AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr IV kitab

II mətn

Mənim eşitdiyimə görə, bir seyid³ qurban götürüf Cijimli kəndinin başına fırrıyıf afsanata saldırıf. Orda ilan gəlif heyvanın içində yatırdı, heyvana dəymirdi. Hələ mən eşitməmişəm ki, Cijimlidə kiminsə heyvanın ilan vurar.

41. MALİK ƏJDƏR TÜRBƏSİ
I mətn

Malik Əjdər gavurlarnan döyüşdə yaralanır, onu dəfn eliyillər, qılıncın da qoyullar yanına. Yeddi qədəm qəbrdən aralanannan sora məlakələr gəlir, sorğu-sual başdıyır. Bular soruşur rəbbin kimdi, firudin, suliddin, ağan kimdi? Ağan kimdi deyəndə Malik Əjdər əsəbləşir ki, mən altmış ildi ağamın yolunda qılınc çalıram, sən indi mənnən soruşursan ağam kimdi. Qılıncı məlakələrin dalınca atanda gedif sapına kimi batır torpağa. Yeddi qədəm qəbrdən uzaxlaşanda Əli əleyhsalam gülümsünür. Ətrafında olan adamlar ürəylərinnən keçirillər ki, Malik Əjdər kimi sərkərdə ölüf, qəbirdən hələ təzə aralaşmışıx Cənab Əli gülür. Biz ölsək, bizi heş vejinə almıyajax. Bunu Cənab Əli bilir, camahata əmr eliyir ki, qayıdın qəbri açın. Baxıllar ki, qılınc qəbrin ayağ tərəfindən torpağa qədər işdiyif.

II mətn

Malik Əjdər burda döyüşdə həlak olur, onu Cijimli kəndində dəfn eliyif qayıdıllar. Gələndə görüllər ki, Həzrət Əli gülür. Deyillər ki, Əli, niyə gülürsən? Deyir ki, bəs şeytan gəldi Malik Əjdərin yanına, dedi sənin ağan kimdi. O da dedi ki, mənim ağam Əlidi. Şeytan dedi, ağan Əlidisə, bəs səni niyə burda qoydu getdi? O vaxdı da ölənnərin yanına qılınc qoyurdular axı. Qılıncı belə atıf şeytanın dalınca, qılınc qınına kimi girif yerə. İnanmıllar buna. Gedillər qəbri açmağa. Gəlif qəbri açıllar ki, həqiqətən də, qılınc qınına kimi girif torpağa.

Həmin Cijimli kəndinin adını Həzrət Əli qoyur. Həzrət Əli orda yaralanır. Bir arvad onun yarasını sarıyır. O vaxdı nənəyə ciji deyirmişdər də. Deyif ki, səni görüm mənim cijim olasan. O vaxdan da kəndin adı Cijimli qalıf.

Malik Əjdərin üsdündə iki dənə kümbəz vardı. Birində onun özünün qəbri vardı. Gejə həmin kümbəzdən səs gəlirdi. O birinə kar kümbəz deyirdilər. Gözümün qabağında olan hadisədi. Bir quş durmuşdu kümbəzin qabağında. Biri bir az sərxoş idi, quşa güllə atdı, tüfəng qalxdı düz sifətinə nətər dəydisə, gözünün altı partladı. Camahat ora ziyarata gedirdi, orda yatırdı.

III mətn

Malik Əjdərin qəbri bir cüt künbəzdi. Onun birində Malik Əjdərin qəbri vardı. Uju şiş səkgizgüşəli kümbəzdi. Onun qıraxlarına pəncərə qoyuflar, gün çıxannan batana qədər başdaşının üsdünə gün düşürdü. Digər kümbəz boş idi. Ziyarətə gələn qonaxlar orda qalırdı. Malik Əjdərin qəbri olan kümbəzə girəndə səs çıxarırdın əks-səda verirdi. Amma bu birsi dördkünc şəkildə tikilmiş kümbəz idi, nə qədər qışqırırsan qışqır, əks-səda vermirdi. Ona görə ona Kar kümbəz deyirdilər.

Malik Əjdər yaralanır, bunu qoyullar qalır orda. Qalan vaxdı yaşdı qadın xəsdə saldat olduğu üçün buna su, çörək verirmiş. Bu da deyif cijim olasan. Vaxt oluf, qayıdıf gələndə görüflər can verir. Bu, camahata deyif ki, bu cijini yaddan çıxarmıyın, o mənə qullux eliyif.

