Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

ildən gedir – red.) iqtisadi vəziyyət bir qədər yaxşılaşdıqdan və 
siyasi stabillik əldə oldunduqdan sonra, Bakı  Əlyazmalar Institutu 
keçid dövründə qırılmış beynəlxalq əlaqələri yenidən qurmağa səy 
göstərir. Ilk olaraq, o Iran və Türkiyədəki alimlərlə əməkdaşlıq et-
məyə başladı. Sonra, gürcü alimləri ilə  əməkdaşlığı  bərpa etməyə 
qərar verdi. 
Tbilisi Institutu ilə əlaqə yaratmaq o qədər də asan olmadı. 
Həmin institutun bizdə olan telefon nömrəsi işləmirdi. Bizdə nə fax 
nömrəsi, nə  də onların elektron adresi var idi.  Bizim hətta 
institutun adının dəyişib-dəyişilməməsi barədə belə  məlumatımız 
yox idi. 
Bakı Institutunun direktoru sonda qərara gəldi ki, biz Tbilisi 
Institutu ilə  əlaqələr yaratmaq üçün hər hansı bir yol tapmalıyıq, 
çünki orada bir çox dəyərli azərbaycan  əlyazmaları mövcuddur.  
Beləliklə, keçən yay (2004 il – red), mən Institutumuzun Tbilisi 
Institutu ilə  əməkdaşlıq etmək istədiyini bildirən rəsmi məktubla 
Gürcüstana yollandım.  
Biz gürcü kolleqalarımızı bütün sahələrdə  əməkdaşlıq et-
məyə dəvət etdik. Onlara orta əsr əlyazmalarının sürətlərini və mik-
rofilmlərini və son dövrlərdə nəşr olunan kitabların və əsərlərin mü-
badiləsini təklif etdik. Mən onlara alimlərimizin nəşr etdirdiyi bir 
neçə kitabı  və bizdə olan əlyazmaların  ən son kataloqunu hədiyyə 
etdim. 
 78

---

TBİLİSİYƏ  SƏFƏR. Mən Tbilisiyə 2001-ci il iyul ayının 
3-də, isti bir yay günündə çatdım. Tbilisi çoxlu sayda tarixi abidə-
lərə malik çox gözəl və füsunkar bir şəhərdir. Oradakı insanlar da 
çox qonaqpərvərdir. Lakin iqtisadi böhranın təsiri hər yerdə hiss 
olunurdu. Bakı ilə müqayisədə Tbilisidə müasir, qərb üslubunda 
olan binalar demək olar ki yoxd idi. SSRI-nin dağılmasından sonra 
bütün tikinti işləri dayandırılmış  və  şəhər binalar, mağazalar və 
köhnə model maşınlarla öz Sovet görünüşünü hələ də saxlamışdır. 
Mərkəzdə yerləşən Rustavelli Prospekti və ona bitişik bir sıra kü-
çələr Qərbin təsirini bir qədər nəzərə çarpdırır, lakin bu kimi müasir 
görünüşlü küçələr çox az idi. Köhnə Tbilisinin sakit küçələri ilə gə-
zinti mənə keçmişə, “köhnə-yaxşı” Brejnev dövrünə sirli bir 
səyahəti xatırlatdı. 
Bu iqtisadi çətinliklər həmçinin hal-hazırda ciddi şəkildə 
təmirə ehtiyacı olan 1970-ci illərdə tikilmiş çox gözəl binada yerlə-
şən Tbilisi Əlyazmalar Institutunun da işini pisləşdirmişdir. Onların 
əlyazmalar və kitabları saxlamaq üçün kompyuter, fax və digər mü-
asir texnologiyalar almağa həddən artıq ehtiyacları var idi. Mən 
gürcü həmkarlarıma bizim institutun  keçən il nəşr etdirdiyi bir neçə 
kitab və kataloqu hədiyyə etdim. Gurculər son bir neçə il ərzində 
institutlarının heç bir şey nəşr etmədiyi üçün, əvəzində bizə bir şey 
verə bilmədiyinə görə mütəəssir oldu. 
KOROĞLU  ƏLYAZMALARI. Tbilisi Institutunda tədqiq 
edilmək üçün çoxlu sayda önəmli azərbaycan  əlyazmaları 
mövcuddur. Məsələn, orada mistik azərbaycan  şairi Imadəddin 
Nəsiminin (1417-ci ildə edam edilmişdir) Azərbaycanca yazılmış 
məşhur  şerlərinin kolleksiyası vardır. Azərbaycan tədqiqatçıları 
“Müsahib” təxəllüsü ilə yaratmış 17-ci əsr Azərbaycan şairi Uğurlu 
xan Gən-cəvi tərəfindən yazılmış “Divan”a da çox maraq 
göstərirlər. 
Güman ki, bu yenidən qurulmuş əlaqələr mübadiləsinin ən 
önəmli tərəfi nadir “Koroğlu”  əlyazmasını  əldə etmək imkanının 
yaranmasıdır. Koroğlu dastanı Azərbaycana məxsus olsa da, bu 
dastan Iran, Türkiyə  və Türkmənistan, Qazaxıstan, Özbəkistan, 
Tacikistan kimi Mərkəzi Asiya ölkələrində  də  məşhurdur. Bu 
dastan Azərbaycanda  ədalətsiz hakimiyyətə qarşı mübarizə aparan 
bir qəhrəmanın—Koroğlunun həyatı və qəhrəmanlığı barədədir. 
Koroğlu dastanının bütün digər Azərbaycan versiyaları 19-
cu əsrdə və daha sonrakı dövrlərdə yazıya alınmış şifahi folklor nü-
 79

