Partiyasının üzvləri idilər.
Həmin il bolşeviklər və daşnaklar gizli danışıqlar apararaq
Bakıda azərbaycanlılara hücum etmək və şəhəri ələ keçirməyi qə-
rara aldılar. Daşnaklar uzunmüddətli döyüşə hazırlaşaraq şəhərdə
silahlı qoşunlar toplamağa başladılar. Bu döyüşçülər özlərini hər
birinin gəzdirdiyi iri mauser revolverinin şərəfinə “mauseristlər”
adlandırırdılar. Bolşeviklərin həddən artıq Bakı neftinə ehtiyac
duyurdular və onlar daha artıq gözləyə bilməzdilər, ona görə də
mau-seristlərdən azərbaycanlılara qarşı hücuma keçməyi istədilər.
1918-ci ilin mart ayında Bakıda Azərbaycan-erməni mü-
naqişəsi başladı. Bu əslində ikitərəfli hərbi müharibədənsə, azər-
baycanlıların kütləvi şəkildə qırılması idi. Erməni daşnaklarından
fərqli olaraq, Bakıdakı azərbaycanlıların özlərinin müdafiə etmək
üçün çox az sayda silah və hərbi qüvvələri var idi. Onlar güclü
sürətdə silahlanmış düşmənə qarşı mübarizə aparmağa hazır deyil-
dilər.
Neft maqnatları müxtəlif şəxslər və dövlət nümayən-
dələrindən şəhərdə planlaşdırılan qırığınlarla bağlı xəbərdarlıq
aldıqları üçün hücumlara hazır idilər. Onlar şəhərdən qaçmış və öz-
lərinin şəhərkənarı bağ evlərində, çoxu isə Abşeron yarımadasında
yerləşən Mərdəkanda gizlənmişdilər. Bəziləri isə Moskvaya, Sankt
Peterburqa və Tehrana qaçmışdılar. Minlərlə kasıb azərbaycanlının
isə qaçıb canını qurtarmaq üçün nə şəhərkənarı villası, nə də ki
şəhərdən getmək üçün kifayət qədər pulu var idi. Onlardan çoxu isə
qarşıdan gələn hadisədən xəbərsiz idilər.
18-ci ilin mart qırğınının sirləri aşkarlandıqdan sonra, hə-
min zaman Bakıda öz evlərində və küçələrdə 12 min insan qətlə
yetirildiyi hesablanmışdı. (Mənbə: “Azərbaycan” qəzeti- Azər-
baycan Demokratik Respublikası hökümətinin rəsmi orqanı)
Mənim ulu babam, xeyriyəçi Hatəm Əbdül Bağı (Səhavətli
Əbdül Bağı kimi tanınırdı) da onların içərisində idi. Bir hadisədə,
erməni daşnak komandiri Lalayan yüzlərlə azərbaycanlını əsir almış
və onları Opera Binasında əsir saxlayaraq ailələrindən çoxlu miq-
darda pul istəmişdi. Lakin pulunu aldıqdan sonra, əsirləri azad
etmək əvəzinə onların hamısını güllələmişdi.
Digər bir daşnak rəhbəri Amazasp Bakı və Azərbaycanın
müxtəlif şəhərlərində kütləvi qırğınları davam etdirmişdi. Şamaxıda
Daşnaklar yüzlərlə insanı
məsciddə bağlayaraq onları
93
yandırmışdılar. Qubada və Salyanda Amazaspın qüvvələri yüzlərlə
insan öldür-müş və şikəst etmişdilər.
Azərbaycanlıların yalnız bəzisində silah olmasına
baxmayaraq, onlar şəhər küçələrində toplanmış və daşnaklara
müqavimət göstərməyə çalışmışlar. Məşhur un və neft maqnatı olan
Ağa Bala Quliyev Bakı küçələri ilə gəzərək bunları deyirdi:
“Həmvətənlərim! Xalqımızı xilas etmək çox vacibdir. Hər birinizə
öz fabrikimdən 4000 kisə un ilə mükafatlandıracam. Gəlin
şəhərimizi müdafiə edək.”
