AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda ƏFZƏLƏDDİn dağBƏYİ oğlu ƏSGƏrov

6.1.1. Türkmən etnik mühitində Oğuznamə. Böyük türkmanların dağılması ilə etnosun düşdüyü hala uyğun olaraq onu ifadə edən etnonimin anlamı dəyişir. Supe­retnosun Xəzər­yanı bölgədə məskunlaşan hissəsi danışdıqları ləhcənin təbiə­tinə uyğun olaraq etnonimin türkmən variantını işlədir və bu adla özünü ətraf etnik aləm­dən fərqləndirir. Elə ona görə də böyük türkmən şairi Məxdumqulu milli bir­lik və dövlətçilik duyğularını dilə gətirərkən məhz Xəzəryanı bölgədə yaşayan türk­mən ellərinə səslənir:

Türkmənlər qoysalar bir yerə əli,

Qurudar Qulzumu, dəryayi-Nili,

Təkə, Yomut, Göklən, Yazır, Əmrəli,

Bir dövlətə qulluq etsək binimiz (118, 108).

Türkmanların bir etnos olaraq dağılmasından sonra onun əsasında yaranan yeni xalqlar birdən-birə Oğuznamədən imtina etmədilər. Oğuznamə hələ uzun müd­dət bu xalqlar içərisində öz həyatını davam etdirdi. Onun yeni etnik mühitlərdə yaşa­ması əcdadların irsinə sevgidən daha çox bu xalqların sosial və siyasi-ideoloji institutları ilə funksional baxımdan ünsiyyətə girməsi hesabına mümkün olmuşdu. Bununla belə, yeni etnik mühitlərdə epik fondun hamısı deyil, onun məlum etnosistemlə ünsiyyətə girə bilən hissəsi yaşadı. Başqa sözlə, hər bir etnos epik fonddan özünə lazım olan hissəni götürdü. Türkmən etnik mühitində Oğuznamə bu baxımdan xüsusi maraq doğurur.

Məlum olduğu kimi, Əbülqazi “Şəcəreyi-tərakimə” əsə­rini yazarkən yazılı qay­naqlarla yanaşı, o dövrdə yaşayan Oğuz­namə bilicilərinin məlumatlarından da ya­rarlandığını etiraf edir. Müəllif onları “keçmiş baxşılar və türkmənin ömrü­nü döyüşlərdə keçirən tanınmış adamları”, “türkmənin tanın­mış adamları”, “türkmə­nin tarix bilən baxşıları və tanınmış adamları” şəklində yada salır (221, 52, 70, 78). Bu­radan aydın olur ki, türkmənlər Oğuz haqqında dastanı və Oğuz elinin tarixi haq­qında oğuznamələr silsiləsini ən azı XVIII əsrin əvvəl­lərinə qədər şifahi şəkildə ya­şatmışdılar. Oğuznamənin türkmən etnik mühitində yaşaması, şübhəsiz ki, onun bu­rada öz aktuallığını saxlaması ilə bağlı olmuşdur. Bu baxımdan Əbülqazinin aşa­ğı­­dakı qeydləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Müəl­lif yazır: “... türkmən mollaları, şeyx­­ləri və bəyləri (mə­nim yanıma) gəldilər və dedilər: Bizdə (xalqda) çoxlu Oğuz­­­­namə (nüsxələri) var. Ancaq yaxşısı yoxdur. Onların hamısı səhvdir və biri-bi­ri­nə uyğun gəlmir, hərəsi bir cürdür. Əgər doğru, etibarlı bir tarix olsaydı, yaxşı olar­­dı” (221, 36). Müəlli­fin deməyindən bir daha bəlli olur ki, sözü­gedən əsrdə türk­­mən cəmiyyətində Oğuznamə öz aktuallığını qoruyub saxlamışdır, Xivə xanı­nın “Şəcə­reyi-tərakimə” əsəri də məhz türkmən cəmiyyətinin sifarişi ilə yazıl­mış­dı.

Oğuz tarixi haqqında oğuznamələrin türkmən etnik mühi­tində öz aktuallığını saxlaması müəyyən səbəblərlə bağlı idi. Birinci, türkmən xalqı cığatay, ardınca özbək xanları ilə müba­rizə şəraitində milli dövlətçiliyə can atır və buna haqqı çatan xalq kimi cahangir əcdadlar haqqında Mübarək Tarixə müra­ciət edirdilər. İkinci, türkmən etnik sisteminin əsasında, əcdad­ları türkmanlar kimi, tayfalar dayanırdı və bu etnik sistemin təbii davamı olaraq soy düşüncəsi öz aktuallığını saxlayırdı. So­nuncu isə, deyildiyi kimi, Oğuznamə əsasında müəyyən olunurdu.

Ancaq türkman dünyasının etnik və sosial sifarişinə uy­ğun olaraq formalaşan Oğuznamənin türkmən kimliyi haqqın­da mübarək mətnə çevrilməsi, demək olar ki, mümkün olmadı. Prob­lem birinci növbədə türkmənlərin etnik tərkibindən qay­naq­lanırdı. Məsələ ondadır ki, Kaşğarlıda, Rəşidəddində, Yazı­çıoğlu Əlidə adı çəkilən boyların bir hissəsi türkmənlər arasın­da yox idi. Deməli, həmin boyların türkmən əc­dadları kimi, Oğuz törəmələri sırasına düşməsi öz mənasını itirmişdi. Bunun ək­si­nə olaraq, onların tərkibinə müxtəlif etnik birliklərdən olan obalar və oymaqlar qa­tıl­mışdı. Əbülqazi onları “türkmənlərə qoşulub, sonradan türkmən adı götürən ellər” adlandırır (221, 37). Bu ellər etnosun tam hüquqlu üzvü olduqlarını sübuta yetir­mək üçün özlərini Oğuz törəməsi kimi tanıtmağa cəhd etməli idilər. Fikri­mizcə, Əbülqazi zamanında mövcud olan Oğuznamə nüsxələrindən narazılıq, əsas etibarilə, deyilən səbəb­lərlə bağlı olmuşdur. Əbülqazi məsələni həll etmək üçün qay­naq­lara əsasən öncə məlum oğuz boylarının adlarını sada­layır, ardınca türkmən gerçəkliyini nəzərə alaraq “sonradan türkmən adı götürən elləri” iki yerə bölüb on­la­rın əksəriyyətini Oğuzun övladlarının cariyələrdən doğulan uşaqları kimi təq­dim edir. Cariyələrdən doğulan uşaqların qul kateqoriyasına daxil olduğunu nəzərə al­saq, Əbülqazinin onları əsl türkmən­lərdən ayırdığını görərik. Biz bu kitabın elat dün­yasına necə təsir etməsi haqqında bir şey deyə bilmərik. Bildiyimiz odur ki, Oğuz­namə cəmiyyətin sosial sifarişinə uyğun şəkildə dəyişərək tanınmaz hala düşürdü.