Cijinin qəbri “Cijim ojağı” deyilən yerdədi. Nizam ağagilnən Həmid ağanın evinin arasındadı. Rəvayətə görə, dəstəynən ilannar gəlirdi. İlin on iki ayı orda ilannar vardı, indiyətən bir adamı çalmıyıfdı.

IV mətn

Yezidnən imamlarımızın davası düşəndə imamlarımız gəlif qoşakümbəzdə lövbər salıllar. Muradxannı kəndindən meşəyə sarı gedəndə Qalalı dərəsi var. O Qalalı dərəsində Cənab Əlinin atının rəddi var. Orda bir kaha var, nə qədər tarixçi gəldi ora girə bilmədi. Deyilənə görə, o kahanın içində Zal adında bir dənə pəhlivan yaşıyırmış. Zal pəhlivan da çox güjdü olur. Zal pəhlivan durur qılıncın bağlıyır, gedir. Deyir, gedirəm, salam verəjəm. Burda yezidin qoşunudu, burda da imamatın qoşunudu. Hansı tərəf salamımı alsa, ona kömək eliyəjəm (Cijimlidə Molla Dəmir varıdı, o nağıl eliyirdi. O kümbəzin sahibi idi, orda dua yazırdı). İmam Hüseyinin qoşununun sərkərdələri bunun salamını alır. Salamını alanda Zal qılıncın çəkir Yezidin qoşununun öldürdüyünü öldürür, öldürmədiyi qaçır. Bunnan da qutarır. Malik Əjdərnən Malik İbrahim orda ölübdü, o kümbəzdər olarınkıdı. O kümbəznən Dağ Tumsdakı Başıkəsik kümbəzin usdası bir başdıyır ki, görək kim tez qutarajax. Olar qutarıllar, Dağ Tumasdakı kümbəz yarımçıx qalır. Onçün ona Başıkəsik kümbəz deyillər.

42. MİR HƏMZƏ NİGARİ
I mətn

Mir Həmzə Nigari Cijimli kəndində doğulufdu. Onun doğulduğu yer qalırdı, tağbənd deyirdilər. Bu boyda (otağı göstərir – top.) yer idi. Onun böyründə də Nizam ağanın evi olufdu. Laçının yüz iyirmi beş kəndi var, onun içində bir bizim kənd sünnü məzhəbinə qullux eliyir. Şeyx Şamilnən əlaqələri olufdu. Seyid Nigari də Azərbaycanda isdiyif heylə bir üsuli-idarəni yaratsın. Əvvəlcə asan, vuran olufdu. Sora anası onu anda verif ki, sən pismillahnan başlamısan əlhəmdullahnan çıxmısan, bu yoldan qayıt. Kürdəmirdə İsmayıl əfəndidən təhsil alıf, ustadı onu götürüf. Qazax rayonunda oluf, orda çoxlu müriddəri oluf. Onu orda narahat eliyiflər. Qubadlıda Hərtiz deyilən bir dağ var. Bunu aparıf orda gizdiyiflər. Çələbi camahatı, Polatdı camahatı ona xidmət eliyirmiş. Həmin yer ziyarətgahdı, orda bulax da var. Hüseyinalı bəy onu gejəynən aparıf Arazdan İrana keçirməyə. İrana keçirəndə Hüseyinalı bəyə deyif ki, get, Allah sənin ruzuna bərəkət versin. Cijimli haqqında deyif ki, ruzunuz çox olsun, amma sözünüz keşməsin. Çünki Cijimli camahatı onu yaxşı qorumuyuflar. Heylə də olufdu. Ətraf kəntdəri dolu vurardı, bizim sahələrə zərər dəyməzdi. Bizim camahat aclıx vaxdı korrux çəkmiyif, Allah-taala bol məhsul verifdi. Ajlıx vaxdı döölətin üç qat, beş qat artıx planını doldurannan sora camahata da taxıl qalıf.

