Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III
FƏSIL DÖVLƏT VƏ HÜQUQİ ŞƏXS §1. Hüquqi şəxs kimi, dövlətin suverenliyi, hüquqları və ali idarəetmə orqanları Dövlət digər hüquqi şəxslərə bənzəməyən hüquqi şəxsdir. O, xüsusi təbiətli şəxsdir. Dövlət real surətdə inzibati və məhkəmə təcrübəsində qanunla qəbul edilmiş hüquqi şəxsdir, həmçinin demək olar ki, hüquqi şəxs keyfiyyəti onun digər keyfiyyətləri qarşısında üstünlüyə malik deyil. Dövlət Konstitusiyası hüquqi baxımdan elə siyasi və sosial reallıqdır ki, o, müxtəlif növ, yəni sinfi məzmununa və hakim sosial-iqtisadi sistemdə roluna görə təriflənməyə layiqdir. Bu baxımdan məzmun səciyyəsindən asılı olmayaraq, dövlət hüquqi münasibətlərdə, inzibati hüquq sahəsində həmişə hüquqi şəxs formasını özündə birləşdirir. Dövlətin məzmunu dəyişə bilər, lakin onun forması bütün dövlətlərdə olduğu kimi, Fransada da eyni olaraq qalır. Bu, konstitusiya hüququnda öz əksini tapmış xalqların təcəssümüdür, çünki millət öz təcəssümünü dövlətdə tapır. Dövlət hüquqi şəxsin bütün atributlarına malikdir, dövlət maddi sərvətdir. Dövlət mülkiyyət formasına malikdir. Fransada dövlət mülkiyyəti ilə yanaşı, xüsusi mülkiyyət də mövcuddur. Dövlət qulluqçuları dövlətin normativ qanunlarla müəyyən etdiyi ştatlarda çalışırlar. O, müqavilələr bağlayır, öz üzərinə öhdəliklər götürür, məhkəmədə tərəf qismində çıxış edir, dövlətə münasibətdə ona vurulmuş zərərin məhkəmə yolu ilə ödənilməsini təmin edir. Bəzi hallarda Dövlət Şurası belə işlərə baxır və qərarlar qəbul edir, qəbul edilmiş qərarlara görə dövlət cavabdeh qismində çıxış edir. Bəzi hallarda ayrı-ayrı hüquqşünaslar tərəfindən belə hallara düzgün qiymət verilmir. Ona görə ki, Fransada verilən şikayətlərdə belə ifadələrə rast gəlmək olur: «Daxili işlər nazirliyi əməkdaşlarının hərəkətlərindən şikayət etmirəm», «Şikayəti dövlətə qarşı verirəm» tələbi ilə çıxış edirlər. Əslində, Fransada bu ona görə irəli sürülür ki, dövlət hüquqi şəxsin bütün əlamətlərini özündə birləşdirir. Dövlət hüquqi şəxslərdən biri deyil, vahid hüquqi şəxsi təmsil edir. Məsələn, maliyyə nöqteyi-nəzərdən dövlətin hüquq subyektinə malik olması, onun dövlət büdcəsinin vahidliyi prinsipi ilə ifadə edil 33 mişdir. Çünki xəzinənin xüsusi hesabları olmaqla əlavə büdcələr də mövcuddur. Lakin bunlar dövlətin hüquqi şəxs keyfiyyətini inkar etməyə əsas vermir, dövlətin mədaxil və məxariclərinə aid edilən məsələlərlə xəzinədarlar məşğul olurlar. Hüquqi şəxs etibarilə dövlət inzibati-hüquqi münasibətlərdə özünəməxsus şəkildə təzahür edir. Məsələn, iri mağaza hüquqi şəxsə, şirkətə məxsus olan bir təşkilatı təmsil edir; onun çoxlu bölmələri və şöbələri olur. Lakin bu iri mağazanın bölmə və şöbələri hüquqi şəxs əlamətlərinə malik deyi. Əgər şöbə müdiri hər hansı hüquqpozmaya yol verirsə, buna görə də məsuliyyət daşıyır. Bu zaman o, iri mağazanın sahibi olan şirkətin adından çıxış edir. Dövlətin vahidliyi prinsipi Fransada mülki hüququ münasibətlərin həllində də qüvvədədir. Bu onunla sübut edilir ki, dövlət heç vaxt özü-özünə qarşı iddia qaldıra bilməz. Dövlətə qarşı kommunalar tərəfindən məhkəməyə şikayət verilə bilər, lakin dövlət özü bunu edə bilməz. Bəzi hallarda iki nazir məsuliyyət məsələlərinin həllində ümumi razılığa gələ bilmirlər, buna baxmayaraq, onlar bir-birinə qarşı iddia qaldırmaq hüququna malik deyillər. Vətəndaşlar arasında yaranan mübahisələr, narazılıqlar məhkəmə tərəfindən məhkəməyə verilmiş iddia ərizəsindən sonra, hətta onlar razılığa gələrlərsə belə, hakim işə baxarkən hakim qarşısında ümumi mövqelərini müdafiə etməlidirlər, çünki bunlar dövlətin marağından irəli gəlir. Mülki hüquqi münasibətlərdə dövlətin vahidliyi prinsipi hakimiyyət səlahiyyətini aşmağa