Azərbaycan Respublikası “ÇAĞ” Öyrətim İşlətmələri

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
20 
Irqindən, dinindən asılı olmayaraq bütün insanlığın, bəşər övladının mənəvi-
ruhani dünyasına min bir naxış, özəllik və gözəllik bəxş edən İslami zənginlikləri 
görüb dəyərləndirmək əslində ən böyük insanlıq duyğusunun, müdrikliyin təntənəsidir. 
Y.V.Qöte həm də özü elm adamı olduğu üçün alimə yüksək qiymət verir: 
Nə qədər olsa da şerlərimdə, 
Qurani-Kərimə zidd kəlmələr 
Düz yol müsəlmana fərz yerində 
Ilahi nizamla alimdən gələr. 
Alimlərə qarşı çıxmayın heç zaman 
Itirmə onların həm etibarını. 
Şərq dünyasının gözəllik İlahəsi Züleyxaya ithafən yazır: 
Uzun barmaqların zərif əlinə, 
Yaraşır bir qönçə yuxusu kimi. 
Dünyanın özü də möhtacdı sənə, 
Əbədi gözəllik qoxusu kimi. 
Qöte öz əsərlərində ən çox və israrla dilə gətirdiyi dəyərlər sevgi və barış, hür-
riyyət, qardaşlıq, sakitlik, gözəllik, yaxşılıqdır. Dahi sənətkar insanların bir-birinə 
kömək əlini uzatmalarını, xoşrəftar olmalarını təvsiyə edir: 
Darda qalanlara köməklik etsən, 
Qoy onlar ümidsiz qalmasın heç vaxt. 
Gülər üzlə bircə kəlmə söyləsən, 
Çarəsiz kəslərə şəfa olacaq. 
Fikrin, dərin düşüncələrin qanadlarında, Şərq olaylarında ənənəvi, dini ruhani 
dəyərlərimizin gözündən su içən Qötenin Qərbin də,  Şərqin də insanlarına olan 
məhəbət duyğusu onun poeziyasının ana xəttini təşkil edir. Insan yer üzündə nəyə 
baxarsa baxsın, orada ən böyük sanını, yəni Allahı görür: 
Dünyanın Şərqi də Allahındır, bil, 
Dünyanın Qərbi də bil, Allahındır! 
Qüzey də, Güney də ayrı yer deyil 
Sülh içində hər xalq, el Allahındır! 
Ələkbər müəllimin tərcümələrində könlümüzü özünə ram edən bir duyğu, bir sevgi 
gördüm. Bu duyğu, bu sevginin ən uca qaynağını isə müsəlman Şərqindən, Məhəm-
məd dünyasından alman şairi Qötenin ürəyinə, zehninə köçən, işıqlı misralara çev-
rilən İlahi eşqin cazibəsində axtardım. 
 
 
 

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
21 
GÜRCÜSTANIN DMANİSİ (BAŞKEÇİD) RAYONUDA 
PASSİV FONDA KEÇMİŞ OYKONİMLƏRİN  
LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Sevinc MUSAYEVA 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin IV kurs tələbəsi 
Elmi rəhbər: 
 