Məlum olduğu kimi, Salır tayfa birliyi Xəzəryanı türk­mənlər arasında aparıcı rol oynamışdır. XIV – XVI əsrlər arasın­da mövcud olması ehtimal olunan Salır tayfalar birliyinin hesabına salırlar türkmən etnik birliyinin formalaşmasında domi­nant rol oynamışdır (193, 33). İçki Salır – Daşki Salır şək­lində təşkil olunan Salır birliyinə ən müxtəlif tayfalar qatıl­mışdı. Salır birliyinə qatılan bu tayfalar bir müddətdən sonra özlərini salır boyunun mənsubları kimi təqdim etməyə başla­dılar. Onların içərisində təkə, yomut, sarıq və s. kimi qədim türkmən tayfaları da var idi. Onlar kök etibarilə salır boyundan deyildilər, ancaq birliyə daxil olmalarının hesa­bına salır adı ilə tanınmağa başladılar. Bununla yanaşı, “Salır tayfa birliyində, de­mək olar ki, tayfaların Oğuz adı tamamilə silinir. Onların yerini enerjili və baca­rıqlı rəhbərlərin başçılıq etdiyi yeni tayfa birləşmələrinin adları tutur” (193, 8). Elə ona görə də türkmən­lər Oğuznamədən Salır Qazanı götürərək onu türkmənlərin əc­da­dına çevirir (193, 11-12) və burada onun ən məşhur Oğuz­namə qəhrəmanı olma­sı öz işini görür. N.N.Yo­mudski Karaş­xan oğlu ötən əsrin əvvəllərində bu məsə­ləyə diqqət yönəldə­rək yazır: “Rəvayət deyir ki, başqa türkmən uruqları – təkə, sarıq, salır, göklən, emreli, eymur, karadaşlı, dieci və başqları kimi yomut türk­mən­ləri də oğuz tayfasından olan türklərdir. Rəvayət və xalq dastanları türkmən­lərin hamıya məlum yaxın əcdadının Salır Qazan olduğunu bildirir və onun ağıllı, dahiya­nə şəxsiyyət olduğunu söyləyir. Salır Qazan Tauxan türkün nəslin­dəndir. Belə ki, o, Oğuz xanın oğlu Taq xanın nəslin­dən­dir. Türkmənlər arasında onun Süün xan və Esen xan adlı iki oğlunun adı böyük populyarlıq qazanıb və yaddaşlara möhkəm həkk olunub. Bütün müasir türkmənlər özlərini Salır Qazanın məhz bu iki oğlunun yaxın törəmələri sayırlar” (204, 317). Məsələyə münasibət bildirən A.Cikiyev yazır: “Salır Qazanın adı təkcə salırlar deyil, demək olar ki, bütün türkmənlər arasında yayılıb. O, hər şeyə qadir övliya kimi təsəvvür olunur. Dara düşəndə onu yardıma çağırırdılar” (193, 11-12).

Türkmənlər arasında Qazan haqqında soykötüyü mahiy­yətində mətnlər də mövcuddur. Bu mətnlər yalnız türkmən etnik mühitinə bəllidir və bu etnik mühitdə yaran­mışdır. Etno­qraf A.Cikiyevin 1966-cı ildə Türkmənis­tanın Tecen rayonu­nun sakini Muxata Karrıyevadan yazıya aldığı aşağıdakı mətn xüsusi maraq doğurur:

Əvvəllər bizim obada Berde ağa adlı bir qoca var idi. O, nağıl edirdi ki, bu torpaqlarda qabaqlar kalmıklar yaşayırdı. Kalmık xanın Salır Qazan baba adında təhsilli bir oğlu var idi. Günlərin birində o, çoxsaylı ordunun başına keçdi. Bir gün gecə onun yuxusuna Məhəmməd peyğəmbər girdi və onu yeni dinə dəvət etdi. Sabah açılanda o, yuxusunu atasına nağıl edib soruşdu ki, o, Məhəmmədin kim oldu­ğunu bilirmi? Atası cavab verdi ki, Məhəmməd yalançı və dinsizdir. Salır Qa­zan heç bir cavab vermədən atasının yanından getdi. Növbəti gecə Mə­həm­məd yeni­dən onun yuxusuna girib onu yeni dini qəbul etməyə çağırdı. Salır bu hadisəni yenidən atasına nağıl etdi. Ancaq atası onu eşitmək istəməyib yanından qovdu. Salır Qazan üçüncü dəfə də bu sualla atasının yanına gəldi. Atası onu cəzalan­dır­maqla hədələdi. Bu hadisədən sonra Salır Qazan atasından ayrılıb yeni dini təbliğ etməyə başladı. O, islam dinini qəbul edən tərəfdarlarını başına toplayıb qonşu ölkəni fəth etdi və onlara islam dinini qəbul etdirdi. O, bu ölkə­də evləndi və bu evlilikdən sonra Sarık adlı bir oğlu dünyaya gəldi. Salır ailəsini orada qoyub yeni bir ölkə fəth etdi və onları da yeni dinə gətirdi. Burada yenidən evlənən Qazanın Sarı adlı oğlu oldu. Bir ölkə də fəth edən Qazan əvvəlki ölkə­lər­dəki kimi hərəkət etdi. Üçüncü evlilikdən Qazanın Canma­med adlı oğlu oldu. Bu vaxtdan sonra Salır Qazan qocalmışdı və vətəninə – Köpetdağın ətəyinə qayıtmaq qərarına gəldi. Salır Qazan vətəndə yeni dini qəbul etmək niyyəti ilə atasını dilə tutdu. Bir gün səyahətə çıxanda quldurlar onu tutub öldür­dülər. Bir neçə il keçdi. Sarı küçədə uşaqlarla oynayırdı. Onla­rın arasında mübahisə düşdü. Uşaqlardan biri Sarıya dedi ki, o, bic doğulub və atasının kim olduğu bəlli deyil. Evə qayıdan Sarı bikef halda ana­sın­dan atasının kim olduğunu soruşdu. O, anasının yeganə oğlu idi və anası oğlu­nun qisas ardınca gedə­cə­yindən qorxub atasının ölümünü ona demək istəmirdi. Nəha­yət, oğlunun inadı qarşısında davam gətirə bilməyərək Salır Qazanın kim tərəfindən öldürüldüyünü oğluna açıb danışdı. O, oğluna başqa ölkədə yaşayan və atasının ikinci arvadından olan qardaşının da olduğunu dedi. Sarı qardaşı Sarıkı axtar­mağa gedir və onu tapır. Onlar bir yerdə atasının düşmənini soraqlamağa başlayır. Qoyunlarını itirən adamlar kimi onlar çox yerdə olub, müxtəlif söhbətlərə qulaq asırdılar. Elə həmin vaxtlarda üçüncü qardaş Canmamed də atasını axtar­maq üçün səfərə çıxmışdı. Onlar bir alaçıqda ev sahibinə qonaq oldular. Sarı və Sa­rık soruşub öyrəndilər ki, Canmamed onların üçüncü qardaşıdır. Onlar tapış­dıq­larına görə çox sevindilər. Sarı və Sarık Canmamedə dedi ki, o, onların dayağı, yəni “təkyə”sidir. Ona görə də Canmamedin törəmələrini təkəli adlandırırlar.

