Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN DİLİNİN NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ PROBLEMLƏRİ Açar sözlər
- Heydər Əliyev
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 43
Sədaqət Həsənova, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun Tərbiyə işləri üzrə prorektoru sedagethesenova@gmail.com
Azərbaycan dilçiliyi qarşısıalınmaz bir sürətlə inkişaf edib, ayrıca məktəbə - Azərbaycan dilçiliyi məktəbinə çevrilib, lakin heç bir elmin sonuna nöqtə qoyulmayıbdır. Dilçilik də belədir. Dilçi alimlərimiz bunu düşünməlidirlər. Heydər Əliyev
Azərbaycan dili dünyanın möhtəşəm bir dil ailəsinə – böyük türk dilləri ailəsinə məxsus olan diqqətədəyər dillərdən biridir. Bu dil musiqili tonu, anlam keyfiyyəti və dərinliyi, axıcılığı və zənginliyi ilə xarakterikdir. Zaman-zaman təzyiqlərə məruz qalsa da, o, qətiyyətini itirməmiş, yaşamını ləyaqətlə davam etdirmişdir. Azərbaycan ikinci dəfə müstəqillik qazandıqdan sonra dilimizin inkişafında bir sıra yeniliklər özünü göstərdi və onun yüksəlişi üçün geniş imkanlar yarandı. Dilimizin həm şifahi, həm də yazılı qolunun zənginləşməsində ədəbi sima və mətbuatın da rolu danılmazdır. Xüsusilə də nitq mədəniyyətinin inkişafı diqqəti çəkən məsələlərdəndir. Nitq mədəniyyəti məsələləri bütün zamanlarda dilimizin önəmli problemlərindən biri olmuşdur. Qədim dövrlərdən indiyə qədər nitq mədəniyyətinin inkişaf və zənginləşməsində mühüm rol oynayan söz sənətkarları, bu prosesi təsdiq edən maraqlı faktlar dilçilik tariximizdə özünəxas mövqe tutur. Heç bir tarixi dövrdə dil məsələləri ilə bağlı XX yüzilin sonu və XXI yüzilin əvvəlində olduğu qədər çox sayda rəsmi sənədlər qəbul edilməmişdir. Bu, dövlətimizin dilimizə diqqət və qayğısını təsdiq edən faktlardandır. Nitq mədəniyyətinin inkişafı üçün hazırda çox səmərəli işlər görmək mümkündür. Dilimizin müxtəlif istiqamətlərdə irəli getməsi üçün bu qədər yüksək dövlət münasibətinin göstəriciləri hamıya bəlli olsa da, bəzi yarıtmaz cəhətlər də diqqəti çəkir. Bir tərəfdən nitq mədəniyyətimizi yüksəltməyə çalışmağa marağı olanlar bu prosesdə fədakarlıq göstərirlərsə, digər tərəfdən onun daha da möhkəmlənməsinə mane olan səbəblər üzə çıxır. Və təəssüf ki, nitq mədəniyyətimizin korlanmasına səbəb olanlardan biri bəzi çağdaş mətbuat orqanlarıdır. Bu anlamda, “İdeal” dərgisi, “Azərbaycan” və “Zaman” qəzetləri, o cümlədən “525-ci qəzet” diqqəti çəkən mətbuat nümunələridir. Adamı bu barədə daha çox narahat edən dili qüsurlu mətbuatın – “İdeal” toplusunun təyyarə salonlarında təbliğidir. Sözsüz ki, təyyarədə insan darıxmamaq və bir növ, “vaxtı öldürmək” üçün istər-istəməz əlinin altındakı jurnala nəzər salmalı olur. Azərbaycanın dil, mövzu, maraq oyatmaq baxımından sanballı və layiqli mətbuat örnəkləri olduğu halda, dilimizə, onun nitq mədəniyyətinə xələl gətirən mətbuat nümunələrinin reklamı nə dərəcədə düzgündür? 