---

munələri üzərində qurulmuşdur. Yarım  əsr bundan öncə heç kəs 
alternativ Azərbaycan versiyası barədə bir şey bilmirdi. Lakin 
1967-ci ildə gürcü alimi L.G. Çlaidze Tbilisi Əlyazmalar 
Institutunda sensasiyalı bir tapıntı etdi. O, “Koroğlu” dastanının 
nadir  əl-yazma versiyasını  aşkar etdi. Azərbaycan alimləri 
Tbilisidəki  əlyazmanın dastanın digər mövcud olan versiyalarına 
oxşamadığını və əksinə çox fərqli bir hekayə üzərində qurulduğunu 
bildikdə hey-rətlənmişdilər. 
Bu dastanın daha tez-tez nümunə  gətirildiyi Azərbaycan 
folklor versiyasına görə Mirzəbəy adında rəhbər zalım Osmanlı 
hakimi Bolubəy tərəfindən kor edilir. (Bolubəy adı “Bolu 
Əyalətinin Hakimi” adından götürülmüşdür). Həmin dövrdən 
etibarən Mirzəbəyin oğlu Rövşən “Koroğlu” kimi tanınmağa 
başlamışdır. 
Bolubəyin bu hərəkətindən qəzəblənən Koroğlu qisas 
almaq məqsədilə dostlarından və qohumlarından ibarət silahlı bir 
dəstə toplayır. Onun şəxsi mübarizəsi tezliklə  əyalətlərinin zalim, 
ədalətsiz hakimlərinə qarşı geniş mübarizəyə çevrilir. Dastanda 
olan tipik hekayədə Koroğlunun dəlilərindən ibarət kiçik dəstəsi 
qəflətən  şəhər və ya qalaya hücum edir, və düşmən  əsgərlərinin 
nəhəng bir qarnizonunu məhv edir. Bəzən Koroğlunun Qırat adlı atı 
onu döyüşlərdə xilas edir. Düşməni məğlub etdikdən sonra Koroğlu 
və onun döyüşçüləri həddən artıq yüksək və əlçatmaz Çənlibel adlı 
dağın başında yerləşən iqamətgahlarına geri dönürlər. Orada onlar 
ziyafət keçirərək qənimətlərinin kasıblar və  məzlumlara verildiyi 
uğurlu qələbələrini bayram edirlər. 
TARİXİ FAKTLAR. “Koroğlu” dastanının Tbilisi əlyaz-
masında olan versiyasında bu qəhrəman eyni şəkildə təsvir olunur, 
lakin bu dəfə onun düşməni Iran Şahı II Şah Abbas Səfəvidir. 
Azərbaycan versiyalarında cinayətkar kimi təsvir olunan Osmanlı 
hakimi Bolubəy Koroğlunun dostu kimi göstərilir və zülmkarla mü-
barizədə ona bəzən yardım edir. 
Tbilisi əlyazması həmçinin Koroğlunun nəsli barədə də mə-
lumat verir. Orada deyilir ki, Koroğlu orta əsrlədə Azərbaycanda 
məskunlaşmış mübariz tarixi türk tayfası olan Cəlali tayfasındandır. 
Tbilisi  əlyazmasına görə  Şah Abbas vəzirinə deyir: “Cəlali türk 
tayfası xüsusilə  şanlıdır və çoxlu igid və  cəsarətli gəncləri vardır. 
On-lardan hər biri döyüş meydanında ikinci Rüstəmdir (məşhur 
Iran qəhrəmanı – red.). Bundan əlavə Mirzəbəy onların rəhbəridir. 
 80