Eynilə neft maqnatı Teymur Aşurbəyov da azərbaycanlılara
belə deyirdi: “Mən sizə 4000 tüfəng və 200 qutu patron verə
bilərəm.” Yüzlərlə Azərbaycanlı küçələrə çıxaraq şəhəri qırğından
mühafizə etməyə başladı. Lakin erməni-bolşevik koalisiyası daha
güclü idi və buna görə də azərbaycanlılar məğlub oldular.
Bu yolla 26 Komissar şəhəri ələ keçirdi. Bakı nefti bol-
şeviklərin əlinə keçdi. Bunula əlaqədar olaraq yeni Bakı hö-
kümətinin rəhbəri Stepan Şaumyan deyirdi: “Mən bu qədər mü-
səlmanın ölümünə görə heyifslənirəm. Ancaq bizim qələbəmiz o
qədər böyükdür ki, biz belə əhəmiyyətsiz şeylər barədə dü-
şünməməliyik. ” Bir ayın içərisində Bakı Komissarları Rusiyaya 1,5
milyon ton neft göndərmişdi.
Sovet dövründə bütün bu hadisələr gizli saxlanılırdı. Heç
kəs Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində baş verən minlərlə insan
qətli barədə bir söz danışa bilməzdi. Çox adam hətta bilmir ki, bu
qırğının qurbanlarının qalıqları bugun Şəhidlər Xiyabanı kimi
tanınan təpədəki kütləvi qəbirlərdə basdırılmışdır. Yalnız bu il, yəni
2002-ci ildə Azərbaycan Parlamenti bu hadisələri müəyyənləş-
dirmiş və onları “Azərbaycan xalqının genosidi” adlandırmışdır.
NEFT İÇƏRİ ŞƏHƏRİ XİLAS ETDİ. Erməni-Bolşevik
qırğını zamanı Bakının toxunulmaz qalmış ərazisi qədim qala
divarları içərisində yerləşən Içəri Şəhər idi. Bu toxunulmazlıq
əsasən Azərbaycan müqavimətçilərini silahlandıran və
təşkilatlandıran neft maqnatlarının və yerli “qoçuların” səyləri
nəticəsində mümkün olmuşdu. Bu neft maqnatlarından bəziləri öz
pulları ilə silah almış və əhali arasında paylamışdılar. Qədim qala
divarları ilə müdafiə olunan azərbaycanlılar ermənilərin qarşısını
almış və onları geri çə-kilməyə məcbur etmişdilər.
Ən cəsur müqavimətçilərdən biri Içəri Şəhərin müdafiəsini
təşkil etməyə yardım edən Məmməd Hənifə Tağiyev (1875-1920)
94
idi. “Vulkan” Gəmiçilik Şirkətinin rəhbəri olan Məmməd Hənifə
məşhur neft maqnatı, torpaq sahibi, məşhur xeyriyyəçi
H.Z.Tağıyevin adaşı, “Qatır” ləqəbi ilə tanınan Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin (1837-1915) oğlu idi. Məmməd Hənifə Bakıdan Həş-
tərxana, Rəştə, Ənzəliyə və Xəzər dənizinin digər limanlarına neft
göndərilməsi ilə məşğul olurdu. Neft biznesi onu Içəri Şəhərdə çox
nüfuzlu və varlı bir adam olmasına səbəb olmuşdu. Bu böhranlı
günlərdə o neft pullarından istifadə edərək Içəri Şəhəri qırğınlardan
xilas etmişdi.
Məmməd Hənifənin ləqəbi “Qoçu Məmməd Hənifə” idi.
Onun əyləncələri sırasına güləşmək və revolverdən güllə atmaq
daxil idi. Ermənilərin hücumundan öncə qohumları onu xəbərdar
edirdilər: “Tezliklə ermənilər şəhərdəki bütün müsəlmanları
öldürəcəklər. Biz şəhərkənarındakı bağlarımıza köçürük. Axmaq
olma, şəhəri tərk elə!”