2016-cı ildə dərc edilən “İdeal” toplusundan bəzi faktlara nəzər salaq: Yazın əsl rəngləri – sarı və yaşıl gözlərin makyajında trend oldular ( səh. 23). Dolğun, cəsarətli və parlaq, onlar bir anda dəyişdirir və obrazı qramir edirlər (səh. 24). Maraqlı detal – bu mövsümdə hətta ifadəli çalarlar belə dəqiq xülasələri tələb etmir (səh. 24). Göz qapaqları pastel-çəhrayı gölgələrin yüngül duvağı ilə örtülmüş, dodaqlar isə təbii çalarlı çəhrayı dodaq boyası ilə vurğulanmışdır (səh. 26). Səh. 29-da “bey rəngli dodaq boyası” ifadəsi yazılmışdır. Supreme Jeunesse Payot dərinin qocalmanın bütün əlamətləri ilə mübarizə aparır (səh. 32). Parlaq, təbii və zərif, onlar bütün il sevincli yaz əhval-ruhiyyəsini təmin edəcək, güc və enerji verəcəklər və s. Məlumdur ki, dilin leksikasının zənginləşməsində alınma sözlərin də böyük rolu vardır və dünyada məlum olan altı minə yaxın dil içərisində lüğət tərkibi yalnız öz sözlərindən ibarət olan dil tapmaq mümkün deyil. Xüsusilə də dünyanın hazırkı inkişaf və inteqrasiya mərhələsində “saf” dilə “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 44
rast gəlmək çətindir. Dünya xalqlarının ədəbi, mədəni, siyasi əlaqələri möhkəmləndikcə dilin də inkişafında fərqli cəhətlər özünü göstərir, dillər bir-birinə daha çox söz alıb verir. Bu, dildəki təbii hadisələrdən biridir. Bu gün dilimizdəki “hava” sözünün alınma olduğunu, bəlkə də çoxları bilmir. O cümlədən, “zəhmət”, “şəfəq” və s. kimi leksik vahidlər dilimizə o qədər doğmalaşıb ki, onları öz sözlərimizdən ayırmaqda çətinlik çəkənlər vardır. Lakin yeri gəldi-gəlmədi və gəlişinə ehtiyac duyulmayan sözlərin dilimizə gətirilməsi cəhdi normal hal deyildir. Məsələn, “İdeal” dərgisindən alınmış birinci örnəkdəki “makyaj” və “trend” sözlərinə ehtiyacımız yoxdur. Çünki milli dilimizə məxsus olan “bəzək” sözünün qarşılığına və uzun illərdən bəri alınma olsa da, dilimizdə bol-bol işlənən və artıq xalq tərəfindən qəbul edilmiş “marka” sözü olduğu halda, “trend” sözünün işlədilməsi dilimizə uğur gətirmir. Dilin leksikasının əcnəbi sözlərlə doldurulması onun zənginləşməsi demək deyildir, əksinə, onun korlanmasına, çirklənməsinə imkan yaradan bir prosesdir. İkinci cümlədəki “qramir edirlər” ifadəsinin anlamını bu gün camaatdan soruşsaq, yəqin ki, on nəfərdən doqquzu, bəlkə də heç biri cavab verə bilməz. Həmin cümlədə durğu işarəsinin (vergülün) yerinə düşməməsi çaşqınlıq yaradır və üslub baxımından fikrin düzgün anlaşılmasına mane olur. Bu, təkcə sözügedən dərgiyə aid deyil. Təəssüf ki, son dövrün mətbuatında durğu işarələrinə yetərincə diqqət edilməməsi yazılı nitqimizin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Üçüncü örnəkdə “dəqiq xülasələr” birləşməsi, dördüncü cümlədə “pastel-çəhrayı” və “vurğulanmaq” sözləri yerində işlənmədiyi üçün anlam daşıya bilmir. Dilimizdə rənglərin böyük üslub imkanları vardır. Göy qurşağında olan gözəl rənglər hamımızın yaddaşına həkk edilib. Uşaqlıqda nənələrimiz göy qurşağını bizə çox sadə və təbii şəkildə öyrətmişlər. Biz göy qurşağına “Fatma nənənin hanası” deyərdik. O hananın içindəki rənglər bir-biri ilə növbələşirdi: qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, mavi, göy, bənövşəyi. Və biz göy qurşağı görünəndə bu rəngləri ardıcıl yadda saxlamaq üçün tez-tez bu cümləni təkrar edərdik: Qarı nənə səksən yaşında məxməri gülə bənzər. Cümlədəki hər bir sözün ilk hərfi göy qurşağındakı rənglərin birinci hərfini bildirir. Xalqın verdiyi təhsil nə qədər də təbii, gözəl və təsirlidir. Bundan başqa, Xalq şairi Rəsul Rzanın “Rənglər” silsiləsində rənglərin möhtəşəmliyini duyur, müsbət və mənfi çalarlarını öyrənirik. Xalqımızın indiyə qədər tanıdığı və milli sözlərimizlə adlandırılan (“xaki” sözündən başqa) rənglər hamımıza tanışdır. Onlar arasında “bej” adlı rəng yoxdur. Bu adı rənglər arasına qatan publisistlər, yəqin ki, əcnəbi dilin sözündən istifadə etməklə yenilik yaratmaq iddiasındadırlar. Lakin xalq bunu yenilik kimi qəbul etmir, əksinə oyunbazlıq kimi qiymətləndirir. Beşinci cümlədə fikir anlaşılmazlığı vardır. İlk baxışda “dərinin”, “qocalmanın” sözləri arasında durğu işarəsinin qoyulmalı olduğunu düşünürsən. Lakin bu işarəni təsəvvür edəndən sonra da, baxırsan ki, fikrin aydın olması üçün bu da kifayət deyil. Çünki cümlədə nitqin leksik norması pozulmuşdur. Əgər “dərinin” sözü “dəridəki” sözü ilə əvəz edilsəydi, nə isə başa düşmək olardı. Sonuncu cümlədə yanlış olaraq qoyulan durğu işarəsi cümlənin məzmununda qarışıqlıq yaradır, onun başa düşülməsinə əngəl olur. Dərginin dilində nitq mədəniyyətimizə xələl gətirən faktlar deyilənlərlə məhdudlaşmır. 37-ci səhifədəki “mövsümün must-havedir” sözlərinə nə ad verək? “İdeal” dərgisi hansı dildədir və məqsədi nədir? Adətən, mətbuat orqanlarının istiqaməti adından sonrakı sətirdə yazılanlardan bəlli olur. Bu jurnalı isə yetərincə “tanıdacaq” bir şey tapmaq şətindir. Jurnalın 10-cu səhifəsində diqqətimizi bir yazı çəkdi. Yazının adı belə idi: Yeni seçim. Lakin məqalənin adı Azərbaycan dilində olsa da, mətni rus və ingilis dillərində idi. 86-cı səhifədə isə “şık etmək” feilinin birinci tərəfi türk dilində verilmişdir. Bundan başqa, jurnalın dilində fonetik və qrammatik normalara da əməl edilməmişdir. “Tövsiyə” sözünün iki “y” samiti ilə yazılması, cansız isimlərlə ifadə olunan mübtədalara aid xəbərlərin cəm şəkilçisi ilə verilməsi və s. belə qüsurlardandır. Qüsurlar qeyd edilənlərlə qurtarmır. Təəssüf ki, nitq mədəniyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olan faktlar, əsasən, kütləvi informasiya vasitələrinin dilindədir. “Azərbaycan” qəzetinin 14 may 2010-cu il tarixli nömrəsindən bir cümləyə nəzər salaq: Və hər biri ilə də mövzunu fırlayıb bu, heç şübhəsiz, peşəkar olmaqla yanaşı, həm də bir qədər odioz, qeyri-sabit adamın üzərinə gətirdik.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 45
