən gə­lən elementlərinin qaynağı üzərindədir. Onu öyrənmədən mə­sələ həll olunmuş sayılmaz. Ancaq biz, ümumiyyətlə, V nüs­xəsin­dəki katib əlavələrinin səciyyəsinə diqqət yetirmək istə­yirik. Bi­zi maraqlandıran məsələ də bu kontekstdə izah olunacaq.

V nüsxəsindəki katib əlavələrini, əsas etibarilə, aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. V katibinin əlavələri bir çox hallarda yazı təfəkkü­ründən (müəllif təhkiyə­sin­dən) irəli gəlir. Katib öz düşüncəsinə görə mətnin yarımçıq olan yerlərini tamam­layır, əlavə cümlələr artırmaqla təsviri genişləndirir, epik formullara əlavə sözlər və ya ifadələr artıraraq konkretləşdirmə işi aparır və ya “ritmi bərpa edir”, müəl­lif təhkiyəsi ilə formulu birləşdirir və s. Belə hallar şifahi epik təhkiyənin strukturu ilə ziddiyyətə girir. Bu qəbildən olan bəzi örnəklərə diqqət yetirək.

Boylarda təsvir olunan hadisəyə “kənar müdaxilə” əksər hallarda “bu məhəl­də” ifadəsi ilə başlayır (41, 49, 66, 91, 120). D nüsxəsinin III boyunda “Bu məhəl­də Qalın Oğuz bəgləri yetdi, xanım, görəlim, kimlər yetdi” formulundan öncə, V nüs­xə­sinin katibi yazı düşüncəsindən gələn “Məgər bu tarafda oğuz begleri Kazanın kaziyyesini işidib Kazanun ardına düş­müş­lerdi” cümləsini əlavə edir (72, 111-112). (Vatikan nüsxə­sindən verilən misallar M.Erginin transkripsiyasına əsas­la­nır). Belə sadə geniş cümlələr boylara məxsus epik təhkiyənin üslu­buna ziddir. Bun­dan başqa, boylarda ənənəvi olaraq sözü­gedən vəziyyətdə “bu məhəldə” ifa­dəsi ilə başlayan formul (və ya onun variantı) işlənir. Burada yazı düşüncəsin­dən gələn mü­daxilə üzdədir. Təsadüfi deyil ki, IV boyda V katibi sözügedən formuldan öncə mətnə müdaxilə edərək mürəkkəb quruluşa malik ağır bir cümlə işlətmişdir: “Bunlar bunda bu yanada oğuz begleri işitdiler kim, Kazan begün (oğlı) kafirde tut­saq olmış, Kazan ardınca gitmiş, begler dahi Kazanun ardına düş­di” (72, 174). Belə ağır cümlələrin boyların üslubuna uyğun olma­masını görmək o qədər də çətin deyil.

III boyda Beyrəyin adqoyma mərasimi D nüsxəsində “Qalın oğuz bəglərini çağırdı, qonaqladı” cümləsi ilə başlayır (41, 54). V katibi cümlənin mübtədasını (“Bay­börə”) və zərf­liyini (“haman”) bərpa edəndən sonra belə bir cümlə işlədir: “Oğlı­nun kıssasını arz eylədi, cümlə bəgler istihsān itdiler” (72, 121). Bu cüm­lənin yazı düşüncəsindən gəlməsi və deməli, epik təhkiyənin üslubuna yad olması aydın görünür. Bundan başqa, bu təfsilatlar epik təhkiyənin təbiətinə xas deyil. Belə yamaqlar istər-istəməz orta əsr nəsrini xatırladır.