Azərbaycan Respublikasının indiki sərhədlərindən kənarda, yaxın və uzaq xarici 
ölkələrin bəzilərinin ərazilərində minlərlə Azərbaycan-türk mənşəli toponim möv-
cuddur. Eləcə də müxtəlif əlyazma, salnamə, tarixi materiallar, arxiv sənədləri, hərbi 
topoqrafik xəritələr və memuarlarda bu qəbildən olan toponimik vahidlərin izləri, 
adları qalmaqdadır. Olduqca mürəkkəb ictimai-siyasi-tarixi hadisələr və miqrasiyalarla 
bağlı  İraq,  Əfqanıstan və Türkiyədə soydaşlarımızın məskunlaşmaları ilə bağlı 
xeyli oykonim yaranmışdır. Öz tarixi torpaqlarımızda – Gürcüstan və Dağıstanın 
müəyyən bölgələrindəki mövcud Azərbaycan-türk mənşəli bəzi toponimlərin, o 
sıradan oykonimlərin tarixi miladdan öncəyə gedib çıxır. 
Gürcüstan ərazisindəki Azərbaycan-türk mənşəli oykonimlərin bir qismi aktiv, 
digəri isə passiv fonda keçmiş toponimik vahidlərdir. Bu ölkədəki Azərbaycan-türk 
mənşəli oykonimlərin etimologiyası  həm də soydaşlarımızın Gürcüstana guya I 
Şah Abbas tərəfindən yerləşdirildikləri barədəki elməzidd mülahizələri (3, s. 42 ) 
qətiyyətlə rədd edir. Tarixi mənbələr də Borçalı və Qarayazı bölgələrində ən əski 
çağlardan soydaşlarımızın yaşadığını  təsdiqləməkdədir. Gürkəmli türk alimi Zəki 
Vəlidi Toğan “Borçalı” etnonimi və toponimi ilə bağlı maraqlı mülahizələr irəli 
sürür. Onun yazdığına görə,  ərəb qaynaqlarında Edil Bulqarları ilə  xəzərlərin bir 
boyu sifəti ilə “Barsula”, “əl-Burşaliyə”, “əl-Bursul” adlı  qəbilə xatırlanır. Təd-
qiqatçının fikrincə, Edil Bulqarları  rəvayətlərindəki “Barac”, qıpçak qəbilə adla-
rındakı “Boroc-oğlu” da həmin qəbilədir: “...bu qəbilənin mühüm bir qismi Orta 
Kür nehrinin sağında,  əski Qoqaren ölkəsinin  şərq hissəsində Borçalı adı altında 
Borçalı sancağında yaşamaqdadırlar (8, s. 172). 
Qeyd edək ki, son iki əsrdə Borçalı adı ilə bağlı bir neçə ərazi-inzibati vahidi 
mövcud olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində yaradılmış Borşalı distansiyası, 1880-ci 
ilin mayında təşkil edilmiş Borçalı qəzası Azərbaycan türklərinin tarixən məskun-
laşdığı ərazinin adı ilə bağlıdır. Qəza 1929-cu ildə ləğv edilərək əsasında üç rayon 
yaradılmışdır ki, onun da biri məhz Borçalı adlandırılmışdır. Borçalı rayonunun adı 
1941-ci ildə dəyişdirilərək Marneuli adlandırılmışdır. 
Tarixi mənbələr, arxiv sənədləri Borçalı  və Qarayazı bölgələrində tarix boyu 
Azərbaycan türklərinin sayca həmişə başqa xalqlardan əhəmiyyətli dərəcədə çox 
olduğunu təsdiqləyir (9; 10, s. 275-276; 2, 1987. №143; 5, s. 26-27). Bu gün Gür-
cüstanın 10 ən böyük kəndindən 5-i soydaşlarımızın yaşadığı məntəqələrdir (3, s.22). 