(“Azərbaycan” qəzeti, 14 may, 2010). Burada ədəbi dilimizin normalarından danışmaq mümkündürmü? Və ya “Zaman” qəzetindən alınmış aşağıdakı örnəklərə baxaq: Rusiya cəmiyyətində ksenofobiya mövcuddur ( 25-27 XII, 2010, s. 13). Hazırda Bakıda nə qədər bomj olduğunu dəqiq bilən yoxdur (29-30 yanvar, 2009, s. 5) və s. Burada “ksenofobiya”, “bomj” kimi sözləri tərcüməsiz başa düşmək çətindir. Bakıda nə qədər bomj olduğunu dəqiq bilən yoxdur (Nicat İntiqam. Bomj: Övladımı zirzəmidə dünyaya gətirmişəm. “Zaman”, 29-30 yanvar, 2009, s. 5). Son dövrün bir neçə mətbuat orqanında müşahidə etdiyimiz (və hətta ötəri nəzər saldıqda üzə çıxan) “dreyf etmək”, “kumir seçimi”, “qekatomboy”, “ekstraditsiya etmək”, “sərhədlərin delimitasiyası”, “fandreyzinq şöbəsi”, “enosis məsələsi”, “ibadətə dalmaq”, “əcaib nonsens”, “meyitlərin eskimasiyası”, “cəmiyyətin dekadansı” kimi söz və ifadələrin işlənməsinə ehtiyacımız yoxdur. Bu gün “müzakirə” əvəzinə “panel” sözünün, “birləşmək” sözünün əvəzinə “ilhaq” və “enosis” sözlərinin işlənməsi dilimizin saflığına xəyanətdən başqa bir şey deyildir. Doğrudur, bəzən bu sözlə yalnız nitqdə qalır, dilə keçə bilmir. Nitq, doğrudan da, dilin sınaq meydanıdır. Lakin uzun müddət nitqdə işlənən sözlərin dilə keçməsi prosesi də mümkündür. Ona görə də, ilk növbədə, nitq mədəniyyətimizi qorumalıyıq ki, nitqimizdən dilimizə gərəksiz sözlər keçməsin. Xeyli zamandır ki, kütləvi informasiya vasitələrinin dilində işlənən “ekskluziv”, “evokuasiya”, “təhliyə” kimi sözlər xalqın dilinə girə bilmir və bu, sevindirici haldır. “Xüsusi”, “önəmli” sözləri var olan yerdə “ekskluziv”, “köçmək, köçürmək” feilləri var ikən “evokuasiya”, “ayırmaq” kimi milli leksik- qrammatik dil vahidinin olduğu halda, “təhliyə” sözünün yadlığı qabarıq görünür. “Dil mədəniyyətin aynası və onun təməl rüknüdür. İnsanın düşüncə və duyğularını, xəyal və istəklərini bütün incəlikləri ilə açıqlayan və yaşamasına imkan yaradan dildir” (3, s. 34). İnsanın həyatında bu dərəcədə rolu olan dilin qorunması, inkişafı, zənginləşdirilməsi qeyrət və vicdan işidir. Böyük maarifçi K.D.Uşinski deyirdi: “Xalqın əlindən hər şeyi alın, o, hər şeyi qaytara bilər. Ancaq dilini alsanız, o, heç vaxt onu yarada bilməz, hətta yeni vətən də yarada bilər, ancaq dili heç vaxt! Xalqın ağzında dil ölərsə, xalq da ölər” (3, s. 34-35). Bu həqiqəti bilərəkdən, ya bilməyərəkdən dilimizin saflığına xələl gətirənlər böyük günah işləyir və məsuliyyət daşıyırlar. Bəzi ziyalılar elə düşünürlər ki, dilimizin sözləri sırasına gərəksiz yerə alınma sözləri qatmaqla savad nümayiş etdirirlər. Bəlkə də, necə bir anormal vəziyyətin yaranmasından xəbərdar deyillər. Təfəkkürlü adamlar milli dilin nə qədər dəyərli olduğunu anlamış və onun yüksəlişi üçün əllərindən gələni əsirgəməmişlər. Hələ fars dilinin poeziya dili kimi hökmran olduğu zamanlarda da milli dilimizə laqeydlik göstərilməmiş, onun itib-batmaması üçün çalışanlar öz xalqı qarşısında mənəvi borclarını ödəmək üçün fəaliyyət göstərmişlər. Dahi Nizami yad dildə yazmaq məcburiyyətində olsa da, əsərlərinin dilində çox sayda milli sözlər işlədərək dilimizin yazılı ədəbi dil səviyyəsinə qalxmasına səy göstərmişdir (Məlumdur ki, şifahi ədəbi dilimizin tarixi daha qədimdir). Türk dünyasının böyük oğlu Əlişir Nəvai o zamankı şairlərin çoxunun əsərlərini fars dilində yazmasından narahat olmuş