Hüseyinalı kişi deyif ki, ağa, səni nətər keçirim? Deyif, gəlif aparallar. Deyir, bir də gördüm ağ atın üsdündə ağam addadı o tərəfə. Dedi, çox sağ ol, bala.
II mətn

Sora deyillər İran şahı bunu çağırıfdı. Deyiflər, Mir Həmzəsən, gəl sənin bir möcüzəni yoxluyax. Baxışlarına görə onu orda qəbul eləmiyiflər. Deyif ki, mən belə bir insanam, Allah mənə bu vergini verifdi. Şah deyif ki, əgər seyidsənsə, bir möcüzə göstər. Deyif, bu camahatı çıxart. Çıxardıf. Deyif, bax barmağımın arasınnan. Baxıf görür kü, bir qaban gəlir, başı atasının başıdı, bədən qaban bədənidi. Hücum eliyir buna sarı. Özünnən gedir. Ayılır deyir, mənnən nə isdiyirsən? Deyir, məni sağ-salamat keçir Türkiyəyə. Keçirir, gedir Türkiyəyə. Uzun müddət orda yaşıyır. Bunu uzaxlaşdırıllar Xarput şəhərinə. Xarputda bir müddət qalannan sora ölümü yaxınnaşır. Xayiş eliyir ki, məni Xarputda yox, Amasiyada oğlumun yanında dəfn eliyin.

Nəysə, burdan razılıx alırlar. Ordan da ora on-on iki günnük məsafədi. Mir Həmzə Nigari artıx can verir. Deyillər yayın isdisində səni nətər aparax ora? Deyir ki, ömür boyu o kişinin qarşısında baş yerə qoymuşam, o cəsəd qoy çürüsün ki, on-on iki gün isdiyə dözmüyəjəhdi. Dünyasın dəyişir, tabutda qoyullar arabaya. On-on iki gün arabaynan gəlillər. Burda deyillər ki, yəqin iylənif, bunu nətər açmax olar? Türklərin dediyinə görə, açıllar Mir Həmzənin cəsədini, görüllər alnında tər var. İy nədi, gül iyi gəlir.

Nigar bir bəyin arvadıdı. Mir Həmzə cüssəli, gözəl olufdu. Ana, bajı kimi ona sevgi bəsləyirdi. Nigar buna dayax durufdu. O da onun adını ləqəb götürüfdü. Nigar nənənin qəbri Ağdam rayonunun Qara Pirim qəbirsannığındadı.

III mətn

Şıx əfəndi də Cijim ojağınnan çıxıf. Rəhmətdik o vaxdı ordan ajığ eliyif çıxıf. Talıbgilin evinin qavağınnan çıxıf quzeyin başına ki, kümbəzdərin yanıynan gedə Qubatdıya. Çıxıf orda qəlbidə oturuf. Qaşın başında bir daş vardı, orda oturuf Cijimli tərəfə baxıf. Öz-özünə deyif ki, qoyun baş, qurd ürəkli cijimli. Bir-birinizə arxa durmamısız. Ürəyiniz qurd ürəklidi, amma birriyiniz olmuyuf, ona görə bir belə kənd dağılıf gedif. Bizim kəndə yeddi yüz evli, yeddi dəyirmannı Cijimli deyərdilər.

Onnan sora kümbəzdəri aşanda görür ki, Avdulla yüzbaşı qoyunun yanındadı. Gedir onnan görüşür. Avdulla deyir, ağa, saa qurban olum, hara gedirsən, niyə belə piyadasan? Kişi də bekaf imiş. Deyif ki, Ərşada gedəjəm. Avdulla çobana deyir ki, get at gətir. Birin Şıx əfəndi minir, birin də çobana verir. Deyir, baba, haratan gedirsən get, arxayın düş, onnan sora atı ver gətsin. Şıx əfəndi Avdulla yüzbaşıya deyir ki, sizi halal çörək yeyin, sözünüz keçərli olsun, çörəyiniz asand olsun. Ordan da atı minir gedir Qubatdıya. Qubatdının başında saqqız ağajı vardı, pir ağacı. Uşağ isdiyən, əhd eliyən ora ziyarata gedirdi. Gedir orda yoxuşun başında düşür, deyir, apar atı ver. Sağ olun. Ordan da addıyır İrana, çıxıf gedif.
43. KAR KÜMBƏZ
I mətn

Orda iki kümbəz var. Sağ kümbəz hazır oluf başa gələn vaxtı sol kümbəzi başdıyıllar tikməyə. Sağ kümbəzi tikən sol kümbəzi tikənə nəysə demək isdiyir, o da eşitmir deyə cavab vermir. Deyir, bıy səni kar qalasan. Sağ kümbəzin içinə girib səs eliyəndə əks-səda verir, amma sol kümbəz əks-səda vermirdi. Sol kümbəzin başı həm də yarımçıx idi. Usta onu tikib hasilə gətirə bilmiyif. Vəfat eliyif, ona görə onun başı yarımçıx qalır. Kəntdən daş daşıyıf orda kümbəz tikiflər. Elə daşdar götürüflər ki, onu indi dörd adam qaldıra bilməz. Məktəbin arxasında quzey yuxarı yol vardı, daşdarı o çığırnan daşıyıflar. Çığır boyu adamlar yan-yana düzülmüşlər, daşı bir-birinə ötürə-ötürə kümbəz olan yerə gətirib çıxarıllar.