D nüsxəsində “Öyləyədəncə gəzdi” (41, 33) cümləsi V nüsxəsində “Sabahdan öyleye degince gezdi” şəklində düzəl­dil­mişdir (72, 76). Katib sabahdan sözünü artırmaqla cümlədə ifa­də olunan fikri guya konkretləşdirmişdir. Yenə də “Dirsə xan yerindən uru turdı” (41, 34) cümləsinə V nüsxəsində Dirsə xan sözündən son­ra haman zərfliyi artırılmışdır (72, 79). Burada ha­man sözünün yamaq olması uru turdı felinin anlamı ilə təsdiq olunur. Həmin boyda “Səndənmidir, məndənmidir tən_ıri-təala bi­zə bir yetman oğıl verməz, nədəndir? – dedi” (41, 35) par­ça­sı­nın önü­nə V-də eyle olsa ifadəsi artırılmışdır (72, 80). Bu ifa­də də şifahi epik təhkiyənin təbiətinə ziddir. Katib öndəki epi­zodla bu epizod arasında əlaqə yaratmaq istəyib. An­caq şifahi təhki­yədə belə əlaqə intonasiyanın hesabına yara­nır. Ümumiy­yətlə, cümlənin “buraxılmış üzvlərinin” bərpası V nüsxəsində sıx şəkildə özünü göstərir. Şifahi epik təhkiyənin strukturu və onun ritmik səciyyəsi sözügedən cümlə üzvlə­rinə zərurət yaratmır.

Katib bir çox hallarda boylara məxsus epik təhkiyənin üslubuna uyğun şəkildə əlavələr etməyə çalışır. Birinci boyda Buğacın anasının dilindən “Qara qıyma gözlərin uyxu almış, açğıl, axı!” komponenti ilə başlayan tirada D nüsxəsində bü­töv şəkildədir (41, 39). Həmin tiradanın “Qara başım qurban olsun, oğul, san₁a!” formulundan sonra paralelizmin quruluşu dəyişir:

Nə Qazlıq tağı aqar sənın_ı suların_ı ,

Aqar kibi aqmaz olsun!

Belə hallarda növbəti tiradaya giriş kimi “Bir dəxi soyla­mış, aydır” formu­lun­dan istifadə olunur. Bu formul mətndə müəyyən variant fərqləri ilə əks olunur. Məsə­lən, “Dəpəgöz genə aydır” (41, 102), “Dəpəgöz dəxi burada soylamış, aydır” (41, 103), “Qazan bəg burada bir dəxi soylamış, aydır” (41, 118), “Qazan genə soyla­mış, aydır” (41, 119) və ya “Andan ayıtdı” (41, 62) və s. V katibi birinci tira­danı didi xəbəri ilə qapayır (boylarda tiradanın bu sözlə qapanması geniş şəkildə özünü göstərir) və ikinci tiradaya keçmək üçün “xatun gene soylamış burada” formulunu əlavə edir (72, 89). Qeyd edək ki, katib formulu leksik baxımdan doğru ifadə etsə də, burada sözünü axıra keçirməklə ritmi pozmuşdur. Yenə də birinci boy­da “Xan qızı yerimdən turayınmı?” formulu ilə başlayan soy­lamadan sonra (41, 35) V katibi aşağıdakı əlavəni etmişdir: “Dirsə xanun_ı hatunına kahır geldi, kara kuyma gözleri kan-yaş toldı, aydur: hanım ne bendendür, ne senden üstümizde kā­yim duran Allahdandur diyüp” (72, 80). Burada “kahır gel­di”, “kara kuyma göz­ler”, “kan-yaş toldı” formulları (xüsusilə ikin­ci və üçüncü formul) boylarda sıx şəkildə işlənir. “Ne ben­den­dür, ne senden” ifadəsi “səndənmidir, bəndənmidir” sua­lı­nın cavabıdır. “Üstimizde qāyim duran Allah” ifadəsi isə boy­la­rın mətnində qarşılaşmadığımız üçün formulluqdan çıxır. De­mə­li, mətnə kənardan gətirilmişdir. Boyların üslubuna az-çox bə­ləd olan hər hansı bir katibin bu üsluba uyğun əlavələr et­mə­si çətin deyil. Xatırladaq ki, dastan təhkiyəsində sözüge­dən ka­tib əlavəsinin şifahi epik təhkiyə üçün səciyyəvi olan qarşılığı elə həmin boyda aşağıdakı şəkildə verilir: “Qara bağ­rı sarsıldı. Düm yürəgi oynadı. Qara qıyma gözləri qan-yaş tol­dı” (41, 38). Bu formullar IV boyda da özünü göstərir (41, 72).