və bu münasibətlə “Mühakemetül-luğateyn” əsərini yazmışdır. Şairin fikrincə, türk dillərində incəlik çox olduğundan və bunu ifadə etməyin çətinliyindən qorxub başqa dildə yazanlar da olmuşdur. Hər adam bu dillərin incəliyinə vara bilmir. Bu, dilin dərinlik və zənginliyindən, xüsusilə də məna çalarlarının bolluğundan irəli gəlir. Bizim dilimiz də belə dildir. Təkcə bayatılarımızdakı “əzizim” sözünün şirinliyi bəsdir ki, xalqın dilinin məziyyətlərini anlamaq mümkün olsun. Bir xalqı yetərincə tanımaq üçün onun dili kifayətdir. Bu gün orfoqrafik, orfoepik, üslub nöqsanlarının baş alıb getdiyi kütləvi informasiya vasitələrinin qarşısında həyəcan təbili çalmaq lazım gəlir. “...Ümumxalq tərəfindən qəbul edilmiş vahid orfoqrafik qaydalar yazını sabitləşdirir, onun imkanlarını artırır və bunun da əsasında yazılı ədəbi dil inkişaf edir” (6, s. 166). Küçədə, mağazada, televiziya ekranlarında yanlış yazılan bir söz tələbəni, şagirdi çaşdıra bilər və o, həmin sözün düzgün yazılışını mənimsəməkdə çətinlik çəkər. Hazırda Azərbaycanın elə bir bölgəsi yoxdur ki, bütün hallarda “ehtiyat” sözü düzgün yazılsın. Çox yerdə həmin söz iki “y” hərfi ilə yazılır. Və ya “kompüter” sözü və onlarla belə sözlər hər yerdə düzgün yazılmır. Çox təəssüf doğuracaq faktdır ki, idarə və təşkilat adlarının düzgün yazılmaması halları da vardır. Bunları görənlər, xüsusilə də şagirdlər elə başa düşürlər ki, sözlər belə yazılmalıdır və onlar da gördükləri kimi yazırlar, beləliklə də yazı savadımız istər-istəməz get-gedə korlanır. Bu gün yazı savadının aşağı düşməsinin səbəbini testlə aparılan imtahanlarda görənlərin sayı çoxalır. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 46
Belə ki, bəzilərinin düşüncəsinə gözə əvvəlki qəbul imtahanlarında inşa yazıların olmasını yazılı nitqimizin inkişafında əsas hesab edirlər. Lakin, fikrimizcə, bu, düzgün baxış deyil. Çünki bir dəfə qəbul imtahanında inşa yazmaqla yazılı nitq inkişaf eləmir. Bunun üçün ibtidai siniflərdən başlayaraq təsiredici işlərin görülməsinə çalışmaq lazımdır. Mütaliədən uzaqlaşmaq, dilin qrammatik qayda-qanunlarına laqeydlik göstərmək, yad dillərə meyl etmək kimi səbəblər yazılı və şifahi ədəbi dilimizə, nitq mədəniyyətimizə zərbə vurur. Ziyalılarımız bunun qarşısını almaq əvəzinə, özləri də nöqsanların qarşısında yaşıl işıq yandırırlar. Məsələn, aşağıdakı faktlara nəzər salaq: 9 mart 2015-ci ildə Azərbaycan televiziyası verilişlərinin birində ziyalılarımızdan birinin nitqində belə bir cümlə işləndi “Mənim xırda sənə tövsiyələrim var”. Burada “xırda” sözünün yerinə düşməməsi ilə dilin leksik norması pozulmuş və fikrin məqsədinə nail olunmamışdır. Həmin söz “tövsiyə” sözünün qarşısında gəlməli idi. Həmin verilişdə “ 50 milyondan artıq azərbaycanlılar bizə baxırlar” cümləsində isə dilimizin qrammatik norması pozulmuşdur. Belə ki, cümlədəki saydan sonra gələn söz – azərbaycanlılar cəm şəkilçisi ilə işlənməməlidir. 