Qardaşlar müxtəlif istiqamətə dağıldılar. Yolda Sarı bir qoca ilə qarşılaşdı. Qoca ona dedi ki, cavan vaxtı quldur olub və Salır Qazan adlı bir adam öldürüb. O, Qazanın qəbrini göstərdi. Sarı qocadan xahiş etdi ki, şəhadət kəlməsini oxusun. Şəhadət kəlməsini oxuyandan sonra Sarı sirri açıb qocaya danışdı ki, o, Salır Qa­za­nın oğludur və atasının qisasını alma­lıdır. Sarı qocanı öldürdü. Qardaşlar ax­şam görüşdülər. Sarı atasının qatilini necə tapdığını və necə qisas aldığını qardaş­larına nağıl etdi. Onlar Sarıgilə gələrək olanları Sarının ana­sına nağıl elədilər. Anası oğlunun igidliyini eşidib dedi: “Sa­rım ərdir”. O vaxtdan Sarının adının qa­ba­ğına “ər” artırırlar və o, Ərsarı adlandı. Bundan sonra anası qardaşlara dedi ki, onlar evdən gedəndən sonra kazak Nedirbay onların bacısını qaçırdıb. Bunu eşi­dən qardaşlar atlarına minib Nedirbayı tə­qib etməyə başladılar. Onlar Ne­dir­ba­yın obasına çatanda Ne­dir­bay evdə yox idi, ova getmişdi. Qardaşları bacı qar­şı­la­dı və məsələhət gördü ki, onu burada qoyub Nedirbayın qızını apar­sınlar. Qar­daş­lar belə də elədilər. Onlar Nedirbayın qızını Sa­rının tərkinə qoyub yola saldılar. Özlə­ri isə tələsmə­dən atlarını onların ardınca sürdülər. Qardaşlar gedərkən bacı­la­rını başa salmışdılar ki, Nedirbay gələndə ona desin ki, qızı üç qərib atlı aparıb. Ka­zak ovdan qayıdıb həqiqəti öyrənən kimi onları təqib etdi. Sarı və Təkə Nedir­bayın qarşısını almaq üçün bərə­də gizləndilər. Bir müddətdən sonra Nedirbay görün­dü. Qar­daşlar Nedirbaya təklif etdilər ki, atdan düşüb onların yanına gəlsin. Ne­dir­bay atdan düşüb yaxına gəldi. Qardaşlar onu başa saldılar ki, yaxşılıqla evlə­rinə qayıtsın. Onlar onun qızını bacılarının əvəzinə aparmaqla doğru və əda­lət­li hərəkət ediblər. Kazak çox düşünmədən onlarla razılaşıb evinə qayıtdı.

Qardaşlar geriyə qayıdıb qızın kimə çatacağını müzakirə edirlər. İş bu yerə ça­tanda Sarık gəlinin yolda onun arvadı ol­duğunu boynuna alır. Sarı və Təkə çox pərt olurlar və hesab edirlər ki, o, bu işi ilə atası Qazan xanın adını batırmışdır. Sa­rık­­la kazak qızının izdivacından sarıklar əmələ gəlib. Son dövr­lərə qədər sarık­larla təkə­lilər arasında mübahisə olanda təkə­lilər onları zinadan əmələ gələnlər adlandırırdılar (193, 25-27).

Mətnin etnoqonik mahiyyətini anlamaq çətin deyil. Bura­da sarı, sarık və təkə tayfa­larının salır mənşəyindən bəhs olu­nur. Onun Salır Qazanla bağlı hissəsi Oğuz haq­qında dastanın Oğuznamə versiyasından bizə bəllidir. Burada Salır Qazan Oğu­zun, Kalmık xan isə Qara xanın yerində durub. Yeni dinin tərəfdarı kimi Salır Qazan­la atası Kalmık xan arasında konflikt yaranır. Qazan Oğuz kimi ölkələr alıb onla­ra yeni dini qəbul etdirir. Sarık, Sarı, Təkə adlı üç oğul dünyaya gətirir. Bu uşaq­­lar eyniadlı tayfaların əcdadlarıdır. Göründüyü kimi, etnoqonik mahiyyət daşı­yan mətn Oğuz haq­­qında dastanın proyekti əsa­sında qurulmuş və bu şəkildə Oğuz­namə “Türkmən­na­mə”yə çevrilmişdir. Haqqında danışdığımız mətnin başqa vari­ant­la­rın­da Salır Qazan “alp pehlevan” kimi təqdim olunur. Aşağıdakı mətn onların tipik nümunələrindən biridir:

Salır Qazan alp pəhləvan idi. O, qonşu ölkələrə gedib toylarda alp pəhlə­van­ların yarışında iştirak etməyi sevirdi. Bir gün o eşitdi ki, İranda bir qadın padşah var. O, əhd eləyib ki, kim onu yensə, o adama ərə gedəcək. Əgər qalib gəlsə, o ada­­mı öldürəcək. Uzun yol gələn Qazan xan sarayın yanına çatır. Yorulduğu üçün hovu­zun qırağındakı ağacın kölgəsində yıxılıb yatır. Padşah onu görüb xidmət­çilərə göstəriş verir ki, qonağa hörmət eləsinlər, yuxudan durandan sonra yedirt­sin­lər. Salır Qazanın istəyi ilə ona keçi ətindən nahar və başqa yeməklər verirlər. Yaxşıca dincələndən sonra, o, padşaha niyyətini açıb onunla güləşmək istədiyini bildirir. Salır Qazana qədər padşah otuz pəhləvana qalib gəlib başlarını bədənlə­rin­dən ayırmışdı. Onların birinci qarşılaş­ması heç-heçə ilə nəticələnir. İkinci gö­rüş­­­dən öncə, padşah öz-özünə düşünür: “Mən bu günə qədər otuz pəhləvanı yıxıb on­la­rı öldürmüşəm. Bunu da onlar kimi et­səm, ola bilər ki, bir daha özümə layiqli bir ər tapa bil­mə­yəm”. İkinci dəfə Salır Qazan qələbə çalır və şərtə görə pad­şah­la evlə­nir. Onlar altı ay ər-arvad kimi yaşayırlar. Bir gün Sa­lır Qazan eşidir ki, özbək­lər ölkəsində İt-Beçen adlı pəh­lə­van peyda olub. O, qərara gəlir ki, bu ölkəyə get­sin… İt-Beçen Salır Qazanı tanıyırdı və onunla mərdanə mübarizədən yayın­maq üçün hiylə işlədir. O, Salır Qazana təklif edir ki, yarışa qə­dər gecəni hovuzda keçirt­sin. Gecə su hovuzda donur və Sa­lır Qazan buzun içərisində qalır. Salır Qaza­nın bu əlacsız vəziy­yətindən istifadə edən İt-Beçen onun öhdəsindən gəlmək üçün bir vasitə axtarır. Ancaq Salır Qazan bu vəziyyətdə də qor­xulu idi. O, düş­məni yaxına buraxmırdı. İt-Beçen ona ya­xın­­­laşmaq istəyəndə ovurdlarını hava ilə doldurub üfürərək onu uzaqlaş­dırırdı. İt-Beçen məsləhət üçün cadugər qarının ya­­nına gedir. Cadugər qarı məsələhət görür ki, o, dəmirçiyə üç ayaq­­lı qazan sifariş verib ayağına qılınc bərkitsin. İt-Beçen belə də eləyir. O, qazanın ayağına qılınc bərkidib buzun üstün­də sürüşdürür və Salır Qazanı öldürür. Ardınca süjet birinci va­ri­anta uyğun şə­kildə davam edir: Salır Qazanın oğlanları (Tə­­kə Məhəmmədəli, Ərsarı, Baytal) atasının qisasını İt-Be­çen­­­dən alırlar... Qardaşlar öyrənirlər ki, tatar padşahı onların ba­cı­larını qaçırdıb. Buna qar­şılıq olaraq onlar tatar padşahının qı­zı­nı qaçırdırlar. Ancaq qar­daşlar arasında qız üstə mübahisə dü­şur və o vaxtdan da onlar biri-birilə düşmənçilik edirlər (193, 22-25).

Mətnin müxtəlif variantlarında Salır Qazanın oğlan­larının adı Salır tayfa birliyinə daxil olmuş tayfaların adını ifadə edir: Sarı (Əsrarı), Sarıq, Baytal, Yo­mut, Salır, Təkə, Əmrəli, Qaraca və s. Qardaşlar arasında nifaq motivi isə Salır tayfa birliyinin dağılmasını əks etdirir.

“Şəcəreyi-tərakimə”də Yomut, Əsrarı, Yemir, Burkas, Təkə və Sarıkın Salır övlad­ları kimi təqdim olunmasından görünür ki, türkmən etnik mühitində oğuzna­mənin salırlaşması erkən dövrlərdən başlayıb. Ancaq Salır tayfalar birliyinin dağıl­­ması başlanan prosesin sona çatmasına, yəni Salır Qaza­nın tam mənası ilə əcdad olaraq türkmən etnik mühitində oturuş­masına imkan vermədi. Elə ona görə də o, bu yeri bəzən Alp Ata, bəzən də Oğuz xanla bölüşdürməli olur.

Alp Ata haqqında türkmənlər arasında aydın bir təsəvvür yoxdur. O, bir çox hallarda yomut, təkə və s. kimi tayfaların əc­dadı olan Süün xanla eyniləşdirilir (204, 318). Belə görünür ki, Alp Ata adı tabulaşmış hər hansı bir əcdadın (ehtimal ki, Oğu­zun) ləqəbi olmuş, sonradan mücərrədləşərək müstəqilləş­mişdir.

Türkmən şüurunda Oğuzun unudulması prosesi müşahidə olunsa da, onun şüur­lardan tamamilə silinməsini söyləmək ol­maz. Ancaq şüurlarda yaşayan Oğuz kifa­yət qədər türkmən­ləş­mişdir. “75 yaşlı söyləyici Bayramqulu Allaberənin dedi­yinə görə, onun babası söyləyirdi ki, Oğuz xanın dörd oğlu var idi. Böyük oğlu Sö­yün xandan salır və sarık türkmənləri törə­miş­dir. Oğuzun ikinci oğlu olan Esen xandan təkəlilər törəyib. Yo­mut tayfasının əcdadı Oğuzun üçüncü oğlu Əli xan idi. Qereyli və xıdıreyli tayfaları isə Oğuzun dördüncü oğlundan əmələ gəlib. Atek Mexenlilərinin əcdadı olan Qereyli Savır xanın (ehtimal ki, Salur Qazan) oğlu, Oğuz xanın nəvəsi sayılır” (193, 13). Beləliklə, ehtimal ki, türkmən ellərinin başın­da da­ya­­nan şəxslər Oğuz xanın oğlanlarına çevrilir və deməli, yazılı qaynaqlardan bizə bəlli olan Oğuz xanın oğlanları və nəvələri haqqında təsəvvürlər itir. Ancaq 75 yaşlı söyləyicinin, A.Ciki­yevin söylədiyinə görə, öz babasından eşitdiyi bu mət­nin XIX əsrə aid olması da unudulmamalıdır. Bu misalların sayını artıra bilərik. Ancaq mahiyyət dəyişmə­yəcəkdir: Oğuz­namə türkmən cə­miy­yətinin sosial sifarişinə uy­ğun olaraq dəyi­şir və özünün klassik simasını itirməyə başlayır. Bu hadi­səni türk­mən etnik sisteminin Oğuznaməni sıxışdırıb sıradan çıxarması kimi də dəyərlən­dirmək olar.

