Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Fəridə Əlövsət Əlİyeva

(Qafqaz Universiteti)

Gülşənİ Bərdəİnİn ərəbcə dİvanının yenİ əldə olunmuş Ankara nüsxəsİndən bəzİ açıqlamalar
XV-XVI əsrlərdə yaşamış Bərdəli Şeyx İbrahim Gülşəni (1427-1534) 3 dildə yazdığı əsərləri ilə orta əsrlər türk ədəbiyyatında məhsul­dar yaradıcılığa sahib ədiblərdəndir. Türk dilində yazdığı əsərləri təd­qi­qata cəlb edilmişsə də fars və ərəb dillərində olanlar üzərlərindəki tozun sili­nə­cəyi zamanı gözləməkdədir. Ədibin yaşadığı dövrün ədəbi ənənə­lərində ərəb dilinə münasibəti və ömrünün son otuz ilini Misirdə keçir­məsini nəzərə aldıqda bu dildə əsər yazması ehtimalına haqq qazan­dır­maq lazım gəlir. Belə ki, sahənin mütəxəssisləri¹ bu ehtimalı sübut edə­rək ədibin ərəbcə bir divanı olduğunu üzə çıxarmışlar.

İbrahim Gülşəninin ərəbcə divanının iki əlyazma nüsxəsi mövcud­dur: biri Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adı­na Əlyazmalar İnstitutunun fondundakı B -778 şifrli, digəri isə Ankara Uni­versiteti Dil, Tarix, Coğrafiya fakültəsinin kitabxanasındakı A-421 şifrli əlyazmadır. İlkin incələmələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, ikinci nüsxə Əlyazmalar İnstitutundakı 31 vərəq (62 səhifə) həcmindəki B-778 şifrli yazmadan daha yaxşı vəziyyətdə olub baş qismi mövcud­dur və həcmi 86 vərəqdir (172 səhifə). Ankara nüsxəsinin dəyərini artı­ran bir fakt da yazmanın titul vərəqində əsərin adı və müəllifi haqqın­dakı qeyddir:

هذا ديوان حضرت الشيخ ابراهيم الگلشنی قدس الله سره العزيز بالعربي و هو من كلامه تمامًا

(Bu, Həzrəti əş-Şeyx İbrahim əl-Gülşəninin –Allah əziz sirrini mü­qəd­dəs qılsın- ərəbcə divanıdır və bütünlüklə onun dilindəndir).

İki nüsxənin mətninin ilkin müqayisəsi aralarında heç bir fərq ol­ma­dığını göstərmişdir. Mənbələrin qeyd etdiyi kimi şair ərəbcə divanını Xə­lil təxəllüsü ilə yazmışdır. Divanın Ankara nüsxəsində onun Şeyx İb­ra­him Gülşəniyə aid olması haqqındakı məlumat əsərlə yanaşı bu təxəl­lüsün də ona mənsubiyyətini doğrulayır.