---

Sən onu kor etdin. Onlar bunu Qiyamət gününə  qədər 
unutmayacaqlar.” 
Koroğlunun Təkəli tayfasının Cəlali qoluna aid olması bizə 
onun mübarizəsinin tarixi məzmununu müəyyən etməyə imkan 
verir. Təkəli və onların müttəfiqləri olan Şamlu, Ustaclu və Zül-
qədər tayfaları (onlar orta əsrlər zamanı Azərbaycanda həmçinin 
türkmənlər və  tərəkəmələr adlandırılırdı) Azərbaycanda 11-ci və 
12-ci əsrin əvvəllərində böyük nüfuza malik idilər. 
Azərbaycan türkləri 14-15-ci əsrlərdə onlar böyük Ağqo-
yunlu və Qaraqoyunlu imperiyalarını yaratmış  və Azərbaycan və 
Ermənistanı öz nəzarəti altına alaraq Iran və Iraqın da çox hissəsini 
ələ keçirirlər. 15-ci əsrin sonu 16-cı əsrin əvvəllərində onlar Cənubi 
Azərbaycanın  Ərdəbil  şəhərindən olan Səfəvilərə Iranda hakimiy-
yəti ələ keçirməyə kömək edilər. Səfəvi şahlarının ilk iki nəsli türk 
döyüşçülərinə tamamilə etibar edirdilər. Bu dövrdə Azərbaycanda 
yaşayan türk tayfaları Səvəfilərin Osmanlılara qarşı mübarizəsində 
onlara yardım etmiş  və  Şah Ismayılı özlərinin milli rəhbəri hesab 
etmişlər. 
Lakin Səfəvi  şahlarının 3-cü nəsli bu türk tayfalarından 
qorxmağa başladılar, çünki onları  həddən artıq müstəqil, qarşısı-
alınmaz və  təhlükəli hesab edirdilər. Sonuncu Səfəvi  şahları türk 
tayfalarının rəhbərlərini həbs edib öldürərək onların hakimiy-
yətlərinə son qoymuşlar. 
16-cı  əsrin sonu 17-ci əsrin  əvvəllərində  cəlali tayfaları 
Azərbaycanda və Türkiyədə indi “Cəlali hərəkatı” kimi tanınan bir 
üsyan qaldırdılar. “Koroğlu” dastanı öz əsasını bu tarixi hadisə-
lərdən götürür. 
Ilk öncə cəlali tayfası əsasən Irana qarşı mübarizə aparırdı. 
Lakin Osmanlı qoşunları Azərbaycanı  işğal etdikdən sonra, onlar 
Osmanlılara qarşı da mübarizəyə qalxdılar. Bəs nəyə görə köçəri 
türk tayfaları Osmanlı türklərinə qarşı mübarizə aparırdılar? Həmin 
dövrlərdə Osmanlı sultanları özlərini türk deyil, kosmopolitan bir 
millət—Osmanlı hesab edirdilər.  Əslində onlar fars və  ərəb adət-
ənənlərinə riayət edərək, köçəri türkləri incidir və onların adətlərini 
və  mədəniyyətlərini təhqir edirdilər. Osmanlılar özlərini türk 
tayfalarının etnik qardaşları kimi deyil, onların düşməni və  işğalçı 
kimi aparırdılar. 
ANTİ-OSMANLI MÖVZUSU. Bəs onda “Koroğlu” dasta-
nının bu iki versiyasını necə izah edək? Bir önəmli  şeyi yadda 
 81