6.1.2. Qızılbaş mühitində Oğuznamə və müasir mətn­lər­də oğuzlar haq­qın­da təsəvvürlər. Qızılbaş birliyi öz mahiy­­yətinə görə türk tarixində yeni hadisə idi. Belə ki, bu etnosiyasi birlik, adətən olduğu kimi, soy kimliyi əsasında deyil, inanc kimliyi əsasında təşkil olunmuşdu. Elə ona görə də burada etnik kimlik inanc kimliyinə əsaslanırdı. Bu səbəbdən də bir etnosiyasi sistem olaraq qızılbaş mühi­tin­də soy kimliyi inanc kimliyinə münasibətdə arxada dayanırdı. Bu, o deməkdir ki, qızılbaş mühitində imam soyu Oğuz soyundan üstün tutu­lur­du və deməli, on iki imam­çılıq Oğuznamənin fövqünə qalx­mışdı. Ona görə də bu etnik mühit öz bədii ehtiyacını ilk vaxt­lar təsəvvüf məzmunlu nəfəslər, mərsiyələr, qəsidələr, Əli və tərəfdarları – qırxlar, Kərbəla şəhidləri və imamlar, Ərdəbil ocağının kəramətləri, Şeyx Səfi soyu və müridlərinin qəzaları haqqında hekayələr və qissələrlə ödəməli idilər. Bənzər bədii məh­sulların bir çoxu, məlum olduğu kimi, XX əsrə qədər yaşa­mışdır. Bununla yanaşı, oğuznamələrin qızılbaş auditori­ya­sına tama­milə yad oldu­ğunu söyləmək doğru olmazdı. Qızılbaş türkmanlar hələ uzun müddət Oğuz ərən­lə­ri­nin şanlı qəzaları haqqında dastanlara qulaq asacaqdılar. Onlar qızılbaş türkman­la­rın əcdadları idilər. Bununla yanaşı, qızılbaş ruhunun qəza­vat­la yoğrulduğunu nəzə­rə alsaq, onların eyni ruhla yoğrulan oğuznamələrə biganə qalması mümkün deyil­di. Bu baxımdan qızılbaş mühitində yaşayan və A.Oleari tərəfindən təs­viri veri­lən bir oğuznamə xüsusi maraq doğurur. “Qədim za­man­larda, Məhəmməddən sonra Midiyada Oğuz soyundan Kassan adlı şah yaşa­yırdı”. “Onun bu yerdə ləzgi adlandırdıqları Dağıstan tatarları ilə şiddətli müharibəsi olub. O, bir neçə min adam öldürərək qələbə çalıb”. Ardınca deyilir ki: “İmam Kur­kud pey­ğəmbərin səhabəsi və Kassanın məsələhətçisi olub və pey­ğəmbərdən sonra üç yüz il yaşayıb. O, Kas­sanın yanına gələrək qopuzun müşayiəti ilə oxuyur və bu yolla Kas­sanı ləzgilərlə müha­ribəyə təhrik edir. Bütpərəst ləzgiləri və ya Dağıstan tatar­­la­rını dinə gətirmək üçün açıq təbliğat aparanda onu öldürürlər” (94, 51-52).

Öncə onu deyək ki, bu oğuznamə günümüzə çatan yeganə oğuznamədir ki, onun qəhrəmanının yurdu Güney Azərbay­candır. Kassanın öz əcəli ilə ölümü və Təbriz yaxınlığında Acı çayda dəfn olunması, arvadı Burlenin isə qırx qulac uzun­lu­­ğu olan qəbrinin Urmuda (mətndə Uruniyi) olması barədə müəl­lifin verdiyi məlu­mat bu baxımdan maraq doğurur (94, 52-54). Ancaq A.Olearinin mətni ilə bağ­lı bizim diqqətimizi tamamilə başqa bir məsələ cəlb edir. Söhbət Qazan xanın bütpə­rəst ləz­gilər üzərinə qəza yürüşü və “İmam Kurkud”un onlar içəri­sin­də missio­ner fəaliyyətindən gedir. Türkman elini Dağıstan üzə­rinə qəza yürüşünə səslə­yən bu oğuznamənin qızılbaş audito­riya­sının maraqlarına nə qədər uyğun olma­sını anlamaq baxı­mından bu oğuznamə xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Öncə onu deyək ki, A.Olearinin fraqmentar şəkildə təsvir etdiyi oğuz­namə Ağqo­yunlu təsiri ilə formalaş­mış oğuzna­mədir. Əgər unut­ma­mışıqsa, yuxarıda Bayburtlu Osmanın oğuz­lar haqqında verdiyi məluma­tın bayandurlaşmış oğuzna­mələrə söykənmə­sin­dən bəhs etdik. Dədə Qorqudun Dəmürkapuya Şeyx təyin olunması haqqında qeyd də həmin mətnin bir parçasıdır. A.Olea­rinin təsvir etdiyi oğuznamədə isə “pey­ğəm­bərin səha­bə­si”, “İmam Kurkud”un məhz həmin bölgədə missioner fəa­liy­­yəti və bu yolda şəhid olması əks olunur. Bu oğuzna­mənin qızılbaş auditoriyası üçün nə qədər aktual olduğunu anla­maq üçün Şeyx Cüneydin və Şeyx Heydərin həmin böl­­gəyə qəza yürüşlərini və bu yolda şəhid olduqlarını xatırlamaq kifayətdir. Bu müs­təvidə A.Olearinin təsvir etdiyi oğuznamə­nin qızılbaş auditoriyasının ruhuna uyğun olduğunu anlamaq o qədər də çətin deyil. Burada, başqa xalq­larda olduğu kimi, qızılbaşlar arasında da Oğuznamənin bu mühitin ruhuna uyğun olan hissə­si­nin yaşadığını söyləsək, ya­nılmamış olarıq. Bu baxımdan Al­la­­hın qüdrətindən bəhs edən Dəli Domrul boyu­nun ələvilər ara­sın­da yaşaması xüsusi maraq doğurur. Həmin mətn, irəlidə görə­cəyimiz kimi, müxtəlif va­riantları ilə Azər­bay­canda da yaşayır.