25 fevral 2015-ci il tarixində başqa bir verilişdə “Gerbimizin üstündəki ağac və bitki hansıdır?” sualına verilən cavabda “palıd və sümbül” sözləri yazılmışdır. Halbuki “zənbil”, “sünbül”, “anbar” kimi sözlərdəki “N” samiti tələffüzdə “m” kimi işlənir, yazıda isə “n” hərfi olmalıdır. Bu gün televiziyadan eşitdiyimiz “artıq” sözü əvəzinə, “uje”, “uşaq kolbasası” əvəzinə, “detski kolbasa”, “əlbəttə” əvəzinə “koneçno” və s. kimi sözlərin nitqimizdə qalması düzgün deyil. İndiyə qədər nitq istisnalarında rus dili hökmran idisə, hazırda bu yeri ingilis dili tutur. Əgər bu istisnalar nitqdə qalsa və keçici olsa, har4dasa təsəlli tapmaq olar. Lakin onları istisnalıqdan çıxarıb ümumişlək vahidlər səviyyəsinə qaldırmaq istəyənlərin səyi nəticəsində dilimizin gələcəyinin qaranlıq olması qorxusu yaranmaqdadır. 23 mart 2015-ci ildə bir kremi reklam edən telejurnalist “sızanaqların anasıdır, atasıdır”, deyə xüsusi vurğu ilə tərif deyirdi. Əvvəla, sızanaqların aradan qaldırılmasına kömək etmək, yəni onları məhv etmək analıq-atalıq vəzifəsi deyil. Ana, ata məhv etməyə yox, yaşatmağa çalışar. Yəni fikir məntiqsizdir. Digər tərəfdən, biz nə zamandan bəri əzizlərimizə - valideynlərimizə verilən müqəddəs adları adiləşdirməyə, kiçiltməyə başlamışıq? Əlimiz qələm tutanda ilk dəfə yazılışını öyrəndiyimiz söz “ana” olub. Bu söz “torpaq” (ana torpaq), “vətən” (ana vətən), “dil” (ana dili) sözlərinin qarşısında gəlməyə layiqdir. Yeri gəldi-gəlmədi əzizlərimizin adını hər yerdə işlədə bilmərik. Bu, ən azı onlara hörmətsizlikdir. Son müstəqilliyimizin ilk illərində sərhədlərin açılması ilə bağlı qohum dillərdən, özəlliklə, türk dilimizə sözlərin axını başladı və bu, mütərəqqi hal idi. Belə ki, dildə “özləşmə” prosesi hər zaman layiqli hadisədir. Lakin dilimizin bu ailəyə məxsus olsa da, onun özünəxas özəllikləri vardır. “Ana petrol”, “ata bank” türk dili üçün məqbul ola bilər. Lakin bizim dilimiz üçün normal hal deyil. 29 mart 2015-ci ildə efirdən səslənən cümlələrdən biri belə idi: “Düz məni başa düşün”. Və ya belə bir cümlədə də səsləndi: “Çox əla dannıların var”. Bundan başqa, “Tamaşaçıları bu müzakirədə iştirak etməyi xahiş edirəm”, “İndi hansısa şagird deyir ki, mən hansısa yazıçının neçə tomunu oxumuşam” və s. kimi onlarla nöqsanlı fikirlər dilimizə soyuqluq gətirir, ona laqeyd münasibətin əsasını qoyur. Bunlardan başqa, naqis cəhətlərdən biri də budur ki, ədəbi dilin üslubları xarakterik xüsusiyyətlərindən uzaqlaşdırılır. Publisistik üslubun əsas məziyyəti onun dilində ümumişlək sözlərə geniş meydan verilməsidir. Lakin hazırda bu üslubun diqqəti çəkən cəhəti ümumişlək sözlərin əcnəbi leksika ilə əvəz olunmasıdır. Məlumdur ki, xəbərlər publisistik üslubun efirdə çox işlənən janrlarındandır. Son zamanlara qədər xəbərlər lazımi intonasiya ilə oxunur və xalqı məlumatlandırırdı. İndi isə bəzən xəbəri çatdıran kütləvi informasiya vasitələrinin əməkdaşları gərəksiz yerə səs tonunu qaldırır, pauzaya diqqət etmir, ən pisi isə xəbərdəki hadisəyə şəxsi münasibət bildirir. Halbuki onun vəzifəsi xəbəri çatdırmaqdır, şəxsi münasibətinin isə xalqa dəxli yoxdur. Televiziyanın