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
22 
Borçalı, Qarayazı ilə yanaşı, Təkəli, Sadaxlı, Baydar, Kəpənəkçi, Ulaşlı, Qəmərli, 
Şindilər... kimi oykonimlərin elmi etimologiyası onların hələ islamiyyətdən öncə 
mövcud olduğunu təsdiqləyir. 
Gürcüstanın Dmanisi rayonunda passiv fonda keçmiş oykonimlərin də tarixi 
qədim olmaqla yanaşı, maraqlı leksik-semantik mənaya malikdirlər.  İstanbuldakı 
Başvekalet Arxivinin “Tapu” bölümündə 769-cu nömrə altında saxlanılan və III 
Sultan Murad dövründə hazırlanan “Vilayeti Loru Timar ve Zeamet Defteri”ndə 
(1587-1592-ci illərdən qalmadır) indiki Dmanisi rayonu ərazisində olmuş və yaxud 
mövcud kəndlərin adları xatırlanır (7, s. 601). 
1728-ci ildə  tərtib olunmuş “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis”də Tumanis, Te-
murçihəsənli... nahiyələri, Ağbaba, Qaşqatala, Candar... kimi kəndlərin adları keçir 
ki, onların bir qismi bu gün Dmanisi rayonunda mövcuddur (1, s. 156-163). Hər iki 
mənbədə xatırlanan bəzi kəndlərin adları sonradan dəyişdirilmişdir. 
Dəmirçihəsənli-Qızılkilsə. Kəndin tarixi adı Dəmirçihəsənli olmuşdur. Bu oy-
konim morfoloji yolla,  –lı (-li,-lu, -lü) şəkilçisi ilə düzəlmişdir. Qeyd edək ki, bu 
şəkilçi ilə  təxminən 1060-a yaxın Azərbaycan-türk mənşəli toponim yaranmışdır 
(4, s. 457). Gürcüstan sovetləşdirildikdən sonra Dəmirçihəsənli oykonimi passiv 
fonda keçmişdir. 
Candar kəndi isə hazırda Lök-Candar adlanır. Qaşqatalada isə XX əsrin əvvəl-
lərindən yunanlar məskunlaşdırılmışdı, SSRİ-nin dağılmasından sonra əhali köçmüş, 
kənd tamamilə boş qalmışdır. 
Gürcüstanda Azərbaycan-türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsi, yaxud 
çoxunun gürcü dilinin fonetikasına uyğun olaraq təhrif edilməsi məsələsinə Y.Yusifov 
və S.Kərimov da toxunmuşlar (6, s. 158). 
Başkeçid-Dmanisi. Borçalıdan Anadoluya gedən yolda sonuncu keçid olduğu 
üçün məhz belə adlandırılmışdır. Başkeçid adına XIX əsrə aid hərbi xronika və 
materiallarda tez-tez rast gəlmək mümkündür. Başkeçid 1947-ci ildə Dmanisi 
adlandırılmışdır. 
Rayonun Armudlu kəndi isə 1949-cu ildən Pantiani adını daşıyır. Ötən əsrin 70-ci 
illərində isə Suqala kəndi Kariani adlandırılmışdır. 
Qeyd edək ki, adları dəyişdirilməyən oykonimlər isə gürcü dilinin fonetikasına 
uyğunlaşdırılmaları  səbəbindən deformasiyaya uğramışlar: Məsələn,  Şindilər-Şin-
dilari, Qəmərli-Qamarlo, Şahmarlı-Şahmarlo. 
Oykonimlərin bir qismi isə başqa cür müdaxiləyə məruz qalmışdır. Bu qəbil-
dən olan oykonimlərin  əvvəlinə artırılan sabit fərqləndirici  əlamətlər gürcü dilinə 
tərcümə edilmiş, əsas söz isə təhrif edilmişdir: Aşağı Qarabulaq (Kvemo Qarabu-
laği), Yuxarı Qarabulaq (Zemo Qarabulaği). Aşağı və Yuxarı Oruzman oykonim-
ləri də məhz bu cür təsirə məruz qalmışdır. Qeyd edək ki, Gürcüstanda tərkibində 
“qara” sözü olan  bir sıra toponimik vahid, o cümlədən oykonimlər (aktiv və passiv 
fondda olan) mövcuddur: Qarayazı, Qaraçöp, Qaracalar, Qaracala, Qarabulaq. 