Qazan xanın ləzgilər üzərinə qəza yürüşü haqqında oğuz­namənin qızılbaş auditoriyasına uyğun olaraq dəyişdiyini də müşahidə etmək mümkündür. Ata, dədə kimi tanıdığımız Qor­qu­dun A.Oleari mətnində imam görkəminə salınması göz­dən yayına bilməz. Təsadüfi deyil ki, V.V.Bartold bu məsələyə müna­­sibət bildirərək “Qorqud haqqında əfsanənin şiə rəngi aldığını” ehtimal edir (144, 485).

Ən nəhayət, A.Olearinin 1638-ci ildə Azərbaycana gəldi­yini yada salsaq, Oğuznamənin XVII əsrdə də qızılbaş mühi­tində yaşamasına şübhə yeri qalmaz. V. V.Bartold bu hadisəni “Qorqud XVII əsrdə də epik söyləyici kimi ya­şa­maqda davam etmişdir” şəklində ifadə etmişdir (144, 485).

A.Olearinin sözügedən əsrdə Oğuznamədən bəhs etməsi həmin əsrin Oğuz­na­mə zamanı olması anlamına gəlmir. Deyil­diyi kimi, qızılbaş auditoriyası Oğuzna­mə auditoriyası deyildi. Onun bir müddət qızılbaş auditoriyasında yaşaması həm də yeni etnosistemin hələ oturuşmaması və uyğun mədəniyyət tipi­nin formalaş­ma­ması ilə bağlı olmuşdur. Yeni etnosistemin otu­ruşması ilə qızılbaş kimliyi türkman kimliyini və onunla birlik­də oğuznamələri sıxışdırıb sıradan çıxarır. Bu prosesin nəti­cəsində oğuzlar haqqında təsəvvürlərin nə hala gəlməsi öz əksini müasir mətnlərdə tapır.

A.Olearinin “Səyahət”ində oğuzlar haqqında maraqlı bir məlumata da rast gəlirik: “Qızılbaşlar (mətndə persiyalılar) nağıl edirlər ki, bu xalqlar (oğuzlar) indiki adamlardan boyuna görə çox böyük və güclü olublar” (94, 53). Məlum oldu­ğu ki­mi, oğuznamələrdə oğuzlar ya birbaşa, ya da dolayısı ilə az­man, cantaraq insan­lar kimi təsvir olunur və müəllifin ver­diyi məlumat birbaşa Oğuznamədən gəlir. Oğuzlar haqqında bu tə­səv­vür bu günə qədər yaşamaqdadır. Belə ki, Azər­bay­­canın müxtəlif bölgələrində uğuz sözü “yekəpər” və ya “çoxyatan adam” anla­mın­da işlənir. “Hündürboylu, yekəpər adam” anla­mında uğuz, uğuz ölüsü, “böyük məzar” anlamında uğuz qəbri, “dərin və ya uzunmüddətli yuxu” anlamında uğuz yuxusu ifa­də­ləri bu gün də işlənməkdədir. Oğuzlar haqqında dastan­lardan qo­pub günümüzə çatan təsəvvür bunlardan ibarətdir.

Azərbaycanda qəhrəmanı uğuz və uğuzlardan ibarət olan bəzi mətnlər də yaşa­yır. Ancaq onlar Oğuznamə mətnləri deyil, insanlığın əcdadı haqqında mifoloji təsəv­vürlərlə bağlı mətn­lər­dir. Sadəcə olaraq, oğuzlar haqqında epik təsəvvürlərlə in­san­­­­lı­ğın əcdadı haqqında mifoloji təsəvvürlər arasında müş­tə­rək cəhətlər olduğu üçün oğuzlar haqqında təsəvvürlər bu mətn­­­lərə qovuşaraq özünü günümüzə çatdır­mış­dır. Haqqında danış­dığımız mətn ilk dəfə keçən əsrin 20-ci illərinin sonunda etno­qraf Q.Qaraqaşlı tərəfindən yazıya alınmışdır. Müəllif mət­­­­nin bir neçə varian­tının olduğunu qeyd edərək, nəşr etdir­diyi kitabında Gədəbəy rayonu Musayalı kənd sakini Əfkərə Məm­mədəli oğlundan yazıya aldığı variantı vermişdir:

Bizim kəndin şimalında dağ var. O, Qalaça adlanır. Ona görə ki, bu Qalaça uğuz­ların zamanından qalır. Uğuzlar çox qədim zamanda yaşayıblar. Ayrım dağla­rındakı qalaçaları onlar tikiblər. Onlar nəhəng idilər. Boyları 60 ərəş idi. Bizi, adi adamları onlar əcinnə adlandırırdılar.

Bir gün uğuz əcinnə tutur. O, onu çəkməsinin boğazına qo­yub evə gətirir. Ev­də o, çəkməsinin boğazından onu çıxar­dır, əlinin içinə qoyub anasına göstərir. Son­ra onu tövləyə aparıb deyir: “Bu atı doyuzdur”. Uğuzun atı da böyük idi və ona görə də yeyimcil idi. At əcinnənin gətirdiyi ot bağlamasını bir göz qırpımında yedi. Adam görür ki, o, uğuzun atını doyuz­dura bilməyəcək. Onda o, otu mur­dar­la­yır. At otu iyləyib ye­mə­yi kəsir. Uğuz gəlib görür ki, atın qabağında ot var, ancaq yemir. Uğuz təəccüb eliyir. Anasının yanına gedib nağıl eliyir ki, bu balaca məxluq onun acgöz atını doyuzdurub. “Ana, mən bir dəfə də olsun bu atı doyuzdura bilmə­dim, ancaq əcinnə doyuzdurdu. Ana, dünyanı bu əcinnələr yeyəcəklər”. Uğuz bunu deyib əcinnəni azad edir (206, 29-30).