II mətn

Cijimli kəndində iki kümbəz vardı. Birinin içinə girirdin pıçıltıynan danışırdın mikrafon kimi səs yayılırdı. O birin içində danışırdın, elə bil dərədə danışırdın. Rəvayətə görə, birin usta tikirmiş, birin də şagirdi tikirmiş. Usta çağırıb, şagird eşitmiyif. Orda qəzəblənib buna qarğış eliyif ki, özün də kar olasan, tikdiyin də.

44. SEYİD ALI XƏLİFƏ
I mətn

Seyid Alı Xəlifə o vaxdı on dörd dənə balalı inək verif Kaha kəndinnən Mirzə addı bir adamdan o torpağı (Dambulağ kəndinin yerləşdiyi ərazini – top.) yaylax yeri alıf yayda heyvanın saxlamax üçün. Böyük ev damı idi, qara dam. Atın üsdə adam o damın içinə girirdi. Seyid Alı xəlifənin damı o dam idi. Orda bulax vardı, ojax idi. O bulağın ətrafı böyük bir düz idi. O bulağın üsdə iki bu isdol böyüklükdə daş vardı. İmamın çəliyin vurmuşdu, o daşdan su qaynıyırdı. Gur bir bulax idi, dümağ su çıxırdı. Üsdünə natəmiz adam gedəndə o bulax quruyurdu. Mənim yadıma gəlir, üş dəfə o bulax quruyuf. Bir dəfə payızdığa qoyun gəlif düşəndə iki çoban gətirif üsdündə içki işmişdər, onda qurumuşdu. Aparıf üsdündə qurban kəsmişdilər, o bulax yenidən qaynamışdı. Axırıncı dəfə də erməni Şuşanın yoluna baydax⁴ vıran ili qurumuşdu. Avqust ayı idi. Kəndə hay düşdü ki, bulax quruyuf. Meşə idarəsinin müdiri Seyid Hajı bir də gördüm ki, UAZ-nan gəldi mənim qapıma. Dedi, gəlmişəm, gedəh ojax bulaxdan su içək, ziyarat eliyək. Həmi də qab gətirif ki, evinə su apara. Mən dinməmiş Osman qayıtdı ki, Hajı, bulax quruyuf. Bulağın da quruduğu bir həftə olar. Dedilər ki, bir qadın aparıf bulağın suyunda bulaşıxlı uşax əysisi yuyuf, ona görə bulax quruyuf. Belə deyəndə bu çox məyus oldu. Dedim, niyə məyus olursan? Hajı İbrahimin nəvəsi sənsən, Hajı Səmədin də nəvəsi mənəm. Bulağın üsdə qurban aparajeyih. Bulağı biz gedif ziyarat eləməliyik ki, bulax çıxa. Sürünün içində bir qızıl-kürən toğlu vardı, tutdux bunu qoydux baqaja. Gəldik mənim evimin qapısına. Mənim də qızdarım sajda yuxa bişirirdilər. Yuxadan qızdara yığdırdım, şişi götdük, odun götdük, gəldik bulağın üsdünə. Gəldik ki, bulax quruyuf, elə bil heç burda su olmuyuf. Uşaxlar toğlunu kəsdi, dəridən çıxartdılar, doğradılar kabablıx. Bizim kəntdə də üş yetim var, anaları, ataları ölüf, mamaları⁵ bunnarı saxlıyır. Əti şişlərə çəkdilər, qoydular közün üsdünə. Şiş hala gələndə seyid bir adama bunun ətinnən bir tikə vermədi. Bu yetimləri çağırdı, əti yuxaya çəkib verdi bu yetimlərə. Yetimlər yedi, çıxdı qırağa. Özü də ağzına hələ bir tikə qoymuyuf. Allahım haqqı, Allaha qurban olum. Seyid Hajı oturufdu daşın üsdə, isdiyir əyilə. Bu yetimlər çörəyi yeyif qutaran kimi o bulağ elə püskürdü, torpağı bir on metr tulladı qırağa. Hələ su durulmamış seyid əyildi sudan işdi, qayıtdı dedi, Allah atana rəhmət eləsin, bu möcüzü də burda gördük.