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
23 
Sonuncu istisna olmaqla adları çəkilən digər oykonimlərin tərkibindəki “qara” sözü 
“böyük”, Qarabulaq sözündə isə keyfiyyət ( qara, yəni ağır suyu olan bulaq) məna-
sında işlənmişdir. 
Ormeşən oykonimi gürcü dili tələffüzünə uyğunlaşdırılan zaman (Ormaşeni) öz 
ilkin mənasından xeyli uzaqlaşmışdır. Halbuki bu sözün etimologiyası onun türk 
mənşəli olduğunu sübut edir. Bu oykonim eyni mənanı ifadə edən, müasir  Azər-
baycan və türk dillərində işlədilən “orman” və “meşə” sözlərinin birləşməsindən əmələ 
gəlmişdir.  Bəzi araşdırıcılar “orman” sözünü or və -man hissələrinə bölürlər: or 
“meşə”, “ağac”, “odun” mənasını verir, -man isə çoxaltma, şiddətləndirmə şəkilçisi 
kimi götürülür (11, s. 473). Bu izahat ağlabatandır. Ormeşən kəndi bu gün də sıx 
meşələr qoynunda yerləşir. Deməli, bu oykonim “orman” və “meşə”  sözlərinin 
birləşməsindən yaranmışdır. 
Beləliklə, Dmanisi (Başkeçid) rayonunda türk mənşəli oykonimlərin bir çoxu 
tamamilə passiv fonda keçmiş, əksəriyyəti isə müdaxilə nəticəsində deformasiyaya 
uğrayaraq özünün ilkin mənasından xeyli uzaqlaşmışdır. 
 
İSTIFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 
1.  Azərbaycan dilində 
2.  Azərbaycan filologiyası məsələləri, II buraxılış, Bakı, Elm, 1984 
3.  Gürcüstan coğrafiyası (II kitab, sosial-iqtisadi coğrafiya, 9-cu sinif üçün dərs vəsaiti, Tbilisi, 
İntellekt, 1999. Müəlliflər: N.Beruçaşvili, Z.Davitaşvili, N.Elizbaraşvili) 
4.  “Gürcüstan qəzeti”, Tbilisi, 1987, №143 
5.  Qurbanov A. Azərbaycan dilinin onomalogiyası, Bakı, Maarif, 1988 
6.  Şamıoğlu Ş. Borçalıda ədəbiyyat və ədəbi-mədəni həyat, Bakı, Gənclik, 2002 
7.  Y.B.Yusifov, S.K.Kərimov. Toponimikanın əsasları, Bakı, Maarif, 1987 
8.  Türk dilində 
9.  Kırzıoğlu M. Fahrettin. Kars tarihi, I cilt, Taş çağlarından Osmanlı imparatorluğuna degin ve 
ekleme, 1534-1921 yılları kronolojisi, İstanbul, 1953 
10.  Toğan Z.V. Ümumi türk tarihine giriş, cilt I, En eski devirlerden 16 asra kadar, II baskı, 
Edebiyyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1970 
11.  Rus dilində 
12.  Азербайджанский Государственный Архив. Дипломатический отдель, Фонд 970, опись 1, 
дело 227, л. 110 
13.  Обозрение Российских владений за Кавказом, в статистическом, этнографическом, 
топографическом, топографическом и финансовом отношениях. Борчалинская дистанция, 
СПб, 1836, II том 
14.  Этимологический словарь тюркских языков, Москва, 1974 
 
 
 

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
24 
HÜSEYN CAVİDİN “İBLİS” ƏSƏRİNDƏ SÜLH                     
VƏ MÜHARİBƏ PROBLEMİ 
Şahanə MƏMMƏDCANOVA 
AMİ –in II kurs tələbəsi 
Elmi rəhbər:Filologiya elmləri namizədi İsgəndər Orucov 
 