2. V katibi bəzən dastanın “pozulmuş ritmini” (parale­lizmi) bərpa edir. Məsə­lən, III boyda Beyrəyin aparılması hadi­səsi məlum olunca “Ah etdilər” formulu işlənir (41, 57). V kati­bi bu formuldan sonra “yaqaların çak etdilər” ifadəsini işlə­də­rək ritmi bərpa edir (72, 130). Oxşar hadisə, S.Əlizadənin də qeyd etdiyi kimi, “xa­nım, hey” xitabının, V nüsxəsində “Xanım, hey! Bəgüm, hey!” şəklinə salınma­sın­da özünü gös­tərir (27, 42). Yaxud da IV boyda oxşar səciyyəli “Bəru gəlgil, a bəg baba!” ifadəsindən sonra (41, 74) V katibi “Xanım babam, canım babam” paralelizmini yaradır (72, 168) və s.

3. V nüsxəsinin müəyyən yerində olub D nüsxəsinin hə­min yerində olmayan poetik formulları V katibi D nüsxəsinin baş­qa boyundan və ya həmin boyun mətni­nin başqa hissəsin­dən götürərək formulları bərpa edir. Onu mətnlə belə rəftar etmə­yə sövq edən arxaik dastanın poetikasıdır. V katibi (eləcə də dastanın mətninə az-çox bələd olan hər hansı bir şəxs) bu formulların mətnin müxtəlif yerlərində uyğun vəziyyətlərdə təkrar olunduğunu görür. Mətnin uyğun yerində həmin formu­lun tək­rar olunmaması V katibinə nöqsan kimi görünür. Demə­li­yik ki, belə halları təkcə şifahi ifa zamanı katibin çatdırıb yaza bilməməsi ilə yox, həm də ozanın həmin formulları mət­nin uyğun yerində təkrar etməməsi ilə izah etmək olar. V kati­binin bu məsələdə az-çox israrlı olması həm də D katibinin şək­siz-şübhəsiz ozanın canlı ifası zamanı yaza bilmədiyi yer­lər­dir. İrəlidə görəcəyimiz kimi, canlı ifa zamanı katibin yaza bilmədiyi yerləri (və ya yazılı mətnin defektlərini) gör­mək xüsusi diqqət tələb etmir. Aşağıdakı faktlara nəzər salaq:

Başqa boylardan fərqli olaraq, D nüsxəsinin III boyunda Dəli Dondarın epik titulları sadalanarkən onun “Qazan kibi pəhləvanı üç kərrə atından yıqan” titulu deyilmir (41, 49). Bu titul IV boyda xatırlanır (41, 77). V katibi bu “boşluğu” doldu­­raraq əlavə edir: “Kazan kibi pehlevanı üç kez atından yıkan” (72, 112). Belə əlavələr etmək üçün V katibi D nüsxəsinin başqa boylarından istifadə etmişdir. I boyda Dirsə xanın, IV boyda isə Qazan xanın ovdan qayıtması epizodunda oxşar vəziyyət təsvir olunur. Hər iki halda xanımlar soylama şəklin­də oğullarını soruşur­lar. Birinci boydakı tiradanın mətni müəy­yən fərqlərlə burada da təkrar olunur. V katibi IV boyda çatış­ma­yan komponentləri D nüsxəsindəki I boyun köməyi ilə bər­pa edir. Bu üzdən, “Göksi gözel kaba tağlar önünə ava çık­dun” (72, 163), “Azgun dinlü kafirə ben varayın” (72, 165) kimi formullar D nüsxəsinin I boyundan gəti­ril­mişdir (41, 38). Qeyd edək ki, katib sonuncu formulu D nüsxəsində olduğu şəkil­də yox, düzəltdiyi şəkildə təkrarlamışdır. Yəni I boyda formula ben əvəzliyi əla­və etmiş, IV boyda isə bu şəkildə tək­rar­lamışdır. V katibi cümlənin təkcə mənsu­biyyət şəkilçisi ilə ifadə olunmasını qəbul etmir. Ona görə də cümlələrə (formul­­lara) əvəzlik artırır. Katibin belə cəhdləri, deyildiyi kimi, şifahi təhkiyəyə yazı düşüncəsinin müdaxiləsindən doğur. Bəzi boy­ların sonunda Dədə Qorqudun oğuz­namə düzüb-qoşmasından sonra (yumvermədən öncə) Dədə Qorquda aid for­mul səciyyəli epik təkrar kimi soylama işlənir. Sözügedən soylama “Qanı dedigim (və ya ögdügimiz) bəg ərənlər” komponenti ilə başla­yır. Bu soylama D nüsxəsinin III bo­yunda işlənmir. V katibi həmin boyun sözügedən yerində bu soylamanın ögdü­gimiz sözü işlənən variantının bəzi yerlərinə əl gəzdirərək işlədir (72, 153). Qeyd edək ki, bu variant yalnız V nüsxəsinə də düşən XI boyda işlənir. V katibi bu variantı ancaq XI boydan götürə bilərdi. Yenə də D nüsxəsindən fərqli olaraq V nüsxəsində Beyrəyin ova çıxma epizodu təsvir olunarkən “Ala Tağa ala leşker ava çıqdı” formulu işlənir (72, 121). Bu formul eyni ilə II boyda da işlənir (41, 42). Deməli, V katibi həmin formulu II boydan III boya keçirmişdir. Xatırladaq ki, Oğuz elinin ov təntənəsini tərənnüm edən bu formulun başqa variantları da var. Mə­sələn, “Köksi gözəl kaba tağa ava çıkdı” (41, 37), “… kara tağlar üzərinə ava çıqdı” (41, 69). Sözümüz ondadır ki, V katibinin bu düzəlişi dəqiq deyil. Bununla yanaşı, başqa boy­lar­da ova getmə formul səciyyəsi daşımayan sözlərlə də ifadə olu­nur. Məsələn, “ava çıqdı”, “ava getdi” (41, 37, 105). Sözü­gedən boyda ov yü­rüşü “Bəglər həp ava bindi” şəklində ifadə olunur (41, 54). V katibi məhz bu cüm­lədən sonra sözügedən formulu II boydan götürərək əlavə etmişdir.

4. V katibi D katibinin canlı ifa zamanı yaza bilmədiyi yerləri mətnin struktu­runa söykənərək bərpa etmişdir. Bəzir­gan­larla Beyrəyin deyişməsi bu baxımdan maraqlıdır. D nüsxə­sində deyişmə həbsxanada olan Beyrəyin Oğuz elindən gələn bəzirganlara sorğusu və bəzirganların ona cavabı şəklində qurulmuşdur. Deyiş­mədə Beyrəyin “sorğu siyahısında” olan şəxslərin bir qismi bəzirganların cava­bın­da yoxdur. Cavablarda adı keçən şəxslər isə sorğuda yoxdur (41, 58-59). Bu hadisə ancaq katibin mətni çatdırıb yaza bilməməsi ilə izah oluna bilər. V katibi tiradanın strukturuna uyğun şəkildə mətni bərpa etmişdir. Aşağıdakı parçada V katibinin bərpa etdiyi formullar mötərizə içərisində verilir:

…Qalın Oğuz içində Ulaş oğlu Salur Qazanı

Sorar olsam, sağmı, arğış?

Qıyan Səlcük oğlı Dəlü Tondaz

Sorar olsam, sağmı, arğış?

[Kara Göne oğlı Kara Budağı

Sorar olsam, sağmı, argış?]

Ağ saqqalu babamı, ağ birçəklü anamı

Sorar olsam, sağmı, arğış?

[Benüm yidi kız karındaşım

Sorar olsam, sağmı, argış?]…

* * *

[Kalın Oğuz içinde Kazan bigi

Sorar olsan_ı sağdır, Bamsı!]

Kıyan Səlcük oğlı Tondazı

Sorarsan, sağdır, Bamsı!

Kara Göne oğlı [Kara] Budağı

Sorar olsan, sağdır, Bamsı!

Ağ saqqalu atanı,

[Sorar olsan, sağdur, Bamsı!]

Ağ birçəklü anan_ıı

Sorar olsan_ı , sağdır, Bamsı!