Dambulax kəndi də həmən bulağın adınadı. Uşağı olmuyan, bir ağır işə düşən o bulağın üsdünə ziyarətə gedirdi. O bulağın üsdə ələm ağacı vardı, on iki kənd yığılırdı aşura günü orda qətl çıxardırdı, mal kəsirdi, ehsan paylıyırdı.

II mətn

Pircan çayının alt tərəfi böyük gilas bağı idi. Yazda nökərlər, çobannar çayın qırağında Seyid Alı xəlifənin heyvannarın otarırmış. Alı xəlifə deyif ki, gedim heyvana baş çəkim. Gedif qoyuna, mala baxannan sora gəlir bir zağanın qabağında görür ki, iki dənə maral balası var. Maral balasını qoyuf gedif otdamağa. Seyid Alı xəlifə maral balalarının yanında otduğu yerdə görür ana maral qanı tökülə-tökülə gəlir balalarının yanına. Gəlif başını qoyur Seyid Alı xəlifənin qucağına başdıyır inıldamağa. Afçılar vırıf, qanı tökülür. Seyid Alı xəlifə bunun qanın əliynən təmizdiyir. Təmizdiyəndə afçılar əli tüfəyli çatırır. Gəlillər ki, Seyid Alı xəlifə başında əmmamə maralın qanın təmizdiyir. Afçılar da Zerti kəndinnən idi. Başın qaldırır ki, tüfəylər hazırdı. Deyif ki, balalı maralı niyə vurmusuz? Deyiflər ki, afçıyıx biz. Deyif, siz görmürsüz ki, bunun yelini doluf, bu balalıdı. Bunnar hüylüyüf ki, seyidin əlinnən maralı alalar. Deyif, sizi görüm nəsilbənəsil qırlo⁶ olun, güllə ata bilməyin. Cəddim haqqı, o kəndin hamısı qırlodu, bu gün də qırlodu. Seyid Alı Xəlifə ağzının tüpürcəyini maralın yarasına çəkif bağlıyır, maral da sağalıf.

III mətn

Babam Seyid Alı xəlifə gedif Əsabi-kəfi ziyarat eliyir, qayıdır. Payız, el gedən vaxdı imiş. Seyid Alı xəlifə görür qabağıynan atdı, qatırrı köç, qoyun sürüsü gedir. Bir müddət gələnnən sora görür bir uşax köçdən düşüf yolun qırağında ağlıyır. Bunu götürür, atın qujağında gətirir Dambulağa. Adın da qoyur Alı. Bunu öz evində saxlıyır. Bu beş yaşına, altı yaşına keçəndə heyvana kömək elədihcə buna qoyunnan, maldan pay ayırır. Bu böyüyür olur on iki, on üç yaşında oğlan. On iki yaşında olanda altı nəfər adam gəlir çıxır Dambulağa. Gəlif deyillər ki, Naxçıvanın Qapan kəndinnənik. O vaxdı biz uşax itirmişik. İndi sorağın almışıx ki, sən tapmısan, gəlmişik onun dalıncan. Deyir, bəli, tapmışam, gətirmişəm, indi yekəlif cahıl oğlandı, örüşdə heyvanın yanındadı. Gələndə deyir ki, bax bu uşaxdı. İndi bunnar ağlaşır, tökülüllər bunun üsdünə, bunu öpüllər. Üş gün, dörd gün qalıllar, nəğanta eliyillər uşax deyir, mən sizi tanımıram. Atam bu kişidi. Üç gün qalıllar, neyniyillər deyir, ola bilməz, mən getmirəm. Ordaca halal-hümmət eliyif qayıdıf gedillər. O nəsil qaynıyıf qarışıf bizim kəndə. Uğurru da tayfadı. O nəsildən qabağına kim çıxsa, xeyir görürsən, yuxuda görəndə də xeyir görürsən. Nədən ki, mayası Seyid Alı xəlifənin mayasınnan tutuluf. Həmin tirə Kar Alı adlanır.

IV mətn

Seyid Alı Xəlifə çəliyin daşa vuranda su çıxıf. Natəmiz, qəlbi pis adam gedəndə o su batır. Dört dənə yekə daşdı. Döşündə çəliyin yeri də məlumdu. Hər həftənin dördüncü günü onun üsdündə on iki çırax yandırırdıx imamların adına. Namaz qılırıx, adına oruc tuturux. Gömgöy göz yaşı kimi bulaq qaynıyır. Üst tərəfində isə qətl ağacı var. Hətta bir dəfə natəmiz adamlar getdilər əllərini sabınnan yudular, tökdülər bulağa, bulax batdı. Getdih çırax yandırdıx, qurban kəsdik, onnan sora yenidən qaynamağa başdadı.