Hüseyn Cavid Azərbaycan xalqının XX əsr ictimai fikrində mühüm yer tutan, 
milli məhdudiyyət bilmədən daim bütün bəşəriyyətin səadətini düşünən böyük şair, 
görkəmli dramaturq və filosof kimi əbədiyaşar sənət kardır. Soyğunçu müharibələr, 
böyük inqilablar dövründə yaşayan şairi yaradıcılığının ilk dövrlərində son əsərlə-
rinə  qədər  ədalətsizliyin doğurduğu faciələr düşündürmüşdür. Xüsusilə onun “İblis” 
əsəri sülh və müharibə mövzusuna münasibəti baxımında müstəsna  əhəmiyyətə 
malikdir. “iblis” müharibələrə uymuş insanlığın faciəsini əks etdirən və nəticə eti-
barilə bəşəriyyəti dəhşətli müharibələrdən xilas olmağa səsləyən, əhəmiyyətli dra-
matik  əsərdir. Məhz buna görə  də böyük Azərbaycan rejissoru professor Mehdi 
Məmmədov 1983-cü ildə “İblisi” tamaşaya qoyarkən onu hər şeydən əvvəl istila-
çılıq müharibələrinə qarşı yönəlmiş bir faciə kimi təfsir və  şərh etmişdir. Hüseyn 
Cavidin bu mövzuya müraciəti təsadüfi deyildir. Əsərin qələmə alındığı dövrdə 
Dünya müharibəsi baş vermiş, o cümlədən mənfur qonşularımız erməni qəsbkarları 
tərəfindən Azərbaycanın bir çox bölgələrində dəhşətli mart qırğını törədilmişdi. Ədib 
hələ  İblis faciəsində  əvvəl “Müharibə  və  ədəbiyyat” adlı  məqaləsində bu haqda 
yazırdı. “nereyə getsən hər nəyə baxsan, bir sarsıntı, bir pərişanlıq, hökmfərma. 
Bütüm könüllər iztirabda bütün ruhlar həyacanda, bütün gözlər intizarda”....Ədibin 
əsrdə bütün sürətlərdən ağır bədii yükü olan İblis yaratmaqla əsas məqsədi əslində 
bütün bəşəriyyəti vəlvələyə salam, zərərli duyğu və düşüncələr arasında sıxan bu qeyri-
real güvəni yox, insanların öz içində iblisi-lənətləyə özləri iblislik edənlərin  üstün-
dəki məchulluq pərdəsini qaldırmaq, törədilən bütün cinayətlərin  əsil səbəbkarlarını 
göstərməkdir: Ədib bunu ümumi şəkildə belə ifadə etmişdir. 
Selər kimi axmaqda qızıl qan, 
Canlar yıxar, evlər yıxar insan     (İblis) 
Bununla ədib İblisin dili ilə bildirir ki, dünyada baş  verən şər işlərin mifik və 
mövhümü qüvvələrə, o cümlədən İblisə heç bir aidiyyatı yoxdur. İblisə görə baş verən 
bütün pisliklər insanların daxilindəki nəfs, paxıllıq, böhtançılıq və s. Kimi mənfi 
xarakterik xüsusiyyətlərin olması səbəbindən elə onların özləri tərəfindən törədilir. 
İblisin tam əksi Mələk isə insanlar haqqında fərqli bir qənaətdədir. Belə ki, o, 
bəşəri fəlakətlərin səbəbin insanların  İblisə uymasında görür və inana bilmir ki, 
bütün bunların səbəbkarı mənən eybəcərləşmiş insanının özüdür: 
Ya rəbb, azacıq lütfi-inayət 
Qəhr olmada artıq bəşəriyyət 
Başdan başa həp yer üzü vəhşət 
İblis ilə həmrəngi siyasət 