Mətnin başqa variantları da çap olunub. M.Əhmədovun Daşkəsən rayonunun Dəstəfur kənd sakini Cəlal Alməmməd oğlundan yazıya aldığı variant da maraq doğurur:

Qavaxlar Uzuxlar oluflar. Çox hündür iymişlər. Hər biri bir çinar kimi. Ona görə də indinin özündə də bir uca boylu adam görəndə deyərlər ki, uzuxdu. El arasında timsaldı də. Uzuxlar bizim əjdadlarımız oluflar. Özü də çox yaşamışlar, yüz il, iki yüz il, üç yüz il.

Belə eşitmişəm ki, günnərin bir günündə uzuxlardan biri meşəyə odun qır­ma­ğa gedifmiş. Orada gözünə qəribə bir şey dəyir. Bapbalaca. Oyucuna alıf evə gəti­rir. Bütün uzuxlar da onun başına toflaşırlar. Başlayırlar bu əcayib şeyə baxmağa. Bir­dən onnarın bir ağsaqqalı qabağa gəlif deyir:

– Bu əcayif şey deyil. İnsandı. Vaxt gələcək, bunnar yer üzünü götürəjəy. Bizi də əvəz edəjəylər.

İnsanı tutuf gətirən uzux bərkdən gülür. Deyir:

– Bu özü nə şeydi ki, bizi də əvəz edə bilsin. Boyu heş mənim bir qarışım qədər döyül. Elə oycumu yumsam, əlimdəcə canı çıxar.

Qoca uzux deyir:

Yox elə döyül. Bunnar bizdən çox-çox ağıllıdırlar. Özü də vaxt gələjəy, bizi əvəz edəjəhlər.

• 
  İnsanı gətirən uzux deyir:
  

– Yaxşı, indi ki belə oldu, mən onu imtahan edərəm. Əgər sözümü yerinə yetirsə, inanaram, özü də buraxaram gedər. Yox, əgər yerinə yetirməsə, onda cüc-mücdür. Ovcumu yuma­ram, əzilib ölər.

Qoca uzux deyir:

– Yaxşı, onu necə imtahan etmək istəyirsən?

İnsanı gətirən uzux deyir:

– Özüm bilərəm, indi görərsən.

Uzuğun bir atı varmış. Dam boyda. Elə hündürüymüş ki, adam baxanda pa­pa­ğı düşərmiş. Uzux töyləyə gedif atı çəkə-çəkə gətirir insanın yanına. Sonra da bir torvaya bir az arpa töküf deyir:

– Ey insan, bax bu torvada arpa var, keçir atın başına, qoy yesin.

İnsanın boyu atamı çata bilərdi? Heç ayağının yarısı boy­­da da deyildi. Amma o, torvanı baş tərəfindən başlayıb ar­pa­­ya çatınca qatdıyır. Sonra da torvadakı arpa­nı ata gös­tərib yırğalayır, başlayır muşqurmağa. At səs eşidib aşağı ba­xır. Arpanı görən kimi başını torvaya salıb arpanı yeməyə girişir. İnsan tez torvanı başına keçirir.

Bunu belə görən Uzux əlini əlinə vurub bərkdən gülür. Deyir:

– Bir buna bax, bunun boyuna bax, gör torbanı atın boy­nuna necə keçirdi. Bir qa­rış boyu ilə torvanı dam boyda atın başına keçirdisə, deməli, bizi də əvəz eli­yə­cəh.

Doğrudan da, vaxt keçdi, vədə gəldi, insannar bütün dün­­­­­ya­ya yayıldılar. Uzux­­lardan da yalnız üç-dört metrəlik qə­vi­r­lər qalıb (13, 44-45). Maraqlıdır ki, bu mət­nin başqa bir variantı “Gürcü xalq əfsanə və ravayətləri” kitabına salınıb (178, 106-108).

Qeyd edək ki, bu mətnin qəhrəmanı uğuz-uzuq olsa da, o, azman insanlar haq­qın­da mifoloji təsəvvürlərlə bağlı onlarla mətn­lərin variantlarından biridir. Azman­lar (nəhənglər) haq­qın­da miflər dünyanın bir çox xalqlarının mifologiyası üçün xa­rak­terikdir və fərqli cizgilərə malikdir. Onlar bəzi mifoloji ənənə­lər­də insanlığın əc­dadı kimi təsəvvür olunur (269, 228). Yazıya alın­mış bir çox mətnlər göstərir ki, azman­ların insanlı­ğın əcdadı olması türk mifoloji inanışları üçün də səciyyəvidir. Bu mətn­lə­rin bir çoxunda azmanlar Ucubulux / Ucubılıx (Ucu­qulu, Uzun­bılıx, Gumu­lux və s.) adı ilə təqdim olunur (8, 33-35, 37, 41; 9, 62-63; 11, 43-45; 12, 15, 17). Sözügedən mətn­lər­də ucu­bılıx­lar insan­lıqdan əvvəlki epoxanın sakini kimi təq­­dim olunur, onların “cılızlaşıb adi insanlar kimi” olmasından bəhs olunur (8, 34, 41). Maraqlıdır ki, uğuzlar/uzuqlar haq­qın­da mət­nin variantı azmanlar haqqın­da­dır. Öncə mətnə diqqət yetirək:

Sədərək kəndi yaxınlığında Şərur adında bir şəhər olup. Bı şəhərin qırağında bir nəhəng yaşıyırmış, adı da Ucuqulu imiş. Ucuqulu o qədər yekəymiş ki, adi adamlar onun topuğun­dan ancax olarmış.