V mətn

Seyid Alı xəlifə duruf ki, gedə bir məclisə. Şallax harda qalıfsa, əlinə gəlmiyif. Üş gəlni varmış. Deyif:

– Ağız, durun mənim şallağımı verin, uzağ səfərə gedirəm.

Gəlinnər də şallağı tapmıyanda hirsdənif çıxıf çölə. Tiri minif, deyif ki, mən gedirəm. Tir də altında at oluf. Görüf ki, böyrünnən bir ilan sivildiyif keçir, əl atır ilanı götürür. İlanı şallax qayırıf əlində. Sorası qayıdıf gəlinnərinə qarğış eliyif. Deyif, sizi elə yanın, elə yanın bircə Şəvəndə qalsın yüyrühdə.

Minif atı çıxıf gedif. Atı minif gedəndə görüflər ki, bu əlində qamçı əvəzinə ilan tutuf. Gejə qalıf bir adamın evində. Yuxuda görüf ki, ev yanıfdı. Səhər duruf atını minir, deyir, belə qarğış eləmişdim, mənim ayləm top yanıfdı. Gedifdi ki, yüyrüh yırğalanır, bütün ayləsi yanıf, amma bir dənə yüyrüh qalıf, öz-özünə yırğalanır. Hər şey yanıf bir dənə yüyrüh qaldığına görə ora yanıx-yüyrüh deyillər.

Onun qəbri üsdündə ağacdan iki qara dirək basdırılıf, dirəkdən yüyrüh asılıf. Uşağı olmuyan ağdan bütöy köynək biçir, aparıf qoyur Seyid Alı Xəlifənin qəbrin üsdə. Havaxt onun diləyi qəbul olursa, özbaşına köynəyin yaxası açılır. Açılmırsa, uşağı olmur.

VI mətn

Maral gəlif yatıf ojağında. Seyid Alı Xəlifə babanın bir qolayca da tökülüntü arvadı varmış. Gəlif ki, maral özü sağılıf, südü qazanda mayalanırmış, sora duruf gedirmiş. Axşam gözdüyür, maral gəlmir, sabah gözdüyür, gəlmir. Seyid Alı xəlifə deyir:

– Ay arvad, mənim maralım nejoldu?

Deyir:

– Əşi, vallah, nə bilim.

Deyir ki, buraya kim gəldi? Deyir:

– Buraya bir dənə gödəkçə kişi gəldi.

Deyir:

– Vay, evim yıxıldı, Qannı Əhmətdi, nahaq qan eləmişdi, odu gələn.

Maral o gedən getdi.

45. SEYİD MİRƏZİZ AĞA
I mətn

Böyük seyidlər beş-altı qardaş oluf, sora dağılıflar. Hajı Mirəzizin atasının adı Mir İsadı, ana babamız da Dağıstannandı. Dağıstanın o tərəfinnən deyillər ki, bir həkim qardaşınnan ajıx eliyif gəlif Qarabağ mahalına. O həkim gəlif Xankəndində yaşıyırmış. Deyillər ki, o həkim Şəmil şahın qardaşı imiş, qardaşınnan ajıx eliyif gəlif Qarabağ mahalına. Özü həkim imiş, qızına da həkimlik örgətmişmiş. Həmi cərrahlıx eliyirmiş, həmi həkimlik eliyirmiş. Yaşadığı evin böyründə balinsiyası varmış. Seyid Hüseyin addı bir seyidin qılçı sınır, aparıflar İvrahımın yanına. Həkim İvrahım öz balinsiyasında saxlıyırmış. Bir gün də qızına deyir ki, yaralının qılçın sən aç sarı. Seyidin qılçın sarıyanda seyid buna deyir ki, qızım, mənim qılçımı yaxşı sarı, bir bajım oğlu var, səni alajam ona. Qız ləzgi qızıdı da, ajığı tutar. Seyidin qılçınnan tutar fırıldadar ayna. Seyid çığırar, həkim İvrahım da yaxında imiş. Seyidin çığırtısını eşidər, durar gələr. Deyir, əşi, o qancığa nə dedin ki, səni belə elədi? Dedi, bel-belə dedim. Deyir, gərək demiyərdin. Təzdən həkim İvrahım seyidin qılçın açıb sarıyır. Qılçı sağalannan sora ağsakqalı, qarasakqalı yığar tökər həkim İvrahımın üsdünə ki, qızı gərəh verəsən mənim bajım oğluna. Bir layağlı bajısı oğlu varmış. Həkim İvrahımın qızın alır bajısı oğluna – Seyid İsmayıla. Alannan sora seyid o ləzgi qızınnan yaşamaxda olsun. Döölətdənir, varranır. Yay gedərmiş dağa, qışda gələrmiş arana. Qızın adı Nənəxanım idi. Altı qızı olar, oğlu olmaz. Hajısamlı mahalı seyidə deyər ki, yoldaşın həkimdi. Sənə bir torpax verək, orda yaylaxlan, bizim xəstəmiz olanda əlimiz çatsın, gətirək bu həkimin yanına.