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
25 
Bununla Bəşəriyyətin taleyi üçün böyük narahatçılıqlar keçirən Mələk İblisdən 
qurtuluş üçün Tanrıdan daim insanlara mərhəmət lütf etməsini diləyir.  Ədib  əsər 
boyu bu ikili münasibəti, müxtəlif xarakterli insanların və hadisələrin fonunda axıra 
qədər izləmiş ən dəhşətli məqamları göz önünə gətirməklə müharibələrə nifrət duy-
ğuları aşılamışdır. Əsərin sonrakı hissələrində qanlı münaqişələrin məhv olmuş insan 
talelərinin səbəbini insanlar İblisdə görərək onun cəzalandırılmasını  tələb edəndə 
İblisin bu tələbin müqabilində söylədiyi məşhur monqolu oxucuya sərt həyat həqi-
qətlərini dərindən dərk etməyə kömək edir: 
Mənsiz də, əmin ol, siz rəhbərlik edən var, 
Qan püskürən atəş souran kinlil krallar, 
Şahlar, ulu xaqanlar, o, çılğın dərəbəğlər 
Altun və qadın düşgünü divanə bəbəklər, 
Min hiylə quran tüklü siyasilər o, hər an, 
Mərrhəb çıxararn, yol ayıran xadimi-əydan 
Onlarda bütün fitnəvi şər, zülmü-xəyanət 
Onlar duruyarkən məni təhqirə nəhacət?! 
Burada  İblis ümumi mülahizələrdən çəkilib konkret ünvanların qapısını döyərək 
silkləri, rəyasət bazarları, sərvət və şəhvət düşkünü olan insanları vurğulayır və be-
ləliklə cinayətlərin  əsl müqəssirlərin kimliyini bəyan edir. Əsərdə Hüseyn Cavid 
böyük məharətlə  bəşəri fəlakətlərin  şahidi və  iştirakçısı olan bədbəxt insanların 
timsalında müharibəyə münasibəti diqqət mərkəzinə çəkmişdir.  Bu cür insanlardan 
biri müharibəsiz, dünya, bütün insanlığın səadəti haqqında şirin xəyallar bəsləyən, 
bu barədə öz vicdanı bəzən də yaradanla həsb-hal edən Arifdir. Arifin bəşər səadəti 
haqqında gözəl arzular müharibə dövrü gerçəkliyinin sərt qayalarına dəyən büllur 
şüşə kimi parçalanır və başdan başa faciə içərisində  çırpındığına baxmayaraq öz 
fikir və duyğuları daxilində qavradığı dünya kədərinin öz fikir və duyğuları yaşa-
yır. Aşağıdakı parça da bu aydın ifadə olunmuşdur: 
Ya rəbb bu cinayət, bu xəyanət, bu səfalət, 
Bulmazmı nəhayət? 
İnsanları xəlq etmədə var bəlkə də hikmət 
İblisə nə hacət?! 
Təəssüf ki, daha sonra sülhlə, insanpərvərliklə bağlı gözəl düşüncələrinə bax-
mayaraq Arif dünyanı bürümüş  fəlakətlərdən mənəvi tükənərək mühitin, qızıl, 
şərab və silahın pozucu təsiri ilə dəyişərək özü bu dünyanın amansız canilərindən 
birinə çevrilir. Arifin bu cür mənfiyə doğru dəyişilməsində İblisin rolu danılmazdır. 
Əsərdə İxtiyar şeyx, Rəna, Qaçaq zabit, Elxan və başqaları hadisələrə fərqli yanaş-
salar da, onların hamısı müharibələrin insanla yalnız böyük məhrumiyyətlər və bəlalar 
bəxş etdiyi qənaətindədirlər. Nəvəsi qətlə yetirilən İxtiyar Şeyxin  bu fəryadları oxucu 
qəlbini ağrıtmaya bilmir: 
Tərk edərək biz bütün insanları, 
Məskən edirdik fəqət ormanları 
Qaçdığımız qəhru fəlakətlərizi 
Buldu, əvət, buldu nəhayət bizi 