görə şikayətlərlə əlaqədar bir sıra istisnalar da təzahür edir. Belə ki, şikayət fiziki və yaxud hüquqi şəxsə qarşı konkret hərəkətə görə obyektiv olmalıdır. Dövlət Şurası müəyyən etmişdir ki, bir dövlət orqanı digər dövlət orqanından narazı qaldıqda qərarla əlaqədar məhkəmə qarşısında iddia qaldıra bilər, çünki belə hallarda dövlət öz-özünə qarşı iddia qaldırmır. Konkret qərarlardan narazı qaldıqları hallarda dövlət orqanları onlardan protest verə bilərlər. Müasir dövrdə Fransada bir dövlət orqanının digər dövlət orqanına qarşı şikayət verməsi sahəsində vətəndaşların idarəetmə fəaliyyəti genişləndirilmiş, onların iştirakını təmin etmək məqsədilə ayrı- ayrı maraqları olmayan vətəndaşlardan ibarət nümayəndələr komissiyası yaradılmış və onlara mübahisələrini həll etmək hüququ verilmişdir, Bu komissiyalar dövlətin adından fəaliyyət göstərirlər, Dövlətin həmin komissiyalarında bir nəfər də belə, dövlət qulluqçusu iştirak etməməsinə baxmayaraq, dövlət burada tərəf qismində çıxış edir. 34 Komissiya tərəfindən qərar qəbul edildikdə, Dövlət Şurasının tmüəyyən etdiyi kimi, heç bir nazirin və ya digər dövlət orqanının onu ləğv etmək hüququ yoxdur. Əgər nazirlər tərəfindən və ya digər dövlət orqanları tərəfindən komissiyaların çıxartdıqları qərarlar ləğv edilmiş olsaydı, onda əhalinin idarəetmədə iştirakları məhdudlaşdırılardı. Lakin bəzi qərarlar dövlətin mənafeyinə zidd olduqda, onda nazirlərin həmin qərardan məhkəməyə şikayət vermək hüquqları vardır. Nazirlər də, komissiyalar da dövlətin adından fəaliyyət göstərmələrinə baxmayaraq, göstərilən halda nazirlərə səlahiyyət verilir ki, belə qərarlardan inzibati hakimlərə şikayət versinlər. Belə xüsusiyyətlər dövlətin vahidlik prinsipinə zərər gətirmir. Dövlətin xüsusiyyətləri onun bütün hüquq sistemində hakim mövqeyini əks etdirir. Bunlar dövlətin suverenliyi və dövlət mənafeyinin ideyalarıdır. Dövlətin suverenliyi baxımından ümumi və xüsusi hüquq normaları ilə tənzimlənən hüquqi şəxslər sırasında dövlət böyük səlahiyyətlərə malik olan yeganə hüquqi şəxsdir. Bu o deməkdir ki, dövlət öz səlahiyyətlərinin həcmini yalnız özü müəyyənləşdirir. Dövlətin daxilində olan bütün digər hüquqi şəxslər dövlət tərəfindən müəyyən edilir, onlara hüquq və səlahiyyətlər verir. Dövlət nazirliklərin, kommu- nalarm və digər dövlət orqanlarının səlahiyyətlərini məhdudlaşdıra bilər. Dövlət bütün digər hüquqi şəxslərin üzərində nəzarəti həyata keçirir. Onların mövcudluğunu dövlət özü müəyyən edir: onları yaradır və ləğv edir. Hüquqi şəxslərin yaradılması və ləğv edilməsi dövlətin və onun orqanlarının sərəncamvericilik fəaliyyətinin nəticəsidir. Dövlət tərəfindən hüquqi şəxslərin hüquq və vəzifələrini, funksiyalarını həyata keçirməsinə nəzarət edilir. Dövlət bunu göz - qoyma yolu ilə həyata keçirir. Dövlətin ərazi universallığı, dövlətin fəaliyyətində ölkənin bütün ərazisinə şamil edilir. İdarəetmə kollektivləri öz fəaliyyətini yalnız ölkə ərazisinin bir hissəsində, həm də dövlətin müəyyən etdiyi sahələrdə həyata keçirirlər. Bu universallıq həm də funksional universallıqdır və bu əlamətlərə görə dövlət digər ictimai təsisatlardan fərqlənir. Hər bir hüquqi şəxs öz fəaliyyətini dəqiq müəyyənləşdirir və həyata keçirir. Dövlətin isə fəaliyyət sahəsi olduqca genişdir. Dövlətin funksiyaları universaldır. O, iqtisadi, sosial, mədəni, siyasi və digər fəaliyyətlərlə məşğuldur. Dövlət Şurası bu ideyanı belə bir qısa formada ifadə etmişdir: «Ümumi hüquq dairəsində təsis aktları ilə müəyyənləşdirilmiş hüquqi şəxslərə aid ixtisaslaşma prinsipi» dövlətə tətbiq edilmir. 