Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 1,1 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizaminin qənaətində xəta işlətdiyinə görə cənnətdən qovulub yer üzünə göndərilən ilk insan – Adəm türk olmuşdur.
|
İstini, soyuğu, qurunu və yaşı
Biri-birilə əndazəsincə qarışdırdın, Elə bir (kainat) yüksəltdin və (onu) elə bəzədin ki, Ağıl ondan yaxşısını təsəvvürünə gətirə bilməz.15 Mifik təsəvvürlərdə bəzən yaranışların mənbəyi Günəş, Ay və Ulduzlarla bağlanır. «Cinnər həmmişə istəyillər ki, adamnara pisdih eləsinlər. Bir də görürsən ki, cinnər göyə qalxıp ya Günü, ya da Ayı tutdular, qabağa örtük çəkip qoymadılar ki, işıxları yerə düşsün».16 7. İlk insanın Yer üzünə gəlməsi // Adəm. Nizaminin qənaətində xəta işlətdiyinə görə cənnətdən qovulub yer üzünə göndərilən ilk insan – Adəm türk olmuşdur. Türkün mifoloji dünyagörüşündə belə bir təsəvvür var ki, yer üzünün ilk insanı Adəm ayağını torpağa basanda türk dilində danışmışdır. Ulularımız gələcək nəsillərə mifoloji görüşlərdən götürdükləri bir qənaəti həmişə örnək tək vurğulamışlar. Türkün dünyanın qədim və köklü sakini olduğunu hamıdan öncə böyük Nizami qeyd etmişdir. O, bəşəriyyətin atasının milliyyətindən danışanda bu qənaətə gəlir ki, Adəm də mənşəcə türkdur. Şairin «Sirlər xəzinəsi» poemasında oxuyuruq: «[Alah] Adəmi öyrətdi» [ayəsi] onun pak sifətinədir... O, həm ev-eşiyini, həm də [behişt] bəzəyini tərk edərək Elə bir danənin tələsinə düşdü ki, O [danə] «Allah sənə şükür!» duasına da layiq deyil... O, ay kimi Xətay türkü oldu, Və xəta zülfünü papağının altında gizlətdi17. Şair ayəni Qurandan götürmüşdür, lakin müsəlmanların müqəddəs kitabında yazılmamışdır ki, Adəm xəta işlətdiyinə görə yer üzünə Xətay türkü sifətində göndərilmişdir. Eləcə də bəşərin atasının Aya bənzədilməsinə də Quranda işarə edilmir. Adama elə gəlir ki, Nizami Adəm peyğəmbərdən deyil, Ay kağanın bətnində ikən Allaha tapınan Oğuzdan danışır. Ola bilsin ki, Böyük türk sərkərdəsi Şah İsmayıl da özünə bu səbəbdən «Xətai» ləqəbini götürmüşdü. Maraqlıdır şairin qənaətinə görə, Adəm ay kimi Xətay türkü olub xəta zülfünü papağının altında gizlədir. Papağın məhz çox əski çağlardan Türkün qeyrət, namus rəmzinə çevrilməsinin kökündə bu qənaət dayanır. Bir fakt da heyrət doğurur: «Qayğısız Abdal» təxəllüsü ilə şeirlər düzüb-qoşan türk xalq təsəvvüf ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Alaiyeli Əlaəddin Gaybi XIV yüzildə Ulu soydaşı Nizaminin səsinə səs vermişdir. O, Adəm peyğəmbərin «türklüyünü əsaslandıran» bir mifi xalq dilindən götürüb nəzmə çəkmişdir. Nizaminin və Qayğısız Abdalın yaşadığı bölgələrin ağsaqqalları danışırdılar ki: «Məlum səbəbdən həzrət Adəmin cənnətdən çıxması əmri verilir. Fəqət həzrət Adəm «bəlkə, əf edildim» - ümidi ilə bir müddət orada qalır. Bu durumu görən Cənab-i Haqq Cəbrayıla buyurur: «-Ya Cəbrayıl, get Adəmə söylə, Cənnətdən çıxsın!» Cəbrayıl vəzifəsini o dəqiqə yerinə yetirir. Lakin Həzrət Adəm cənnətdə qalmaq arzusunda və günahının bağışlanmasında yenə israrlı görünür. O zaman Cənab-i Haqq Cəbrayıla təkrar buyurur: «-Ya Cəbrayıl, get Adəmə TÜRK DİLİNDƏ söylə, durmasın, cənnəti ən qısa zamanda tərk etsin!..» [3, 259]. Göründüyü kimi, Allah Adəmin günaha batıb adiləşəndən sonra ilahi aləmdəki deyimi anlamadığını görür və öz mələyinə göstəriş verir ki, onunla yer əhli üçün ayırdığı dildə danışsın. Bu gün Azərbaycan türklərinin gündəlik söhbətləri zamanı fikrini düzgün anlada bilməyənə, kəlmələri baş-ayaq söyləyənə, tələffüz qaydalarına riayət etməyənə qarşı acıqlanıb belə bir cümlə işlədirlər: «Sözünü Adam dilində söyləsənə!» Yaxud «Adam kimi danışsana!..» Bu o anlamı verir ki, ulu əcdad Adamın cənnətdən özü ilə gətirdiyi dili – türkcəni qoyub yad sözlər işlətmə. Bizcə, bu, Nizaminin və Qayğısız Abdalın faydalandığı əsatirin əsrlərin sınağından keçərək xalq məsəlinə çevrilməklə şifahi yolla zəmanəmizə çatdırılmasıdır. Qayğısız Abdalın «Gülüstan» əsərindəki mənzum parça daha dolğun və poetikdir:
8. Allahın seçimləri: peyğəmbərlər\\Sitayiş. Merac Yüklə 1,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|