Ağ çıqarıb qara geydilər sənin_ıçün, Bamsı!

Yedi qız qarındaşın_ı yedi yol ayırdında ağlar

gördüm, Bamsı!... (72, 149).

Göründüyü kimi, tiradanın strukturuna uyğun şəkildə sor­ğulara görə cavablar, cavablara görə sorğular bərpa olunur. Mətni bu şəkildə düzəltmək üçün üçüncü nüsxəyə ehtiyac yoxdur. Deyişmə şəklində qurulan tiradanın poetik strukturuna söy­kə­nərək D katibinin canlı ifadan yazıya ala bilmədiyi yer­ləri asanlıqla bərpa etmək mümkündür. Oxşar vəziyyət Bey­rək­lə Banuçiçəyin deyişməsində də özünü gös­tərir. D katibi Beyrəyin söylədiyi tiradada “Qara gözdən acı yaş dökdünmi qız?!” sualını cavabsız qoymuşdur (41, 65). V katibi yenə də tiradanın poetik struk­turuna söykənərək “Kara gözden acı yaşum dökdügüm çok” (41, 149) şək­lində tiradanın kompo­nentini bərpa edir (72, 149).

Nöqsanların V katibi tərəfindən aradan qaldırılması təkcə verdiyimiz örnək­lər­dən ibarət deyil. V mətninin başqa yerlə­rində də şifahi ifa zamanı buraxılmış yerlərin bərpası halları ilə qarşılaşırıq.

5. V katibi D nüsxəsindəki müəyyən sözləri mənaca ona yaxın olan başqa sözlərlə əvəz etmişdir. Bu hadisə, M.Erginin göstərdiyi kimi, həm katibin sözü anla­mamasından, həm də mətni öz zövqünə görə dəyişməsi ilə izah oluna bilər (Ergin, 68-69). Bununla yanaşı, sözügedən hadisə mətnin ünvanlandığı audito­riyanın şivəsinə və zövqünə uyğunlaşdırılması cəhdi kimi də yozula bilər. Katib sözləri və ifadələri dəyişdirərkən aşırı sərbəstliyə yol verməmiş, onları boyların mətnində oxşar semantik funksiya daşıyan başqa söz və ifadələrlə əvəz etmiş­dir. Məsələn, “Arqırı söyləmə, mərə, itüm kafir” (41, 43) soy­la­masında arqırı sözünün yerinə hərzə-mərzə sözü işlədir (72, 98). “Hərzə-mərzə söyləmə” formulu XII boyda olduğu kimi iş­lənir. Aruz Beyrəyə deyir: “Mərə, hərzə-mərzə söyləmə. Qanın_ıa susama, gəl and iç! – dedi” (41, 124).

6. V katibi bəzən D nüsxəsində olan təbii dilin metafo­ra­sını onun variantı ilə əvəz edir və ya ənənə insanı olaraq bildiyi paremioloji vahidləri, onların variantını boyların mətni­nin ritmik strukturuna uyğunlaşdırır. Belə dəyişdirmə və ya artırma mətnə kənardan gətirilir. Məsələn, III boyda Baybörə elçilikdən gələn Dədə Qor­qu­dun hansı xəbərlə gəldiyini canlı dilin metaforası ilə “oğlanmısan, qızmısan” şək­lində soruşur (41, 56). Bəllidir ki, bu ifadə bu gün də xalq arasında yaşayır. Sözü­gedən ifadənin variantı sual məzmunlu “qurdsan, qo­yun?” şəklindədir. V kati­bi sonuncu varianta üstünlük verərək ifadəni “kurtmısın, koyunm­ı­sın?” şəklinə salır (72, 127) və s. Mü­qəd­dimədə “Dövlətlü oğul qop­sa, ocağının közidir”dən sonra V-də “terkeşində tiridür” ifadəsi əlavə olunur. Bundan sonra “Devletsüz oğlı kopsa, ocağının küridür” paremisi əlavə olu­nur (72, 74). Bununla da V katibinin düşüncəsinə görə, parale­lizm tamamlanır. Belə əlavələr etmək üçün etnik ənənənin içə­risindən çıxmaq kifayət edər. Nəzərə alaq ki, V nüsxəsi boy­ların yaşadığı dövr­lər­də yazıya alınıb. Bu mənada V katibinin ozan ifasından boyları eşitməsi müm­kün idi. Katib ozanın ifasına qulaq asmasaydı belə, boylarla təmas­dan yaxa qurtara bil­məzdi. Yüzillər boyu ifa olunan boyların nəinki süjeti, habe­lə personajları, poe­tik formullar və məcazlar sistemi xalq ara­sın­da kifayət qədər yayılmışdı. “Kitab”a daxil olan boyların personajları ilə birgə süjetinin son dövrlərə qədər yaşaması bunu aydın şəkildə göstərir. Ona görə də əlavələrdən danı­şar­kən V katibinin yazılı qaynaqdan (D nüsxəsindən) başqa, şifahi qaynağa da sahib olduğunu unutmaq olmaz.