---

saxlamaq lazımdır ki, Tbilisi əlyazması Azərbaycanda 19-cu əsrdə 
qə-ləmə alınan versiyalardan daha qədimdir.  Əlyazmada olan su 
işarəsi həmin kağızın 1856-cı ildə istehsal edildiyini göstərir. Lakin 
əl-yazmanın quruluşu və dilinin özəl keyfiyyətləri bu mətnin gös-
tərilən tarixdən 80 və ya 100 il öncə formalaşdığından xəbər verir. 
Beləliklə, Tbilisidə olan əlyzama “Koroğlu” dastanının 18-ci əsr 
əlyazmasının surəti olduğunu göstərməklə onun mövcud olan 
versiyalar içərisində ən qədimi edir. 
Eyni zamanda Tbilisi versiyası tarixi cəhətdən də daha də-
qiqdir. Həmin dövrü nəzərə alaraq demək olar, ki, Koroğlunun 
Osmanlı türklərindənsə Iran şahlarına qarşı mübarizə aparması 
ağlabatandır. 17-ci əsrdə Osmanlı sultanları uzaqda olduğu halda, 
Şah Abbas cəlalilər üçün daha yaxın təhlükə idi. 
Zaman keçdikcə isə bu şərh dəyişmişdir. Sonrakı dövrlərin 
folklor versiyalarında iranlılar deyil, məhz osmanlılar əsas düşmən 
kimi göstərilir. Güman ki, bu 17-ci əsrin ortalarından başlayaraq 
Azərbaycanda Iranın təsirinin və  şiə  təbliğatının güclənməsi ilə 
əlaqədardır. Şahları tənqid etmək təhlükəli olduğundan Azərbaycan 
aşıqları hekayələri dəyişərək osmanlıları hədəfə götürmüşlər. Daha 
az ziddiyət doğuran versiya siyasi və dini nöqteyi nəzərindən 
Osmanlıları özlərinin  ənənəvi düşmənləri hesab edən Iranın rəsmi 
mövqeyi ilə üst-üstə düşürdü. Buna baxmayaraq, dastanda mövcud 
olan anti-şah elementləri sonrakı dövrlərdə yaradılan versiyalardan 
tamamilə itməmişdir. 
STALİNİN SEVİMLİSİ. 20-ci əsrdə “Koroğlu” dastanının 
yeni azarkeşi Iosif Stalin oldu. O və digər Sovet lideləri inkişaf 
etməkdə olan azərbaycanlı milliyyətçiliyini nəzarətdə saxlamağa 
çalışırdılar. Belə milliyyətçilik azərbaycanlıları iranlılar və türklər-
dən ayırmaq üçün çox önəmli idi. Stalin düşünürdü ki, süni 
millətçilik hissi yaratmaqla Sovet Ittifaqı kiçik Azərbaycan xalqını 
daha asan uda və “həzm edə” bilər. Marksism-leninizm 
ideologiyasını “mədə 
şirəsi” kimi istifadə edərək o, 
Azərbaycanlılara deyirdi ki, türklər və iranlılar onların 
düşmənləridir. 
Kasıb, məzlum kəndlilərin xan və torpaq sahiblərinə qarşı 
üsyanını  əks etdirən “Koroğlu” dastanı Stalinin siyasi gündəliyinə 
çox yaxşı uyğun gəlirdi. Koroğlu yalnız iranlılar və türklərə qarşı 
mübarizə aparmırdı, o həmçinin mömin müsəlmanlardan fərqli 
olaraq, şərab içirdi və istədiyi kimi hərəkət edirdi. Buna görə Sovet 
 82