Divanın son qismi hər iki nüsxədə yarımçıq olduğundan onu Ankara nüsxəsinə əsasən tədqiqata cəlb etmişik. Bu nüsxədə ümumilikdə 9789 misra olsa da pavərəqlərin sətirbaşları ilə uzlaşmamasından ortadan və­rəq düşdüyü aydın olur; əksik səhifələrdən bəzisi Bakı nüsxəsi ilə ta­mam­lansa da çox hissəsi məchul qalmaqdadır. Düşən vərəqləri də he­saba qatdıqda on minə yaxın misra olacağı şübhəsizdir. Misraların çox­luğunu vurğulamaqda məqsədimiz bəzi mənbələrin şairin ərəb dilini yaxşı bilməməsi haqqındakı qeydləridir. Belə ki, Şeyx İbrahim Gülşəni haq­qında ilkin tarixi mənbə hesab edilən, özünün müasiri olan Əb­dül­vəhhab Şarani (1493-1563) “Tabaqatül-kübra” adlı əsərində onun ərəb dili biliyi barədə yazır: “Onun saysız mücahidələri vardı. O, mən və Əbülab­bas əl-Hərisi (r.a) dəfələrcə görüşmüşdük. Onun yüksək mərtə­bə­lərə vasil olduğunu, lakin sadəcə fikrini çatdıracaq qədər zəif, “yonta­lan­mamış” dili olduğunun şahidi olmuşduq (Şarani, 495). Türkiyədə Gül­şəni yaradıcılığının əsas tədqiqatçılarından olan Himmet Konur Şa­raninin İbrahim Gülşəni haqqında dediyi ifadəni “ədibin ərəbcəni yaxşı bil­məməsi şəklində deyil, öyrənilən bir əcnəbi dilin danışıq dili ilə uy­ğun olmadığı” şəklində yozmağın daha doğru olacağını bildirsə də, (Ko­nur, 172) fikrimizcə, “Tabaqatül-kübra” müəllifinin bu ifadəni işlət­mə­sinə səbəb olaraq divana türk üslubunun hakim olmasını göstərmək olar. Çünki 10 000 misralıq təsəvvüfi məzmunlu divan bağlaya bilən bi­rinin dilinə “yontalanmamış” epiteti uyğun görünmür:

صمتي بيان جمع في الفرق اسمع افهم

ذا البكم صار نطقاً من صمت ناطقات

(A-421, 5b)

Sükutum fərq içində cəmin bəyanıdır, onu dinşəsən,

Natiqlərin sükutundan danışmağa başlayan lalı anlarsan

Mənbə fetişizminə yol verməməkdən yana olmaqla bərabər, qaynaq­lar­da yer alan məlumatların sadəcə doğru izaha ehtiyacı olduğu düşün­cə­sindəyik. Bu baxımdan müzakirə obyekti olan “ifadə”ni, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ərəb əsilli şairlərin divan şeirləri ilə müqayisədə Gül­şəninin ərəbcə şeirlərində türk nəfəsinin sezilməsi, türk şeirinə xas bədii ifadə və təsvir vasitələrinin yer alması ilə əlaqələndirmək lazım gələ bilər. Buna ən bəsit örnək olaraq “saqi” sözünü göstərə bilərik. Belə ki türk və fars dillərində yaranmış təsəvvüfi şeirdə bu ifadə çox iş­lək olduğu halda ərəb dilində yaranmış şeirdə bu xitaba o qədər də rast gəlinmir. Gülşəni “saqi”ni ərəbcə divanında istifadə etmişdir:

ساقي شراب وصلٍ ناول ببحر ذات

في الصحو سكرى انظر من ذاك في الصفات

(A-421, 2a)

Saqi, vüsal şərabını Varlıq dənizində doldur,

Ayıq ikən (səhv halında) sərxoş nəzərilə (səkr halı ilə) onun sifətlə­rinə bax

Şeirlərə nəzər saldıqda məna baxımından olduğu qədər tərtib baxı­mın­dan da səliqəli, ərəb qrammatikasının oynaqlığından yararlandığı aş­­kar olur:

بالله صلاة جمعي في العين فرق جحد

عنّي عليّ منّي تالله مبطلات

(A-421, 4b)

İkinci misrada ərəb dilində hərfi-cər (önqoşma) vəzifəsi görən عن (-dan², haqqında), علی(-a², üzərində), من (-dan²) ifadələrin bir cümlə da­xi­lində yanyana işlədilməsi mümkün olmadığı halda şair bunu uğurla şeirin lehində istifadə etmiş və mənaya da rövnəq qatmışdır:

Billahi, cəm halındakı namazım gözümdə imtinanın fərq halıdır,

Tallahi, bu, özüm haqqında, özümə qarşı, özümdən uzaqlaşmadır, il­ğadır.