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
26 
Ümumən bu faciənin ruhunda bir kədər, iztirab, dərd əlindən uzanmış insanın 
dərin sarsıntıları vardır desək yanılmarıq. Cavidə görə bütün bunların səbəbkarı əsl 
İblis həyatda mövcud olan insan iblislərdir. Bu cəhətdən həyatın mənasını  hərb 
meydanlarında görən, “Sən  əzməsən səni  əzərlər” ideyası ilə yaşayan  İbn Yəmin 
surəti böyük maraq doğurur. Müəllif insan qanına susayan müstəbidlərin, hərb adam-
larının yaşam tərzini  İbn Yəminin simasında aydınlaşdırmağa müvəffəq olur. Bu 
müharibə canisi mühitin təlimi və tələbi ilə hərəkət edərək, qatil qəsbkar bir hərb-
çiyə çevrilməklə qeyri-real  İblisin insan şəkilində təzahürüdür. Tənqidçi Əli Nazi-
min qeyd etdiyi kimi İblis müxtəlif tiplərin məcmusudur, onda həm İbn Yəminlər, 
papalar, krallar, mollalar, tacirlər və bir çox başqa mənfi tiplər təcəssüm edir. Hüseyn 
Cavidin bizə təqdim etdiyi bu iblislər riyakarlıq, satqınçılıq, qarətçilik və. s mənfi 
xüsusiyyətləri özündə toplamışdılar. Müəllif  bütün dünyanın qan dəryasına dön-
məsinə səbəb olan istismarçı dairələrdə bəşəri hissi məhv edən bütün bu mənfi xü-
susiyyətləri İblisin bələdçiliyi ilə ifşa etmişdir. Buna görə də Professor Məhəmməd 
Cəfərov İblisi məhz bu cür xarakterizə etmişdir: Ənənəvi,  fantastik sürət olan iblis 
bu əsərdə bir tərəfdən altuna, qüvvətə habelə dünya “deyən müharibə ideyalarını”, 
“XX əsrin müstəbid övladı”nın fitnəkarlığını ifşa etmək, ikinci tərəfdən bu dövrdə 
mərhəmət və vicdan fəlsəfəsinə, ümumi, mücərrəd məhəbbət ideyasına güvənən, 
bərk ayaqda göylərə sığınan bir bəşərin faciəsini çox yazıq, bəlkə də gülünc hala 
düşdüyünü göstərmək üçün bir vasitə idi. İblis faciəsi ilə insanların mənəvi saflığı 
uğrunda daim mübarizə aparan Hüseyn Cavid insan səadətini boğan, mürtəce ictimai 
qüvvələri ifşa edərək, günahsız axan qanlara səbəb olan müharibələrə birdəfəlik 
son qoyulmasını arzulasa belə sülh və müharibə problemi insanların qəlbində hələ 
iblis var olduqca həll olmamış qalacaqdır. 
Müasir dövrümüzdə  “İblis” faciəsi bizlərə daim dünya xalqları arasında fitnə 
toxumu səpən mənfur qonşularımız erməniləri xatırladır. Dünyanın ən şər qüvvələ-
rindən biri olan, böyük Ermənistan xülyası ilə Azərbaycan torpağının və əhalisinin 
qəsdinə duran erməni şovinizmi öz qara niyyətləri və dəhşətli soyqırımlarıyla İblis 
təbiət məxluqlara bariz nümunədir.Bütün bunlara əsasən qətiyyətlə deyə bilərək ki, 
bu əsər qələmə alındığı vaxt öz ideyaca bədii keyfiyyətləri etibarilə necə aktual idisə, 
üzərindən qərinələr keçməsinə baxmayaraq bu gün də qlobal dünyada sülh və mü-
haribə problemi nöqteyi nəzərindən  öz böyük məna və əhəmiyyəti kəsb etməkdədir. 
 
İSTIFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 
1.  “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” BDU nəşriyyatı 2007 
2.   “Hüseyn Cavid” əsərləri. Lider nəşriyyatı. Bakı 2005 
3.   “Hüseyn Cavidin ideyalar aləmi” Teymurçin Əfəndiyev. Bakı yazıçı 1985 
4.   “Hüseyn Cavid” Məmməd Cəfər Bakı Azərnəşr 1960 
5.   “Hüseyn Cavid romantizmi” Məsud Əli oğlu 1971 
6.    “Hüseyn Cavidin İblis məzmun faciəsi” Əbülfəz İbadoğlu 1969 
7.   “Hüseyn Cavid dramaturgiyasında İnsan, İblis, Tanrı, Şeyx Sənan, Peyğəmbər” Nəzakət 
Həsənova Bakı 2000 

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
27 
“TƏRCÜMƏ DİLLƏR ARASINDA 
TRANSFORMASİYADIR” 
Fəridə İSABƏYOVA 
Odlar Yurdu  Universiteti Tərcümə fakultəsi Qrup-926 T1 
Elmi rəhbər : Səlimbəyova Z.A. 
 