---

təbliğatı Koroğlunu varlı torpaq sahiblərinə, müsəlman din xadim-
lərinə  və zalım türk və iran işğalçılarına qarşı mübarizə aparan 
inqilabçı və vətənpərvər kimi qələmə verirdi. 
1932-ci ildə Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyov 
(1885-1948) Koroğlu barədə opera yazmaq qərarına gəlir. Çox ma-
raqlıdır ki, onun versiyasında Koroğlu türklərə  və iranlılara qarşı 
deyil, adsız hakimlərə və torpaq sahiblərinə qarşı mübarizə aparırdı. 
Yəqin ki, Hacıbəyovun məqsədi təbliğatı yaymaq deyil, sadəcə 
azərbaycan xalqının öz milli qəhrəmanlarından birini xatırlaması 
idi. 
“Koroğlu” operasına libretto yazan Məmməd Səid 
Ordubadinin söylədiklərinə görə Üzeyir Hacıbəyov ilk əvvəl olaraq 
“Ko-roğlunun” yerinə “Dəmirçi Have” operasını yazmaq istəyirdi. 
Bir il bu opera üzərində  işlədikdən sonra, o qəflətən bu fikrindən 
imtina etmiş  və Koroğlu mövzusu ətrafında opera yaratmaq 
qərarına gəlmişdir. Ordubadiyə görə Hacıbəyov öz xalqını 
qəhrəmanlıq hərəkətlər etməyə ruhlandıracaq  əsər yaratmaq 
istəyirdi. Hacıbəyov deyirdi: “Bizim xalqımız səhnədə feodal 
hakimlərinə qarşı insanları üsyana qaldıran həqiqi, məşhur 
qəhrəmanı görməlidir.” 
Opera 1938-ci ildə Moskvada “Azərbaycan Mədəniyyətinin 
Onilliyi” festivalı  çərçivəsində göstərilən zaman Stalin tamaşıçılar 
arasında idi. Opera onun o qədər xoşuna gəlir ki, Stalin Hacıbəyovu 
Sovet Ittifaqının  ən yüksək mükafatları— Lenin mükafatı (1938), 
Stalin mükafatı (1941), və “SSRI-nin Xalq Artisti” (1941) adı ilə 
təltif edir. “Koroğlu” Hacıbəyovun şah əsərinə çevrilir. 
AZADLIQ RƏMZİ. Azərbaycanlılar indinin özündə  də  
Koroğlunu dahi milli qəhrəman hesab edirlər, lakin ona “inqilabçı” 
kimi baxmırlar. Stalin və Sovet təbliğatçıları Koroğlu  əfsanəsinin 
yaşamasına yardım etdilər, lakin onlar başa düşmürdülər ki, azər-
baycanlılar üçün Koroğlu ideoloji büt deyil, universal azadlıq və 
müstəqillik müjdəçisi idi. 
Sovet Ittifaqının dağılmasından  əvvəl bir neçə il ərzində 
Hacıbəyovun “Koroğlu” Uvertürası Azərbaycan müstəqillik hərəka-
tının qeyri-rəsmi himni olmuşdur. On minlərlə nümayişçi küçələrdə 
mitinqlərə çıxarkən, bu operanın qalib notları səsgücləndiricilər va-
sitəsilə azərbaycanlıları ayağa qalxmağa və öz müstəqilliklərini tə-
ləb etməyə çağırırdı. 
 83

---

Azərbaycan öz müstəqilliyini  əldə etdikdən sonra, 
“Koroğlu” uvertürası  hətta Azərbaycanın yeni himni olmaq üçün 
namizəd idi. Amma xalqımız Hacıbəyovun 1919-cu ildə qısa ömür 
sürmüş Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920) üçün 
yazmış himnini yenidən qəbul etdi. 
Hətta bugün ilhamverici “Koroğlu” uvertürası Azərbay-
canda konsertlərin açılışında istifadə olunur. Bu bizə xalqımızın çox 
çətin  şərtlər daxilində azadlıq uğrunda fədakar mübarizəsini 
xatırladır. “Koroğlu” xalqın qüvvətlənməsi və yeni başlanğıca 
ümidini əks etdirir. Bu heç bir zaman ölməyəcək dastandır.