Divanda yer almış nəzm nümunələri məsnəvi, qəzəl və dördlüklər şəklindədir. İlk şeir iri həcmli məsnəvi olub 6418 misradır. 2a saylı və­rəqdən 36a-ya qədər davam edən bu məsnəvinin sonu natamam bitir. Mü­əllifin divan boyunca şeirlərin sonunda işlətdiyi Xəlil təxəllüsü məs­nəvinin daxilində bir neçə yerdə təkrarlansa da şeirin sonunda yoxdur; bu da vərəq düşməsi ehtimalı ilə əlaqədardır. Eyni zamanda 36a-nın pa­vərəqinin növbəti səhifə ilə uzlaşmaması bu ehtimala əsas verir. Divan­da yer alan məsnəvilərin əksəri iri həcmli olub, ən kiçiyi 66 misradan iba­rətdir.

Himmet Konur Gülşəninin düşüncələrini bəlli bir sistem daxilində təqdim etməyə çalışan bir filosof olmadığını, lakin özündən öncəki mü­tə­səvviflərin sistemləşdirdiyi vəhdəti-vücud görüşünü mənimsədiyini yazır (Konur, 188). Tədqiqatçının Gülşəninin türkcə divanı əsasında gəl­diyi bu qənaəti ərəbcə divanının möhtəviyyatı da təsdiq etməkdədir. Zat-sifət nisbəti, cəm-fərq əlaqəsi, səkr-səhv halları, təcəlla, fəna-bəqa kimi klassik təsəvvüfi mövzuları şair bu əsərində özünəməxsus şəkildə iş­ləmişdir. Divanın birinci məsnəvisində müsəlman üçün buyurulmuş fərzlərə - dəstəmaz, namaz, oruc, həccə təsəvvüfi yozum verir. Məsə­lən, təcəllanı Beytullahı təvaf etməyə bənzədir. Bu məsnəvidə çox da aşkar olmayan süjet xəttinin varlığı hiss olunur, şair fərzləri icra ardı­cıl­lığına görə - öncə dəstəmazdan başlamaqla namaz, oruc, həccdən bəhs edir. Bu zaman صوفي ابن الوقت (sufi vaxtın oğludur) kimi ənənəvi təsəv­vüfi ifadə vasitələrilə yanaşı, صلاة جمعي (sufinin cəm halındakı namazı) kimi yeni, sələfləri tərəfindən işlənməmiş ifadələr əmələ gətirir. Sufi şeir­lərindəki klassik “tənə” obrazının varlığı məlumdur. Gülşəninin “tənə"si “münkir, mükəzzib”ə qarşıdır. Misralarında ona xitab edir:

يا منكر يا جاحد في الحب بنا

انكارك جهل فمن الحق منا

(B-778, 21a)

Ey bizim sevgimizi inkar edən münkir,

Sənin inkarın cahillikdir, həqiqətsə bizdən yanadır.

Gülşəni özünün təkkə mənsubu olduğuna da diqqəti çəkir, namaz, oruc və həccini təkkədəki tənnur və təbllə, rükuya gedənlərin təsbihini­sə dəflə cəngin səsilə təmsil edir:

صومي صلاة حجي طنور و طبل اسمع

مزمار دفّ چنگ تسبيح راكعات

Oruc, namaz, həcc tənnur və təbldir,

Dəflə cəngin sədasıdır rükuya gedənlərin təsbihi.

Mürşidinin mürşidi olan Seyid Yəhya Bakuvinin yeddi mərtəbəyə böl­düyü, tədqiqatçı-alim Mustafa Karanın “nəzərgahı-ilahi” deyə vəsf­lən­dirdiyi qəlb, sufilərin çox müxtəlif yozumlar verdiyi göz kimi ifadələr də Şeyx İbrahimin misralarında çox yayğın və müxtəlif məna­lar kəsb edərək işlənib.

Bu kiçik mülahizələri nəzərə aldığımız zaman bu divanın Gülşə­ni­nin ümumi yaradıcılığının bir parçası olduğu qənaəti hasil olur. Gələcək araşdırmalarımızda bu əsərin müxtəlif yönlərini üzə çıxarmaq niy­yətin­dəyik.