35 Dövlət həm də qanunverici və hakimdir. Bu, Fransa konstitusiyalarından və məhkəmə sisteminin təşkilindən irəli gəlir. Suverenlik və universallıq bütün dövlətlər üçün səciyyəvidir. Fransada, həqiqətən də, dövlət ümumi hüquq normaları ilə tənzimlənən digər hüquqi şəxslərlə müqayisədə çox böyük təsirə malikdir. Dövlət, dövlət qulluqçularının ştat vahidini müəyyən etməklə onlann fəaliyyətinə istiqamət verir. İnzibati quruluşa əsasən, inzibati təsisatların tədqiqi sahəsinə aiddir: ■ ali idarəetmə orqanlarına, mərkəzi dövlət idarəetmə aparatlarına aid edilən hüquqi xarakterli normalar; ■ yerli dövlət orqanlarına aid edilən hüquqi xarakterli normalar. Fransada idarəetmə aparatının vahid ali başçısı yoxdur. İnzibati aparatın idarə edilməsini bir tərəfdən fərdi səviyyədə respublikanın prezidenti, baş nazir və nazirlər, digər tərəfdən isə kollegial orqanlar həyata keçirirlər. Dövlət idarəetmə aparatında departamentə baş şuranın sədri, kommunaya mer, ictimai təsisatlara sədr rəhbərlik edir. Fransa Konstitusiyasının 20-ci maddəsinə əsasən, respublika idarəetmə sistemində iki rəhbər vardır: - respublikanın prezidenti və baş nazir. Onlar həm siyasi xadimlər, həm də idarəetmə qərarlarını qəbul edən icraedici - sərəncamverici orqanların rəhbərləri hesab olunurlar. Dekretlər kim tərəfindən imzalanmasından asılı olmayaraq, ali idarəetmə aktları gücünə malikdirlər. Fransa Konstitusiyasının 20-ci və 21-ci maddələrinə əsasən, respublika prezidenti baş naziri və nazirləri təyin edir. Hüquqi baxımdan bunlar müstəqil orqanlardır, lakin onların səlahiyyətləri və funksiyaları arasında olan fərq Konstitusiyada müəyyən edilməmişdir. Nazirlər xidmət etdikləri sahələrdə ali hakimiyyətə malikdirlər. Nazir tərəfindən verilmiş qərar barədə şikayət əsasən hakimə verilir. Bəzi hallarda isə şikayətə Dövlət Şurası və inzibati tribunal tərəfindən baxıla bilər. Şikayət əsaslı olduqda göstərilən orqanlar tərəfindən nazirin qərarının ləğv edilməsi barədə qərar qəbul edilir. 1965-ci ildə Dövlət Şurası hətta belə fikir irəli sürdü ki, nə baş nazir, nə də respublika prezidenti nazirlər üzərində ierarxik hakimiyyətə malik deyillər. Lakin buna baxmayaraq, bəzi nazirlər tərəfindən verilən qərarlar, hökumətin ümumi siyasətinə zərər gətirərsə, onda bu zaman baş nazir özünün son qərarını qəbul edir. Baş nazir idarəetmə sahəsində başlıca rol oynayır, əslində isə o, tabeçilikdə olan bütün dövlət xidmətləri üzərində ierarxik hakimiyyətə malikdir. Baş nazirə ikili siyasi və inzibati vəzifələrin yerinə yetirilməsin 36 də onun şəxsi qərargahı olan kabinet üzvləri köməklik göstərirlər. 28 iyul, 1948-ci il tarixli dekretlə Nazirlər Kabinetində 10 üzvdən ibarət olan kabinetlər yaranmışdı. Bu kabinetlərin tərkibinə rəsmi üzvlərlə yanaşı, inzibati jarqonda «yanmrəsmi» və «qeyri-leqal» hesab olunan bir sıra şəxslər də daxil edildi. Onlar idarəetmə orqanlarının fəaliyyətinin bütün növlərinə müdaxilə edirdilər. Baş nazir öz kabinetinin köməyi ilə nazirliklərin mərkəzi aparatının fəaliyyətinə nəzarəti və rəhbərliyi həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 100-cü maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikası Prezidenti vəzifəsinə yaşı 35- dən aşağı olmayan, 10 ildən çox daimi olaraq Azərbaycan Respublikasının ərazisində yaşayan, seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik olan, o cümlədən ağır cinayətlərə görə məhkum olunmayan, başqa dövlətlər qarşısında öhdəliyi olmayan, ali təhsili olan və ikili vətəndaşlığı olmayan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı seçilə bilər. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin statusu Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə müəyyən edilmişdir. O, dövlətin daxili və xarici siyasətini müəyyən edir, danışıqlar aparır və Azərbaycan Respublikasının adından Milli Məclisdə ratifikasiya ediləndən sonra qüvvəyə minən beynəlxalq' müqavilələr hazırlayır. Onun Azərbaycan Respublikasındakı xarici dövlətlərin diplomatik nümayəndələrinin etimadnamələrini və övdətnamələrini qəbul etmək səlahiyyəti vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan Respublikasının validliyini, suverenliyini və bütövlüyünü təcəssüm etdirir və o, vətəndaş sülhü, milli əməkdaşlığı, demokratik rejimi təmin etməyə borcludur, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təminatçısı hesab olunur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Nazirlər Kabinetini, yerli icra hakimiyyəti orqanlarını, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Nazirlər Kabinetini və onun icra hakimiyyəti orqanlarının hamısını birlikdə təşkil edir. Bütün idarəçilik ierarxiyasının və icra hakimiyyəti sisteminin başçısı kimi Prezident böyük səlahiyyətlərə malikdir. O, Nazirlər Kabinetinin fəaliyyətinə rəhbərlik edir və hökumətin öz səlahiyyətlərini səmərəli həyata keçirməsi üçün tədbir görür. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin razılığı ilə hökumət başçısını, hökumət başçısının təqdimatı ilə nazirliklərin, komitələrin və Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının, digər mərkəzi idarəetmə strukturlarının rəhbərlərini təyin etmək və vəzifədən azad etmək səlahiyyətinə malikdir. O, Azərbaycan Respublikasının Təhlükəsizlik Şurasına başçılıq 37 edir, qanunla müəyyən edilmiş qaydada fövqəladə vəziyyət elan edir, fərman və sərəncamlar verir. Təşkilati cəhətdən Prezident heç kəsə tabe deyil, o digər dövlət orqanlarına nisbətən yüksək dərəcəli müstəqilliyə malikdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 113- cü maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ümumi qaydalar müəyyən edildikdə, fərmanlar, digər məsələlər barəsində isə sərəncamlar qəbul edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Konstitusiyanın 114-cü maddəsinə əsasən, icra səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinin təşkili məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetini yaradır. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti Azərbaycan Respublikası Prezidentinin yuxarı icra orqanıdır, onun iş fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən müəyyən edilir. Nazirlər Kabinetinin tərkibinə Azərbaycan Respublikasının baş naziri, onun müavinləri, nazirlər və digər mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri daxildir. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti - icra hakimiyyətinin yüksək orqanıdır. O, dövlət idarəçilik orqanları sisteminə rəhbərlik edir, onların razılaşdırılmış və qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edir, konstitusiya və qanunlarla Azərbaycan Respublikasına aid olan dövlət idarəçiliyi məsələlərini həll etmək hüququna malikdir. Ümumi səlahiyyətli idarəçilik orqanı kimi Nazirlər kabineti ölkənin bütün həyat sahələrində geniş səlahiyyətlərə malikdir. İqtisadiyyat sahəsində hökumət əsas iqtisadi inkişaf proqramlarının layihələrini hazırlayır, iqtisadi proseslərlə məşğul olur, pul və kredit sisteminin möhkəmləndirilməsini təmin edir, vahid qiymət sistemi yaradır. Prezident və Milli Məclis tərəfindən qəbul edilən aktlar, dövlət büdcəsi və digər büdcədənkənar fondlardan maliyyələşdirilməsi tələb olunan qərarlar, Nazirlər Kabinetinin qəbul etdiyi qərar əsasında hazırlanır. Hökumət sosial inkişaf proqramını hazırlayır, səhiyyəni, xalq təhsilini təşkil edir, mədənİ 3 ^ətin inkişafına zəmin yaradır. Onun fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri sosial təminata rəhbərlik etmək, vətəndaşların bu qrupu üzərində inzibati qəyyumluq sistemini təkmilləşdirmək və s.-dir Hökumət öz səlahiyyətləri çərçivəsində sərəncam və qərarlar verir. 38 |