Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Abidələrin akademik nəşrində texniki cəhətlər

Akademik nəşrlərdə qaynaqlardan istifadə çox önəmlidir və istinad olmadıqda ifadə və fikrin kimə aid olduğu sual altında qalır. Başqala­rının fikir və sözlərini “özününküləşdirərək” qə­ləmə vermək olmaz. Al­maniyanın təhsil na­ziri belə bir prob­lemə görə istefa verməli oldu. Abidələrin akademik nəşrində bu prinsiplər xüsusi olaraq diqqət mər­kə­zində dayanır.

Akademik nəşrdə səhifələrin haşiyəsində əl­yaz­ma nüsxə­sində olan vərə­q nömrəsi (məsələn, 4a, 4b, 5a, 5b və s.) göstə­rilir. Bu­nun­la, oxucu mət­nin istənilən parçasını əlyazmada rahatlıqla tapa bilir. Nəsr əsərlə­rinin mətni sətirlər üzrə, adətən hər 5 sətirdən bir sıralanır (5;10; 15; 20; 25 və s). Bəzən 3 sə­tir­dən bir sıralanmaya da rast gəlirik (21). Nəzm əsərlərində isə mətn beytlər üzrə sıralanır, beytlət tək-tək, bir sıra hal­lar­da isə beş-beş sıralana bilər.

Elmi-tənqidi mətnlərin nəşrində nüsxə fərqləri həm hər səhifənin altında, yaxud kitabın sonunda verilə bilər. Həmin fərqləri hər səhifədə vermək üsulu daha çox tətbiq olunur ki, bu da mütaliə zamanı fikri yayındırmaq, oxu sürətinə xələl gə­tir­mək kimi neqativ halların qarşısını alır. Ancaq bəzi müəl­liflər maraqlı bir usuldan yararlanırlar; mübahisə­siz və asan­lıqla anlaşılan nüsxə fərqlərini hər səhifənin altında göstərir, izah və şərhə ehtiacı olan məsələləri isə kitabın sonunda ayrca bir böl­mə­də verirlər (21).

Eyni zamanda avtoqraf nüsxələrin nəşri ilə bağlı bəzi mə­qamlara toxunmağı da vacib bilirik. Bu baxımdan Əbdüiqadir Mərağinin klassik Şərq musiqisinin nəzəri-praktiki əsasların­dan bəhs edən iki əsərinin: “Cameül-əlhan” və “Məqasidül-əl­han” mətninin akademik nəşri diqqə­tə­la­yiqdir. Bu əsərlər Tehranda Təqi Bineş tərəfindən çap edilmişdir (31; 32). Hər iki avtoqraf nüsxəsində, bəzən sətirlərarası haşiyələrdə və bəzən də mətnin haşiyəsində müəllifin öz əli ilə etdiyi düzəliş, əlavə və qeydlər vardır. Mətni nəşrə hazırlayan T.Bineş bütün xırda və böyük qeydləri hər səhifənin altında yerləşdirmiş, kitabın sonunda isə qaynaq­lara əsasən olduqca geniş və mətni dərk etmək üçün zəruri olan izah və şərhlər vermişdir. Deməli, avtoqraf nüsxəsini nəşrə hazırla­yar­kən, sadə­cə onun mətninin üzünü köçürməklə kifayətlənmək olmur, müəllifin öz əsəri üzərində nə şəkildə işləməsini, hansı əlavə və düzəlişləri etməsini, yəni “təlif” prosesini anlatmaq lazım gəlir.

Ümumiyyətlə, uzun illərdir Azərbaycanda ərəb qarfikalı abidələrin müasir əlifba ilə nəşrə hazırlanması prosesi sistem­siz və pərakəndə xarakter daşıyır, necə deyərlər, kim nə cür istəyirsə, öz bildiyi və dü­şün­düyü kimi transliterasiya edir, çünki vahid və standart prinsip yox­dur. Bunun nəticəsi olaraq bizdə işıq üzü görən mətnlərin heç biri istər yazı və qrafik işarələr, istərsə də izahlar, şərhlər və qeydlər baxımından dün­yanın ayrı-ayri aparıcı elm mərkəzləri tərəfindən qəbul edilən aka­demik nəşr standartlarının və qaydalarının tələblərinə cavab vermir.