Bir gün də Qarabağ torpağında Seyid İsmayıl yaşıyanda Nənəxanım deyər ki, Seyid İsmayıl, bu illəri köçəcəksən dədə kəndinə. Tayfana xəbər göndər, dədə-babanın evini irahlasınnar, köçək. Seyid xəbər göndərir seyitdərə ki, bizim məhləni irahladın, bu il gəlirik yanınıza. Köçüf gedillər Böyük seyidlərə. Seyidlər də yığılar məhləni irahatdıyallar, gəvə sərəllər. Seyid köçər öz dədə-babasının məhləsinə.

Bir gün Nənəxanım seyidə deyər ki, əmin uşağlarını kom⁷ çağır. O vaxdı şah məclisi də olsa, düyü dəmlədərmişdər. Bir qazan aş dəmliyər, seyidləri çağırar yığar evinə. Ağsakqallar oturmuşmuş. Nənəxanım girər içəri. Deyər, seyitdər, bilirsiz sizi buraya niyə çağırmışam? Deyillər ki, Nənəxanım, de, bilək. Deyir ki, Seyid İsmayıl aran-dağ köçür. Bunun da bir kafal qızı var, qızdar da irilifdi. Biri gedər bir yerdə birinin qolunnan yapışar, birini alar aparar, deyərsiniz ki, əmimiz oğlunu ləzgi qızı apardı, qızdarını dağıtdı düzdərə. Bir-bir baxar, seyitdəri də tanıyırdı. Əlini uzadır deyir ki, filan seyid, böyük qızımı verdim sənin filan oğluna. O biri seyidə əlini uzadar. Bir-bir, bir-bir altı qızın beşin paylıyanda yerdə qalar kiçik qız. Kiçik qızın adı Gülyetərmiş. Deyir ki, Seyid Mirisa, kiçik qızım Gülyetəri də verdim sənin oğlun Mirəzizə. Hamısı əlin qoyar döşünə, deyəllər gözümüz üsdə.

Mənim babama verdiyi qızın adı Gülyetərdi. Yavaş-yavaş seyidin baxdı gətirər, qisməti gətirər döölətdənər, varranar. Hajı Mirəziz on iki dəfə gedər haja. Qarabağ mahalında oluf Ağabəy. Mənim babamın qəyyumu oluf Ağabəy. Hajı Mirəzizin də döölətin, yurdun, yatağın tikdirən Ağabəy oluf.

Hajı Mirəzizin qoyunu oluf iyirmi min, 400 qulunnu maydan saxlıyırmış. Bir dəfə Hajı Mirəzizin köçü dağa gedəndə Gəncə mahalınnanmı, Tiflisdənmi bilmirəm, Nikolayın qoburnatı faytonnan getdiyi yerdə köçə rast gəlir. Soruşur bu döölət kimindi, deyillər Hajı Mirəzizin. Qoyun kimindi, Hajı Mirəzizin, at kimindi, Hajı Mirəzizin. Faytonu saxladıf. Hajı Mirəziz atın üsdündə gəlif düşüf. Qoburnat deyif, bu dööləti saxlıyırsan saxlıyırsan, bu atı neynirsən? Deyif ki, olar paccahlığa lazım olar. Qoburnat baxar ki, bunun özü kətçi olduğuna baxma, çox düşüncəli danışır. Onda Hajı Mirəzizi yerli-yataxlı danışdırar, yazar, şiklin çəkdirər. Aparar Nikolay padşahının ala qapısına vurdurar.