Ucuqulu ətraf dağların, bir də Qaraağac meşəsinin ixti­ya­rını almışdı öz əlinə. Heç kəsin gücü çatmazmış ki, meşədən bir tikə odun qırsın. Lazım olanda Ucuqu­lunun özü odun yığıp gətirərmiş şəhərə, paylayarmış camahata. Əvəzində də Şərur əhli Ucuqulunu, anasını, bir də onun atını dolandırarmış. Əmə Ucuqulu hər dəfə şəhərə odun gətirəndə bir xata törədərmiş. Ya adamlar onun ayağı altda qalıp əzilərmiş, ya da Ucuqulu çiynindəki odun şələsini yerə qoyanda ev-zad uçarmış.

Axırı camahat zinhara gəlir. Yığışıp danışıllar, Ucuqu­lu­nun yanına bir neçə ağsaqqal göndərillər. Ağsaqqallar gəlip Ucuquluya deyillər ki, bə sən odun yığıp şəhərə gətirəndə əziy­yət çəkirsən. Biz bına irazı ola bilmarıx. İcazə ver bı əziyyəti biz özümüz çəkək, amma səni də, ananı da, atını da hər gün doyuzdurax.

Ucuqulu irazı olur. Camahat Ucuquluynan anasına gün­də neçə mal-davar, nə qədər əppək verillər, onları yedizdi­ril­lər. Amma Ucuqulunun atı çox yeyimcilmiş, onun ot-ələfini çat­­­dıra bilmirmişlər. Camahat görür ki, belə getsə ətrafdakı bü­­tün ot-ələf qutaracax, bınların öz heyvanlarına bir şey qal­ma­yacax. Gənə yığışıb danışıllar, ağsaqqallar deyir ki, innən belə Ucu­qulunun atına yem aparanda o yemi mındar­lamaq lazımdı.

Belə də eliyillər. Otun xeyli hissəsini mındarlayırlar, üs­tü­­nə də bir az təmiz ot qo­yup aparıllar Ucuqulunun atına. At təmiz otu yeyip, mındarlanmış ota çatanda du­rur, ta yemir. Ucu­­qulu bını görəndə duruxur. Çağırıp anasından soruşur ki, ay ana, bı cırtdanlar (yanı adamlar) nə biclik eliyillər ki, mə­nim atım yem yemir? Ana­sı da deyir ki, a bala, bı cırtdan­lar­nan işin olmasın. Bınlar dünyanın bicidirlər. Elə bicliklərindən də belə cırtdan oluplar... (8, 35-36).

Bu mətnin uğuzlar/uzuqlar haqqında mətnin variantı olma­sı ortadadır. Demə­li, Oğuznamədən qopub gələn azman oğuz­­lar haqqında təsəvvürlər yaddaşlarda yaşayır. Ancaq Oğuz­­­namə unudulduqda bu təsəvvürlər öz “ünvanını” itirir və bu zaman azman insanlar haqqında mifoloji təsəvvürlərlə qarı­şır. Azman insanlar haqqında mətnlərdə görünən uğuz və ya uzuq adı bu prosesin nəticəsidir.

F.Kırzıoğlunun Ərdahanda oğuzlar haqqında yazıya aldı­ğı əfsanədə də Oğuz­lar “kitab əhli olmayan”, bacıları ilə evlə­nən, Tanrıya qəsd etmək istəyən kimsələr kimi təsvir olu­nur (93, 509-513). Əfsanənin oğuzlar haqqında təsəvvü­rünün Oğuz­­­naməyə zidd olduğundan xüsusi şəkildə söz açmağa ehti­yac yoxdur. Oğuz əcdadlar haqqında təsəvvürlərin hansı şəkil­də dəyişməsini görmək baxımından əfsanə ma­raq­lı nümunədir.

Ən nəhayət, oğuz sözünün Güney Azərbaycanın Ucan böl­gəsində “ruh”, “qan­içən ruh” anlamında işlənməsi barədə XIX əsrə aid məlumat da bəhs etdiyimiz məsələ baxımından az şey demir (222, 103). C.Bəydili bu fakta başqa müs­təvidən yana­­şır və haqlı olaraq “oğuz” adının hələ XIX yüzilliyə qədər ruhla bağ­lı semantikasını qoruduğunu söyləyir (18, 58). Bu­nun­la yanaşı, əcdad və ya əcdad­lar ruhunun, sadəcə, “ruh” və ya “qaniçən ruh” anlamında işlənməsini oğuz­lar haqqında tə­səv­­vürlərin sıradan çıxması ilə bağlı olmasını da nəzərə almaq lazım­dır. Müasir dövrdə yazıya alınmış mətnlər içərisində yal­nız Basat və Dəli Dom­rul haqqında boyun süjetləri ilə qarşılaş­maq mümkündür (10, 158-161; 12, 320-321; 14, 216-225; 15, 227-231; 42, 314-316 və s.). Təpəgöz haqqında süjet, məlum oldu­ğu kimi, türk xalqları arasında geniş yayılmışdır (296, 36-43). Onun Azərbaycanda yazıya alınmış bəzi variantlarının motiv­ləri ilə uyğun Oğuznamənin motivləri arasında oxşarlıq­ları nəzərə alıb bu variantları Basat haqqında boyun nağıl­laşmış şəkli saymaq mümkündür. Bununla yanaşı, can əvəzinə can vermə və ya hər hansı xeyirxah əməlin əvəzinə ömrün ilahi tərəfindən uzadılması motivi üzərində qurulan müxtəlif janrlı çoxlu mətnlər də yazıya alınmışdır. Ancaq onların Dəli Dom­rul boyu ilə əlaqəsi ayrıca araşdırma tələb edir.

Deyilənlərdən görünür ki, oğuznamələrin nağıllaşma, rəva­yətləşmə və ya lətifələşmə imkanı olan hissəsi günümüzə qədər yaşaya bilmişdir. Etnosun həyatı və tarixi ilə sıx bağlı olan oğuznamələr isə yaddaşlardan silinmişdir.

Son olaraq, onu deməyi lazım bilirik ki, folklor toplu­la­rında ayrı-ayrı kitab və jurnallarda çap olunmuş mətnlər içəri­sində bəzən oğuzlar haqqında mətnlərə də təsadüf olunur. Bu mətnlərdə Oğuznamədən gələn ad və ifadələrdən gen-bol isti­fa­də olunur. Qeyd edək ki, belə mətnlər şəksiz-şübhəsiz saxta mətnlərdir və onların şifahi ənənə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.