Lakin Məmməd Hənifə cavab vermişdi: “Mən qorxaq deyi-
ləm. Içəri Şəhər camaatı məni öz rəhbəri hesab edir. Onlar mənə
inanır və hörmət edirlər. Mən necə qaçıb onları bu pis vəziyyətdə
tək qoya bilərəm?”
Məmməd Hənifə revolver, tüfəng və hətta pulemyot alaraq
onları yerli camaat arasında payladı. Sonra o Içəri Şəhərin bütün
kişilərini səfərbər etdi. Onlardan bəziləri müharibədən qorxurdu və
Içəri Şəhəri müdafiə etmək istəmirdi, lakin Məmməd Hənifə öz
silahlı qoçuları ilə onların evlərinə şəxsən getmiş və özlərinə
qoşulmağa məcbur etmişdi.
Məmməd Hənifə Içəri Şəhərin müdafiəçilərinə özü rəh-
bərlik edirdi. Onun papağı bir neçə dəfə gülləyə gəlsə də, özünə heç
nə olmamışdı. Bu mənim ailəmə həmin hadisələrdən yadigar kimi
qalıb. Məhəmməd Hənifə nənəmin dayısı idi.
Nəticədə Içəri Şəhər xilas olmuş, lakin Məmməd Hənifə
bundan sonra uzun müddət yaşaya bilməmişdi. 1920-ci ildə o
Bolşeviklər tərəfindən tutulmuş və “xalq düşməni” elan edilərək
öldürülmüşdü.
Şübhəsiz ki, bu qırğınlar zamanı Bakıda insanları xilas
edən yüzlərlə digər mərd qoçular olmuşdur, lakin onların bu qəh-
rəmanlıqları Sovet dövründə (1920-1991) unudulmuş və ya təhrif
edilmişdi.
NEFT VƏ BEYNƏLXALQ SİYASƏT. Bakı
Komissarlarının şəhər üzərindəki hakimiyyəti o qədər də uzun
95
sürmədi. Rusiya hökuməti Bakı neftini ələ keçirsə də, söz verdiyi
kimi bunun əvəzində çörək göndərmədi və nəticədə Bakının kasıb
əhalisi aclıqla üzləşdi. Bakıda menşeviklər və daşnaklar öz əvvəlki
müt-təfiqləri olan Sovet Rusiyasına qarşı ayağa qalxdılar və ingilis
ordusunu şəhərə dəvət etdilər. 1918-ci ilin yayında ingilis hərbi
hissəsi Bakıya göndərildi və 26 Bakı Komissarını həbs edərək onla-
rı güllələdi. Yenidən Lenin Bakı neftindən məhrum oldu.
Həmin dövrdə Gəncədə yerləşən Azərbaycan Demokratik
Respublikası (ADR) höküməti Türkiyənin köməyi ilə Bakıya
qayıtmağa cəhd göstərdi. Sentyabrın 15-də türk generalı Nuru Paşa
3 min əsgərlə və 11 minlik gənc Azərbaycan ordusu Bakıya daxil
oldular və 30 minlik daşnak və rus menşevik hərbi koalisiyasını
məğlub etdilər. Ingilislər tələsik şəhəri tərk etdilər və gənc
Azərbaycan höküməti öz qərargahını kiçik Gəncə şəhərindən
Bakıya köçürdü. Noyabrın 17-də beynəlxalq pakta əsasən türklər
Bakını tərk edir, ingilis ordusu isə formal olaraq ADR hökümətini
tanıdı və Bakıya qayıtdı.
Lakin bolşeviklər Bakı neftini ələ keçirmək planlarından əl
çəkməmişdilər. 1920-ci il aprel ayının 28-də ADR 11-ci Qızıl Ordu
tərəfindən işğal olunur və müəyyən müddətdən sonra SSRI-nin tər-
kib hissəsinə çevrilir. Moskva öz emissarı Serebrovskini Bakının
bü-tün neft sənayesinə rəhbərliyə təyin edir. Bundan sonra şəxsi
sahibkarlar bütün mülkiyyətindən məhrum edilmiş və onların mül-
kiyyəti ələ keçirilmiş və müsadirə olunmuşdu. Bu vəziyyət 70 ildən
çox (1921-1970) davam etmişdi.