II mətn

Hajı Mirəzizin qızı varmış Nənəxanım addı. Kim isdiyirmiş ona getmirmiş. Lağ eliyirmişdər ki, bunu Paşa bəyə verəjeyih, heş kəsə getmir. Paşa bəy Hajı Mirəzizi bir yol görmüşmüş. Gəncə mahalınnanmı bilmirəm, Tiflisdənmi bilmirəm, Nikolayın torpax vergisin yığan ikicə yol gəlif yığarmış. Genə torpax vergisini yığmağa gəlifdi. Hajı Musdafa addı bir ləyaqətdi seyid varmış. Bizim zonaya gələndə çox vaxdı Hajı Musdafanın evinə düşərmiş. Xərc yığan gəlif Hajı Musdafanın evində oturar, indi zonanın xərcin yığajax. Pul olmaz xərci ödüyələr. Hajı Musdafa deyər, ə, Hajı Mirəzizi gətirin, onda pul var. Yaranal neçə gün Hajı Musdafanın evində oturar. Hajı Musdafa adamları çağırır. Bir gün gözdüyələr, iki gün gözdüyələr, üçüncü gün Hajı Mirəziz gəlif çıxar. Hajı Mirəziz gəlincə seyidlərdən hansısa deyər, əşi, Hajı Mirəzizə bir qəyyum lazımdı. Paşa bəy də gələn yaranalın yanında imiş da. Paşa bəy seyid haqqında deyilən bu sözü də eşitmişdi. Hajı Mirəziz gəlir. Hajı Musdafa deyir ki, hajı, niyə belə gej gəldin? Neçə gündü yol gözdüyürük, bu adamlar burda zanit qaldı. Niyə belə gej gəldin? Deyir, xəbər maa gej çatıf. Deyir ki, hajı, qonax gəlif oturuf, pul da yoxdu camahatın xərcin verək. Səni gözdüyürük ki, qonağı yola salasan. Deyir ki, Hajı Musdafa, nə qədər lazımdı? Deyir, Hajı Mirəziz, çox lazımdı. Pul kisədə idi. Muxay rəngli çuxa geymişdi. Hajı Seyid Mirəziz çuxanın cibin açar, bir-bir kisədən verər. Beşin verəndə deyər ki, Hajı Musdafa, bəsdi? Deyir, yox, Hajı, hələ yox. Altısın verəndə deyir, Hajı Musdafa bəsdi? Deyir, yox, ağa, qonax da var. İkisin də verir. Soradan örgənmişəm ki, hər kisə iyirmi körpəli inəyin qiyməti imiş. Səkkiz kisəni verəndə gələn deyir ki, belə adama qəyyum lazım deyil. Hajı Mirəziz öz yoluynan gedir. Allah rəhmət eləsin gələninə də, yola salanına da.

Sora rəhmətdik Paşa bəyin külfəti ölər. Elçilərini göndərər, Hajı Mirəzizin Nənəxanım addı qızını verəllər Paşa bəyə. Qabaxkı ayləsinnən üç oğlu varmış: Xosrov bəy, Sultan bəy, İsgəndər bəy. Hajı Mirəzizin qızınnan da dörd oğlu olar, bir qızı. Qızın adı Məhbub olur. Oğlannarının adı İsrəfil, Bahadur, Zülü, Rüstəm. İsrəfil Sultan bəynən o taya keçif, Bahadur burda ölüf.
46. SEYİD MƏŞƏDİ İMRAN
I mətn

Bizim kəntdə Seyid Məşədi İmran olufdu. Məşədə gedif, özü də bu adam Məşətdə təhsil alıfdı. Onun haqqında rəhmətdih atam söhbət eliyirdi. Biz tərəfdə bunun bir evi varmış, ruslar gəlif onun olduğu damı mühasirəyə alıflar ki, bunu tutuf aparalar da. Atam deyir, rusdar gözdədilər ki, bu çıxıf təslim olar da. Mən, deyir, gözümnən gördüyümün şahidiyəm. Seyid içəridən çıxdı, deyir, ağ əmmamə başında, ağ çuxa da əynində. Yavaş-yavaş o qoşunun arasıynan yeridi, bir təpə vardı, o təpəni aşdı, çıxdı getdi. Rusdar gözdədilər, gözdədilər, axırda girdilər içəri ki, seyid nə gəzir. Dedim, ata, nətər oldu sən onu görə bildin? Atam deyir ki, mənim süd tərəfimdə seyitdik var, qəlbi düz olan adam onu görə bilər. Ona qarşı ürəyində kin olan, ona pis münasibət bəsləyən varsa, onu görə bilməzdi.