qarşısında oturduqda nəinki bir-iki, hətta yarım saatın içində nə qədər məntiqsiz fikirlər, qeyri-normativ nitq faktları ilə qarşılaşırıq. Zaman dəyişsə də, bir zaman məişət leksikasına daxil olan rus sözləri hələ də yaşamını davam etdirir. Bəzən onları istəyərək dilin aktiv leksikasına gətirməyə çalışırlar. Bizim dilimizin süni şəkildə söz artımı prosesinə ehtiyacı yoxdur. Ola bilər ki, bu gün dilimizdəki sözlərin sayı bəzi dillərdəki sözlərin sayından az olsun. Lakin bu, o demək deyildir ki, dilimiz kasıbdır. Dünyanın ən zəngin dilindən istənilən mətni dilimizə çevirə biliriksə, hansı kasıblıqdan danışmaq olar? Dilimizdə sözlərin məna çaları kəmiyyət və keyfiyyət baxımından o “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 47
qədər yüksəkdədir ki, hər hansı bir fikri lazımi səviyyədə ifadə etməkdə heç bir problemimiz yoxdur. Sözə ehtiyacımız yaranarsa, dialektlərimiz var olsun. Bu gün dialektlərimizdə ədəbi dilimizə keçməyə layiq olan o qədər söz var ki. Məsələn, Şamaxı dialektinə məxsus olan həm milliliyi, həm də səslənməsi ilə“işıqlıq” sözü necə də gözəldir. Onsuz da, reklam və elanlarımızla dilimizi yetəri qədər korlayırıq, düzgün yazı və tələffüz qaydalarına əməl etmirik. Bu, azmış kimi dilimizə yatmayan lazımsız alınmalara meydan açırıq. Dilimiz bizim mənəvi kimliyimizdir, qürur yerimizdir, mədəni sərvətimizdir. İnsan vətənsiz yaşaya bilər, amma dilsiz yaşaya bilməz. Gəlin dilimizin qədrini bilək! ƏDƏBİYYAT1. 1. “Azərbaycan” qəzeti, 7.XI. 2010. 2.“525-ci qəzet”, 21 XI, 2009, s. 19; 17 aprel, 2010, s. 15. 3. Cavad Heyət. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda. Bakı, Elm və təhsil, 2011. 4. “Ekspress” qəzeti, 30 yanvar, 2009, s. 9. 5. “İdeal” dərgisi, 2016. 6. Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I c. Bakı, Nurlan, 2003. 7. “Zaman” qəzeti, 13-14 may; 12-19 iyun; 2 oktyabr; 14-15 oktyabr; 20-22 noyabr; 2-3 və 25-27 dekabr, 2010.
XÜLASƏ Məqalədə müasir dövrdə nitq mədəniyyəti problemlərindən danışılır. Bu məqsədlə mətbuatın dilindəki nöqsanlar təhlil edilir. “İdeal” jurnalının, “Zaman”, “Azərbaycan”, “Ekspress” qəzetlərinin dilindən alınmış faktlar əsasında nitq mədəniyyətimizə xələl gətirən məsələlər sistemli şəkildə göstərilir. Azərbaycanda nitq mədəniyyətinin inkişafına mane olan cəhətlər araşdırmaya cəlb edilir. İrəli sürülən elmi-nəzəri fikirlər faktiki materialla əsaslandırılır. Sadagat Hasanova SPEECH CULTURE PROMLEMS OF THE AZERBAIJANI LANGUAGE SUMMARY It is stated about speech culture problems in modern time in the article. For this purpose defects in the language of press ara analysed. Issues that harm our speech culture are given in systematic form on the bases of facts taken from the magazine «Ideal», newspapers «Zaman», «Ekspress», «Azerbaijan». Aspects preventing the development of speech culture in Azerbayjan were drawn into research. The stated scientific –theoretical view points are grounded on actual materials.
Yüklə 6,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|