1920-ci ildə Bakıdakı neft maqnatlarının çoxu ADR hökü-
mətinin devriləcəyini güman edirdilər və buna görə də onlar öz neft
şirkətlərinin səhmlərini satmağa çalışırdılar. Heç kəs bu səhmləri
almaq istəmirdi, çünki Qafqazda siyasi vəziyyət çox qeyri-sabit idi.
Yalnız Standard Oil Company şirkətinin təsisatçısı olan amerikan
miliyoneri Con Rokfeller istisna təşkil edirdi. O, Nobel, Mantaşev,
Nağıyev, və digər məşhur Bakı neft maqnatlarının səhmlərini
almağa cürət etdi. 1920-ci ildə Bakı bolşeviklər tərəfindən yenidən
işğal olunanda Rokfeller təəcübüdən donub qalmışdı. O əmin idi ki,
bolşeviklərin hakimiyyəti uzun sürməyəcək. Rokfeller bolşeviklərin
devrilməsini gözləyirdi, lakin hər şey əbəs idi.
II Dünya mühabirəsi zamanı Adolf Hitler Bakı neft mədən-
lərini ələ keçirməyə çalışdı. Həmin dövrdə sovet tanklarının və
təyyarələrinin 90%-i Bakı yanacağı ilə işləyirdi. Hitler paytaxta
96
1942-ci il sentyabrın 25-i hücum etmək planı hazırlamışdı. Sənədli
filmdən də göründüyü kimi Hitler öz generallarının əhatəsində açıq-
aydın olan qələbəni bayram edir. “Qələbə tortu” üzərində “Bakı”
yazılan seçilmiş tikə Hitlerə verilir. “Xəzər dənizi” digərləri
tərəfindən bölünür. Müttəfiqlər isə öz növbəsində Hitlerin Xəzər
dənizini ələ keçirmək iddiasından xəbərsiz deyildilər. Ingilislər
hətta əgər Hitler şəhəri ələ keçirəcəyi təqdirdə neft mədənlərini
dağıtmaq məqsədilə Bakının “Qara Şəhərinin” neft mədənlərinə
atılacaq bombaların dəqiq hədəflərini nəzərdə tutan plan
hazırlamışdılar.
Xoşbəxtlikdən 1942-ci ilin qışı iradəli alman qoşunlarını
Şimali Qafqazın izolə edilmiş dağlarında dayanmağa məcbur etdi.
Əgər Hitler Bakını ələ keçirsə idi, onda Sovet ordusu özünün əsas
yanacaq təchizatından məhrum olmuş olardı və müharibə tamamilə
başqa sonluqla bitmiş olardı. Çox adam müttəfiqlərin nasist
Almaniyası üzərindəki qələbədə Azərbaycanın oynadığı rolu
layiqincə qiymətləndirmir.
1991-ci ildə Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra
Azərbaycan xalqı yenidən öz milli neft ehtiyatlarından yararlanmaq
şansını əldə etdi. 1994-cü ilin sentyabr ayında dünyanın aparıcı
korporasiyaları olan beynəlxalq şirkətkərlə 20-yə yaxın neft mü-
qaviləsi imzalandı. Nəticədə ölkə iqtisadiyyatına milyonlarla dollar
investisiya yatırıldı.
Bu gün Azərbaycanda həyat hələ də neft ilə çox bağlıdır.
Azərbaycanlılara yeni iş yerləri açmağa yardım edən neftdən gələn
gəlirlər şəhərin memarlığını da dəyişmişdir. Bütün şəhər ərazisində
yüzlərlə yeni binalar, marketlər, restoranlar və bağlar tikilir və
salınır. Yenidən Azərbaycan Qafqazın iqtisadi və siyasi mərkəzinə
çevrilir və buna təkanverici qüvvə əsrlər boyu olduğu kimi yenə də
neftdir.
Dostları ilə paylaş: |