Burada bir məsələyə də toxunmağı lazım bilirik; son za­manlar yazılı abidələrin təd­qiqində klassik meyarlar dəqiq mü­əyyənləşdirilmir; çox halda isə filoloji, paleoqrafik, kodikoloji və tekstoloji təhlillər bir-birinə qarışdırılır, yaxud bir-birinə qarşı qoyulur. Bəzən də “tekstoloji təhil” sadəcə bir neçə əl­yazmanın sadə təsviri ilə məh­dud­laşdırılır, əslində isə ayrı-ayrı nüsxələrdəki mətnlərin fərqləri və tekstoloji “təhlil”in əhəmiy­yət və mahiyyətinə toxunulmur. Filologiya geniş və klassik mənada yazılı abidələrin bütün elmi-nəzəri və ümumi prob­lemlərini ehtiva edir, onu mətnşünaslıqdan və yazılı adidə­lər­dən ayırmaq olmaz. Halbuki biz­lərdə abidənin filoloji təhlili dedikdə sadəcə oradakı şeirlərin tək-tük bə­dii xüsusiyyətləri barədə bəsit, pərakəndə və sistemsiz məlumat ver­mək nəzərdə tutulur. Mətnşünaslığın nəzəri məsələlərində isə D.Lixa­çev­dən bir addım qabağa gedə bilmirik; burada istisna olaraq f.e.d. Kamandar Şəriflini xidmətini xüsusi olaraq vurğulamaq olar, belə ki, o, ilk dəfə D.Lixaçev və başqalarını tərcümə və təkrar etmədən yazılı abi­dələr əsasında Şərq mətnşünaslığının nəzəri və prak­tiki əsaslarını elmi şəkildə təhlil edərək bu sa­həyə yenilik və orjinallıq gətirmişdir (33).

Abidələrin akademik nəşrində kursivlərin verilməsi də mühüm şərtlərdən biridir. Mətni çapa hzırlayan tədqiqatçı zəruri hallarda mötə­rizədə izahedici və aydınlaşdırıcı yazılar verir ki, bunlar birbaşa abi­də­nin mətninə şamil edilmir. Kursivlər adətən mətni hazırlayanın soyadı, ya­xud soyad və adının baş hərfləri ilə işarələnir. Bundan başqa, aka­demik nəşr­lərdə müəyyən ixtisarlardan istifadə edilməsi də mü­hüm şərtlərdəndir.

Elmi-tənqidi mətnlərin nəşrində şərti mətnşünaslıq işarələri də mü­hüm yer tutur və burada fərqli yanaşmalar mümkündür (34.s.66-67).

Nəhayət, akademik araşdırma və nəşrlərdə istinadlar və elmi aparat mühüm və zəruri şərtlər­dəndir. Monoqrafiya və başqa elmi işlərdə ilkin qaynaqlara və birinci növbədə orijinal mətnlərə istinad olduqca əhəmiy­yətlidir. Klassiklərin əsər­ləri­nin akademik tədqiqində bu məsələ xüsusi əhəmiyyət daşıyır, belə ki, bir sıra hallarda orjinala deyil, tərcüməyə istinad edirlər. Məsələn, Nizamini götürsək, onun “əsərlərinin poetik tərcüməsi geniş oxucu kütləsi, filoloji tərcümələr nisbətən savadlı züm­rələr, orjinal mətn isə peşəkar araşdırıcılar və mütəxəssislər üçün­dür” (35.s.87).

Elmi aparatın verilməsində adətən bir necə metod işlənir:

1. Bütün istinadlar hər səhifənin aşağı hissəsində verilir. Mətn bo­yunca qeydlər mö­tərizədə sıralanır və kitabın sonunda ayrıca bölmə kimi verilir. Ümumi biblioqrfiya isə sonda əlifba sırası ilə yerləşdirilir.

2. Ümumi kod sistemi. Sonda əlifba sırası ilə bütün istifadə olunmuş ədəbiyyat ve­rilir. Mətn boyu isə istinadlar mötərizədə gəlir. Öncə qay­nağın sıra nömrəsi, sonra isə cild və səhifə verilir. Əgər istinadlar adi mö­tərizədə verilirsə, qeydlər, şərh­lər və izah­la­rın sırası kvadrat mötə­ri­zədə verilə bilər.

3. Bir sıra müasir nəşrlərdə biblioqrfiya müəlliflərin soyadları üzrə əlifba sırası ilə ve­rilir. Soyadın yanında isə nəşr tarixi, qeyd olunur. (Mə­sə­lən, Nasr, 1980). Əgər eyni mü­­­əllifin iki və ya daha çox əsərin­dən istifadə olunursa, həmin əsərlər nəşr tarixləri ilə ayırd edilir (mə­sələn, Corbin, 1964; Corbin 1982). Əgər istinad bir başa deyil, başqa bir müəllifin kitabına əsasən verilirsə, bu mütləq qeyd olunmalıdır. Bə­zən də biblio­qra­fik mə­lumatlar qeydlərin içərisində verilir, sonra isə əlifba sırası ilə ayrıca göstərilir.

Bir çox akademik nəşrlərdə klassik dövrə aid elmi araşdır­malarda adətən öncə ilkin qaynaqlar, sonra isə elmi ədə­biyyat verilir.

Yekun olaraq qeyd edək ki, hər sahədə olduğu kimi, abidə­lərin aka­demik tədqiqi və nəşrində dünyanın aparıcı elmi mər­kəz­lə­rinin qazan­dığı təcrübə əsasında yaradılan sistem və qay­da-qanunlar bir örnək ola­raq bu sahədə də qarşıya çıxan prob­lemlərin həlli üçün çox əhəmiy­yətlidir. Sistem dəlil və arqu­mentlər əsasında qurulan, standart və nor­malarla tənzimlənən xüsusi düzən, yəni harmonik inkişaf və təkamül modelidir. Məhz bu modelə əsaslanaraq abidələrin akademik tədqiqi və nəşrində uğur qazanmaq olar.