Xatırladaq ki, biz V nüsxəsində müşahidə olunan katib əlavələrinin bir hissəsinə toxunduq. Bu məsələ ayrıca araş­dırma tələb edir.

5.2.2. Topqapı Oğuznaməsi. Daha çox Topqapı Oğuz­naməsi adı ilə təqdim olunan bu əlyazma Yazıçıoğlu Əlinin Sultan II Murad dövründə (1421-1451) İbn Bibidən yaradıcı şəkildə tərcümə etdiyi Səlcuqnamə adı ilə tanınan “Tarixi-Ali-Səlcuq” əsərinin başına sonradan şikəstə qırması xətti ilə əlavə edilmiş üç səhifəlik oğuznamədir. F.Kırzıoğlu mətnin 65 sətir­dən ibarət olduğunu müəyyən etmişdir. Mətndəki “qırıqlığı” nəzə­rə alan müəllif onun ən azı bir səhifəsinin düşməsi fikrin­dədir. Müəllifə görə, bu əlyazma Sultan Muradın taxta çıxma­sından öncə, Ədir­nəyə yaxın bir bölgədə yazılmışdır (94, 85).

Mətn Oğuz elinin, oğuz bəylərinin şərəfinə söylənən öy­gü­­lərdən, alqışlardan və atalar sözlərindən, eləcə də Qazan bəyə məxsus söyləmələrdən ibarətdir. Artıq deyildiyi kimi, mətn Oğuz­namənin poetik formasına uyğun şəkildədir. Yəni sin­tak­tik paralelizm şəklində qurulan tiradalardan təşkil olu­nub. Bu tiradaların bir çoxu “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Atalar sözü”ndə də var, ancaq onlardan fərqli şəkil­də­dir. Bu fərqlilik bir­başa şifahi ənənədən gəlir və variant fərqi kimi özünü gös­tərir. Bu­nunla yanaşı, mətndə “Kitabi-Dədə Qorqud”da olma­yan Oğuz­namə qəhrəman­la­rı­nın adı çəkilir və onlar haqqında öygülər verilir. Bu baxımdan Topqapı Oğuz­na­məsi “Kitabi-Dədə Qor­qud”­dakı oğuznamələrin şifahi ənənədəki halı, eləcə də “Ki­tab”a salınmayan bəzi oğuznamələr haqqında təsəvvür yaradır.

Fikrimizcə, mətnin müxtəlif oğuznamələrdən seçilmiş toplu şəklində olması şifahi ənənədən gəlir. Ozan auditoriyanın xarakterinə görə (məsələn, döyüş ərəfə­sin­də) bildiyi oğuzna­mə­lərdən ən yaxşı parçaları seçib əlyazmadan bizə məlum oldu­ğu şəkildə ifa edə bilərdi. Aşıqların da auditoriyanın xa­rak­terinə uyğun şəkildə bö­yük bir dastanı qısaltması və ya mə­lum dastandan müəyyən parçaları ifa etməsi ilə tez-tez qarşı­laşmaq olar. Şifahi epik ifanın tərkib hissəsi kimi Oğuznamə də epik ifaçılığın ümumi qanunauyğunluqlarından kənara çıxmır.