Bugünkü həyatımızı elmin və texnikanın nailiyyətlərindən təcrid olunmuş                     
halda düşünmək qeyri-mümkün olduğu kimi, onu tərcüməsiz də təsəvvür etmək ol-
maz. Tərcümə hər bir mədəni xalqin elmi, siyasi və iqtisadi əlaqələrinin inkişafında, 
əxlaqı və tərbiyəsinin,  estetik zövqünün və mədəniyyətinin yüksəlməsində müəyyən 
müsbət rol oynamış  və indiki dövrdə onun tutdugu yer daha vacib və mütləqdir. 
Tərcümə  təkcə bir-iki xalqın deyil, bəşəriyyətin inkişafında böyük bir yer tutur. 
Tərcümə vasitəsi ilə xalqlar bir- birinin mədəniyyəti, ictimai-siyasi həyatı ilə tanış 
olur, bir-birini daha yaxından tanıyırlar. Bugünkü elmin misilsiz nailiyyətləri ilə 
dünya xalqları tərcümə vasitəsi ilə tanış olur. Hər hansı bir xalqın mədəniyyətində 
və ədəbiyyatında bəşəri duyğuları, ideyaları özündə təcəssüm etdirən nə kimi möh-
təşəm, gözəl sənət əsəri varsa, o materiklər kimi kəşf olunur, tərcümə edilib digər 
xalqların mənəviyyatında özünə müəyyən yer qazanır. Ayrı-ayrı ölkə xalqlarının 
ədəbiyyatlarının, bu ədəbiyyatların yaradıcılarının biri–birinə  təsiri,  əlaqəsi  ədəbi 
əlaqələri şərtləndirən başlıca amillərdən sayılır. 
Hər bir xalqın dili, mədəniyyəti və  ədəbiyyatı onda güclü, qüdrətli olur ki, o 
xalqın böyük tərcümə ədəbiyyatı vardır. 
Tərcümə millətlərarasi ünsiyyət vasitəsi kimi ona təlabat olanda meydana çıxır. 
Deyilənlər tərcümə olunan ədəbiyyatı qeyri-ənənəvi ədəbi məhsulla zənginləşdirən 
və müəyyən boşluqları dolduran bədii tərcüməyə də aiddir. 
Tərcümə sənəti bu işə tarixi münbit şərait yarandiqda meydana gəlir və intensiv 
inkişaf edir. Azərbaycanda belə münbit şərait XIX əsrin 30-cu illərində yaranmış-
dır. Rus dilindən azərbaycan, azərbaycan dilindən rus dilinə ilk poetik  tərcümələr 
məhz bu dövrə aiddir.Rus dilindən azərbaycan dilinə tərcümənin əsasını Abbasqulu 
Ağa Bakıxanov, azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümənin əsasını isə Mirzə Fətəli 
Axundov qoyub desək, yanılmarıq. Məlum olduğu kimi, 1834-cü ildə A.Bakıxanov 
hərbi qulluqdan uzaqlaşaraq Azərbaycana qayıdır və  ədəbi yaradıcılıqla məşğul 
olmağa başlayır. 
Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümənin tarixi isə daha dəqiqdir. 1837-ci ildə 
M.F.Axundov  “Puşkinin ölümünə” elegiya-poema yazmış və dərhal onu rus dilinə 
çevirmişdir. Həmin ilin mayında bu tərcümə “Mосковский  наблюдатель” jurna-
lında dərc olunmuşdur. Bununla da M.F.Axundov nəinki Azərbaycan dilindən rus 
dilinə tərcümənin, həm də müəllif tərcüməsinin əsasını qoymuşdur. Tərcümə ədə-
biyyatının ədəbi əlaqələrin genişlənməsində böyük rolu olmuşdur. Şərq ədiblərinin 
Avropa dillərinə  tərcümələrindən sonra Qərb  ədəbiyyatına  Şərq  ədəbiyyatının 
böyük müsbət təsir göstərməsində, tərcümə ədəbiyyatının böyük rolu olmuşdur.